Қазақ тіліндегі рай категориясын жіктеуге қатысты пікірталастар

Қазақ тілінде рай категориясын тануда қазіргі зерттеушілердің көзқарастары бір жерден тоғысқанымен, әлі толық шешіле қоймаған мәселенің бар екенін айтқымыз келеді.

1958 жылы Е.Жанпейісов «Қазіргі қазақ тіліндегі модаль сөздер» деген кандидаттық диссертациясында қуанышты, ренішті және жеке сөйленімдердің арасындағы қатынасты білдіретін (ақырында, қысқаша) тілдік фактілерге әңгімелесушінің назарын аудару үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері (естіген боларсыз, байқайсыз ба) сөйлеушінің баяндауға қатынасын білдірмейді деп модалділік мағыналарды білдіруде рай категориясымен қатар модаль сөздер де ерекше қызмет атқаратынын айтады. [9, 416.]. Осыдан бастап рай көрсеткіштері мен модаль сөздердің мағынасы ажыратыла бастап, модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қарастыру туралы көзқарастар қалыптаса бастады.

Ы.Маманов 1966 жылы жарық көрген “Қазіргі қазақ тілі. (Етістік)” деген оқулығында

райдың 6 түрін көрсетеді. Олар: ашық рай, қалау рай (а) ерікті: ғы кел, ә) тілекті: -ғай), шартты рай, шарттылық рай (-р еді, -атын еді), бұйрық рай, өтініш рай (-у етті, -са етті).

А.Хасенова 1971 жылғы «Етістіктің лексикаграмматикалық сипаты» деген еңбегінде: «Басқа түрік тілдерін қосып қарағанда, саны 4-тен 8-ге дейін жеткізіп жіктеліп жүрген рай категориясын қазақ тілінде төртеу деп түйіп айтудың өзі даулы», деп рай категориясын бұлай төртке жіктеуге келіспейтінін білдіреді [11, 17]. Қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы: «Етістікте 14 рай бар деп, райдың он бес түрін көрсетеді: тұйық, билік, ашық, шартты, ереуіл, реніш, қалау, сенімді, сенімсіз,

болжал, мұң, көніс, қайрау, азалы, теріс [12, 234244 6.]. Осындай жіктелімге негіз болған еңбектерге шолу жасағанымызда, Орта Азиядағы көрнекті түркітанушылардың бірі, Н.И. Ильминскийдің шәкірті В.В. Катаринскийдің «Грамматика киргизского языка» (Оренбург, 1897) еңбегінде кейбір ұқсастықтарды байқадық.

В.В. Катаринскийдің грамматикасындағы 13 рай түрлерін А. Байтұрсынұлы өз еңбегінде дамытып, рай мәндерін туғызатын формаларды түрлінше жіктеп, әр түрлі атауының өзі рай категориясының мазмұнына терең бойлағандығын көрсетеді. Істің істелу мүмкіндігі, орындалу дәрежесі немесе істің орындалу, орындалмауы жайлы тілек, өтініш, өкініш, ұйғарым, бұйрық, мәндерін білдіруді рай тұлғалары арқылы көрсетуі қайран қалдырады.

Қорыта келгенде, қазақ тілін зерттеушілердің еңбегінде рай категориясының қазіргідей 4 түрі емес, бірнеше түрлері көрсетілген. Ғалым А. Ысқақов: «Етістіктің модальдық мән беретін тұлғалары рай деп аталады. «Рай категориясының негізін жасайтын модальдіктің көрінісі – қимыл-әрекеттің щындыққа қатысын сөйлеушінің (я айтушының) бағалауы болып табылады» [14, 449 б.] десе, осындай категорияның көптеген мағыналары морфологиялық дәнекерлер арқылы, солардың ішінде көбінесе етістіктің рай формалары арқылы жасалады. Ал қазіргі қазақ тілінде модальділік және шақ формалары рай категориясымен ұштасып келеді. Модальділік мән мен мағына туғызатын етістік тұлғаларының жүйесі рай категориясын құрайды.