Жоспар: Қазақ-жоңғар қатынастары
-1950-жылдардағы интерпретация
жүктеу/скачать 30,53 Kb.
|
Мәнжазба жаңа заман Молдаш А
| 1940-1950-жылдардағы интерпретация
Қазақтың ұлттық тарихын жазуға ұмтылған «бүлікшілердің» барлығы бірдей жазаланған жоқ. М.Тынышпаев пен С.Асфендияров “буржуазиялық ұлтшыл” деген жаламен атылғанға дейін қамауда болса, Вяткин секілді олардың әріптестері 1930-1950-жылдардағы ұлтшылдыққа қарсы қуғыннан аман қалды. Вяткин тек аман қалған жоқ, оның тарихшы ретіндегі карьерасы өрге басты. Мұның себебі оның орыс болуында емес, этникалық қазақ болмауында болса керек-ті. Дегенмен, Вяткиннің “Очерки по истории Казахской ССР” атты еңбегінің 1870 жылға дейінгі оқиғалар интерпретациясымен аяқталуы содан кейінгі кезең тарихы туралы еңбек жазудың саяси қаупінің жоғары болғандығын айғақтайды. Алайда, бұл еңбек қазақ-жоңғар соғыстары туралы бұрыннан бар сипаттамаларға айтарлықтай ерекше интерпретация ұсына алмады. Ал “Ақтабан шұбырынды” оқиғасын сипаттағанда Вяткин сол кезеңдегі интерпретацияларға сүйенеді. Сондай-ақ, ол ешқандай дереккөзсіз 1723 жылы Ұлы жүз аумағы, ал 1725 жылы Сырдария бойындағы қалалар толығымен жоңғарлардың бақылауына өтті деп жазады. Левшин Ұлы жүздің аз бөлігі жоңғар шапқыншылығына ұшырады десе, Вяткин бүкіл қазақ елі шабуылды бастан өткерді деп жазады. Шын мәнісінде, Вяткинге дейінгі тарихшылар Ұлы жүздің көп бөлігі бір немесе одан да көп ұрпақ алмасатын уақыт аралығында жоғарлардың бақылауында болды деп тұжырымдаған. Ал Ш.Уәлиханов пен М. Тынышпаевтың “Ақтабан шұбырынды” оқиғасы туралы еңбектерінде Ұлы жүз аумағының жоңғарларға өтуі туралы айтылмайды. 1943 жылы шыққан “История Казахской ССР” атты еңбек кеңестік көзқараспен жазылған жаңа тарихи еңбектер сериясына жол салды. Лоуелл Толлеттің пікірінше, 1920-30-жылдары жазылған зерттеулер және Вяткиннің 1941 жылғы еңбегі “Кеңес одағы – колонизацияның жемісі емес, мемлекеттердің еркін одағы” деген 1950-жылдардағы интерпретацияға сай келмеді. Ал сол кезеңде Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ғалымдар неміс оккупациясынан кейін Қазақ КСР-іне қоныс аудара бастаған. Орта Азияға көшіп келген ғалымдар мен жергілікті зерттеушілер жаңа коммунистік интерпретация аясында еңбектер жаза бастайды. Бұл дегеніңіз – бір-біріне қарама-қайшы Бартольд, Асфендияров, Вяткин және Тынышпаевтың көзқарастары негізінде жазылған еңбектердің қосындысы. 1943 жылғы “История Казахской ССР” еңбегі жарық көргенге дейін “Ақтабан шұбырынды” оқиғасы Іле өзені жазығынан бастап, Қаратаудағы және Сырдария бойындағы қалаларды жоңғарлардың басып алуы ретінде суреттеліп келсе, аталған еңбекте бұл оқиға жоңғарлардан зәбір көрген қазақтардың орыс “бауырларына” барып қосылуына түрткі болған оқиға, яғни бүкіл қазақ даласының қасіреті ретінде ешбір нақты дерексіз сипатталады. 