Жұмыс бағдарламасы «Биоиндикация»

Мониторлық организмдермен танысу.

Табиғи ортаның ластануы химиялық және физикалық факторлармен бөлінеді.Сонымен бірге радиациондық түрде,қоршаған ортаны бақылау мәселелерін интенсивті түрде оқуға негізделеді.Өте эффективті ластаушыларды іздеу формасына жоғарғы сезімтал биологиялық реакциалар обьектіс іжатады.(биологиялық индикаторлар)

Радиобиологиялдық жағдайда ылғида іздеу қабілеті биологиялық индикаторлардың конизирленген шағылысуы және оның иондық бағасы.

Организмдегі денгейде осы есепті шешу жолдары әртүрлі аспектілеуге цитогенетикалық,биохимиялық,иммунологиялық, гемотологиялық және биофизикалық критерилер қарастырылады.

Радиационды биондикаторлардың талап ететіні олардың әсері тірі ағзаларға сіңіріп алу дозасының (мөлшерінің) эфектифтілігіне, сезімталдығына спецификтикалығына және әмбебабтығына тәуелді.Сонымен,табиғаттағы түрлердің санының көптігіне (өсімдіктен сүтқоректілерге дейін )қарамастан биондикация шеңбері өте көп емес.Жануарлардың негізгі биондикациялық ортасына көз қарас үш топқа беріледі де осы қасиеттеге өте қажетті болып келеді.

Топырақ-тірі организмдерге толы.Олар 90-99% құрлық экожүйесін зоомассаны құрайды.Олардың коп формалары радияция әсеріне өте сезімтал және радионуклидтерді концентировать ете алады.

Топырақта ұзақ уақыт өмір сүре алатын омыртқасыздар (жауынқұрт,кенелер,қырықаяқтар,кейбір личинкалар мен насикомдар және т.б) сонымен бірге микроантраподтар кішкене топырақ шұңқырларын мекен етушілер персфективті радиактивті ластаушы биондикаторлары бола алады.

Чернобыл зоналарында жауын құрттар,моллоскалар шөпті мекендеушілер және сенокосқы палу жесткокрылые (жартықанаттылар) жарылыстан кейін жоғалып кетті де көп жылдардан кейін қайта пайда болды.

Негізінен омыртқасыз ұсақ сүрқоректілердің омірінің көп бөлігі топрақта өтетіндіктен өте қатты реакциялық ластану әсеріне ұшырайды.

Бұл,ЧАЭС жаролыс салдарынган екені белгілі,кемірушілер негізінен өте әт түрлі антропогенді әсерлерге перспективті биондикаторлық болып келеді.

Экологиялық аспектіде барлық сүтқоректілердің жартылай түрлерінен гөрі кемірушілер отрядтары түріндеде зерттелген.Олар барлық ережелерге сай,омыртқалылар биондикаторларына жатады.

Бұл жануарлар барлық ландшафты-географиялық зоноларда таралып, метабализмнің активті жағарғы санын көрсетеді,зерттелген антропогенді факторлармен әрқашан байланыста болады.

Топырақта өмір сүргендіктен және тіршілігі сонда өткендіктен,кемірушілер максималды дозаны соныме бірге шағылуды барлық денелеріне алады.

Сүтқоректілерді,кемірушілерді,бақылау кезінде қайсысының физиологиялық параметілері адамға жақын болса сол ең қолайлы оптималды индикатор болып табылады.

Қоршаған ортадағы цезий-137,стронций-90 элементтерінің экожүйені ластаушыларына биондикатор ретінде омыртқалыларды алуға болады,яғни олардың қанқасы кальцирленілген болып келеді.(мысалы:мольноскалар)

Табиғаттың родиациялық жоғарғы дәрежеде ластануы көп жылдардан бергі Оңтүстік Қазақстадағы жарылыстын салдары болуы мүмкін.Мысалы:Чермобылдегі жарылыстан кейін қылқан жапырақты және жапырақты ормандардың родиацияны сіңіруі 40-115,экожүйеде 46-95 жер астиындағы экожүйедегі кемірушілер-30 дан жоғары дозалық жүктелгені адамнан артық сіңіреді.Уралдың жарылысынан кейінгі өте жоғарғы доза 1000км/км2 тышқан тектес кемірушілердің түрлер родиациялық жоғарғы эффективтілікті көрсетті.Олардың өмір сүру ұзақтығы азайды және өлімі көбейіп кетті.Бірақта 15 жыл өткеннен кейін,30-дан аса ұрпақ ауысқаннан кейін,олардың папуляциясы толықтай қалпына келді. Сүтқоректілердің популяциясы бір мезетті қасқыр,бұғы,қоян т.б-дан оте қатты родиациялық эффектілер байқалмады. Биологиялық индикаторларға көбінесе сүтқоректілерді және кемірушілерді алуға болады.Агрофитоценоздың беткі өсімдіктері тұрақты дәрежеде конизирлеуші табиғи фитоценоздар болып келеді.Өсімдіктердің табиғи жиынтығы радиосезімталдығы басқа экожүйедегі түрлерге қарағанда,мыс қысқан жуапырықты орман ал өсімдіктердің,топырақтың жоғарғы және беткі қабаты,гидроценоздағы бентостық организмдер қоғамы мичайниктер мен мүктер критикалық жақсы индикаторларға жатады.Жақсы индикаторларға родиактивті қалдықтарды жинақтауы мичайниктер жатады.Ең жоғарғы дәрежедегі родиактивті ластану (180км/км) ядролық жарылыс Кыштымдоғы жерде болған онда ең негізгі жойылған қарғайлы орман Аққайыңдардың қасиеттері екінші климаттық жағдайларда әсері байқалды.