Жылдар аралығындағы зерттеулердегі есімдіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдар
РАЙ ТҰЛҒАЛЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЖІКТЕУ ПАРАДИГМАСЫ
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
| 59. РАЙ ТҰЛҒАЛЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЖІКТЕУ ПАРАДИГМАСЫ
Жалпы түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде ұзақ уақыт бойы талас тудырып жүрген мәселелердің бірі – рай категориясы. Бір қызығы – бұл категорияны топтастыруда алшақтық болғанмен, оны тануда алшақтық жоқ. Зерттеушілердің барлығы дерлік райды: «сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетке көзқарасын, қимылдың, іс-әрекеттің шындыққа, болмысқа қатысын, модальдық мәнін білдіріп, белгілі парадигмалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктің грамматикалық категориясы», - деп түсіндіреді. Райды осы негізде тануда бұрынғы зерттеушілер арасында да, бүгінгі таңдағы ғалымдар арасында да бірауыздылық байқалады. Қ.Кемеңгерұлынадейінқазақтіліграмматикасына, оныңішіндерайкатегориясынақатыстыпікірайтқанзерттеушілеррайдытүрлішежіктепжүрді. Н.ИльминскийменН.Созонтоврайдың 4 түрінкөрсетсе, П.М.Мелиоранский – 5, Қ.Кемеңгерұлы- 6 түрлірайдыкелтірген. Зерттеушілерарасындабұйрық, ашық, шарттырайлардытанудабірауыздылықбайқалады. Қ.Кемеңгерұлыжіктеуіндегіболжаурай (сослагательноенаклонение) Н.Ильминскийде «предположительноенаклонение» депаталса, терісрай (сомнительноенаклонение) басқазерттеушілердекездеспейді.СоныменқатарП.М.МелиоранскийменҚ.Кемеңгерұлыеңбектеріндеқалаурайдытанудадаұқсастықбайқалады. Екеуідебұйрықрайдыңбіріншіжағынқалаурайдептүсіндіреді. Қ.КемеңгерұлыныңрайдытоптастыруыА.Байтұрсынұлыжіктеуінеәлдеқайдажақын:
Алайда Қ.Кемеңгерұлы А.Байтұрсынұлының жіктеуін басшылыққа алғанмен, оны барынша ықшамдап, мағыналық жақындығына, сыртқы тұлғасына қарап топтастыруға тырысқаны байқалады. Сол себепті билік, қайрау, ызалы райды – бұйрық рай; шартты рай мен реніш райды – шартты рай; қалау, мұң, сенімді райларды - қалау рай деп біріктірген. Көніс, сенімсіз, ереуіл райлар «Грамматикада» шартты райдың реңктері ретінде берілгенмен, «Оқу құралының» соңындағы кестеде көрсетілмеген. Осылардың ішінде ереуіл рай «Оқу құралында» жеке рай ретінде келтірілгенмен, кестеде аталмауына байланысты дербес рай түрі ретінде қарастырмадық. Ал ашық, болжау, теріс райларды тану жағынан ғалымдар арасында алшақтық байқалмайды. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|