1948 жылы Ғылым Академиясының казақстандық бөлімшесі Ресей империясының Қазақстан жерін аннексиялау хроникасын қарастырған жаңа еңбекті басып шығарады. Еңбектің авторы – Саратовтан шыққан профессор Наталья Аполлова қазақ жерінің шығысындағы жоңғарлардың қысымы қазақтарды Ресей патшасының қол астына өз еркімен кіруге мәжбүрлеген басты фактор болды деп жазады. Аполлова кезінде Тынышпаевтың интерпретациясына негіз болған Жомарттың әңгімесіне сүйене отырып, “Ақтабан шұбырынды” кезеңін «Ұлы қасірет» жылдары ретінде суреттейді. Алайда автор әңгіменің дереккөзі ретінде Тынышпаевтың орнына орыс-татар этнографы А.Диваевты көрсетеді. Аполлова өз еңбегінде бірнеше рет Тынышпаевқа қате сілтеме жасайды. Оның бұлайша Тынышпаевқа тіке сілтеме жасауға ықылас танытпауы Тынышпаевтың он жыл бұрын “буржуазиялық ұлтшыл” деген желеумен қуғынға ұшырап, итжеккенге айдалуынан деуге болады. 1949 жылы биліктің назарына ілігіп, мемлекеттік наградаға ие болғысы келген бір топ ғалым 1943 жылғы “История Казахской ССР” еңбегінің бірнеше бөлімін редакциялап шығады. Редакцияланған бөлімдердің ішінде Тынышпаев жазған “Жомарттың әңгімесі” де болады. Бірақ 1949 жылғы еңбек 1943 жылы жазылған алғашқы нұсқаның кебін киеді. Тек 1957 жылы ғана М. Әуезов пен Бәйішев жетекшілік еткен нұсқа Компартияның рұқсатын алып, басылып шығады. 1957 жылғы “Тарих” кітабында орыс-қазақ қатынасын сипаттауда марксистік көзқарастың материалдық және технологиялық айшықты белгілері көрініс табады. Қазақ-орыс байланысы қазақтардың 1730-жылдардағы Ресей құрамына өз еркімен қосылуынан емес, оған дейінгі екіжақты сауда-саттық қарым-қатынастан бастау алады деген интерпретация басымдыққа ие бола бастайды. 1943 жылғы “История Казахской ССР” еңбегі “Ақтабан шұбырынды” оқиғасын айтарлықтай өзгертіп сипаттаса, 1957 жылғы “История Казахской ССР” еңбегінде көптеген деректер алынып тасталып, олардың орнын жаңа, қате деректер басқан. Мәселен, 1957 жылғы еңбек бойынша жоңғарлар Қаратауды кесіп өтіп, Талас өзені маңындағы аймақты жаулап алады. Алайда, Талас өзені Қаратаудың шығыс бөлігінде орналасқанын ескерсек, жоңғарлар Ташкенттен және Сырдария бойындағы қалалардан әлдеқайда алыстап кетер еді. Ең қызығы – осы бір “географиялық қателікті” тарихшылар өз еңбектерінде бірнеше рет қайталап жазады. Сонымен қатар, жоңғарлардың қай жүздің аумағын шабуылдағаны және тірі қалғандардың қай қалаларға қарай ағылғаны туралы мәліметтердің тәптіштеп жазылуы КСРО-да тарихты “ұлттық негізде делимитациялау” жолға қойыла бастағанын аңғартады. Басқаша айтқанда, қазақтардың өз “шекараларын” кесіп өтіп, Хиуа, Бұқара, Самарқанд сияқты “өзбек” қалаларына қарай қашуы туралы мәліметтің қисынсыздығы 1957 жылғы еңбектің редакторларына біраз қолайсыздық туғызған. Осылайша 1943, 1949 және 1957 жылдардағы Қазақ КСР-інің тарихына арналған еңбектер қазақтар жоңғарлардың толассыз шабуылдарынан қорған іздеп, Ресейдің қоластына өз еркімен өтті деген идеяны негіздеуді көздеді. жүктеу/скачать 30,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|