ЖҮсіп баласағҰнның «ҚҰтты білік» дастанындағы еңбек тәрбиесінің бейнелену көрінісі
жүктеу/скачать 178,59 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланған әдебиеттер тізімі
| ЖҮСІП БАЛАСАҒҰННЫҢ «ҚҰТТЫ БІЛІК» ДАСТАНЫНДАҒЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІНІҢ БЕЙНЕЛЕНУ КӨРІНІСІ
Тараз қ. Көне дәуірдегі түркі халықтары мәдениетінің тербеліп өскен бесігі Шу мен Іле өзені аралығында ұлан байтақ өлкеден XI ғасырда аты әлемге әйгілі ақын, философ, қоғам қайраткері Жүсіп Хасаджиб Баласағұн музыкант отбасында дүниеге келген. Жүсіп туралы жазба деректер ақынның өз шығармасы «Құтты біліктен» ғана табамыз. Ақын дастанын жасы елуге келгенде он сегіз ай ішінде жазып бітірген. «Құтты білік дастаны» («Бақытқа жеткізуші білік») түркі тілді туысқан халықтарының бізге келіп жеткен дүниежүзілік мәнге ие бірден-бір жазба әдеби ескерткіші. XI ғасырға дейінгі жазба әдеби тілдің даму жолдарын білдіре алатын асыл мұраларының бірі. Жүсіп өз заманындағы ғылым саласымен толық танысып кемелденген шағында «Құтты білік» тәрізді классикалық шығармасын жазуға бет алды. Араб, парсы тілдерін жақсы білумен бірге өз ана тілін де терең меңгеріп, бар байлығын бойына дарытқан Жүсіп ана тілінің көркемдік қуатын әлемге таныту бағытын ұстады. «Құтты білік» - XI ғасырға дейінгі түркі тілді халықтардың қоғамдық ой санасында орын алған рухани құбылыстарды тұтас қамтыған энциклопедиялық қуатқа ие көркем туынды. Абай шығармаларында жүйелі түрде мол таралатын мораль философиясы жайлы ой- толғаныстардың ішкі төркіндері әсіресе ондағы жуан мәрттілік жөнінде айтылатын пікірлермен іштей іліктестік табатын рухани қазына көздерінің бірі-XI ғасырда қазақ жерінде жазылып, дүниеге келген «Құтты білік» дастаны. Музыкант отбасында туылғандықтан күй тартып, өлең айтып, нақышты музыка сазын тұла бойына толық дарытқан. Баласағұнның бізге жеткен ең ірі туындысы түркі тілінде жазылған 13 мың жолдың Ғибрат- өнеге поэмасы. «Құтты білік» дастаны 1069 жылы жазылған. Бұл-саясат, өнеге тәрбие жөнінде толғаныс тапқан, үлкен тәрбиелік мәні мен маңызы бар, тағылымы терең, философиялық трактат. Баласағұнның адамның дамуы, жеке адам басының жетілуі, өсуі тікелей тәрбиенің жетістігі, ол адам табиғатына байланысты бола отырып, оның тарихи дамуының үстінде үнемі өзгеріске ұшырайтынын анықтады.Баласағұн – философ ретінде және тәрбиелік тағылымға толы-педагог ретінде артына өшпес мұра, тәрбиелік дәстүр, өнеге қалдырған адам. Оның үйретуінше, адамның жетіліп қалыптасуы, оның ішінде жастар тәрбиесі-қоғамдық жағдайлардың, айнала ортаның ықпалымен, оң әсері мен тәрбие арқылы және адам табиғатын туысынан-дүниеге келумен бірге болатын қасиеттер арқылы қалыптасады. Оның ішінде адамнан өсіп – жетілуінде, оның дүниеге келуі мен іле келетін қажетті кейбір сапалар мен қасиеттердің болатындығын мойындайды. Өзінің «Құтты білік» деген еңбегінде бұл қасиеттер мен сапалар даяр күйінде бола салған адам ақылының мінез- құлқының дарындылықтары емес, ол туыстан ілесе жүретін ерекшеліктер сол дарындылықтардың дамуына себепкер ғана бола алады. Бұл нәсілдік ерекшеліктер адамның өзі өмір сүретін қоғамдық жағдайлар арқылы және сол адамның қабылдайтын тәрбиесі, тәрбиені жүзеге асыратын-еңбек арқылы сақталады және жетіледі – деп үлкен философиялық тұжырым, педагогикалық мәнді тағылым жасаған адам. Баласағұн орта , айнала дүние, әлем, қоршаған орта мен өмір деген ұғымдарды жете қолданған. Ой тұжырымдарына қарағанда сол ұғымның барлығы қазіргі қоғам-деген мағынаға, ой жүйесіне, пікірге толық сай келеді. Ол еңбекті сол кездегі, өзі өмір сүрген ортадағы, қарым-қатынас құралы-деп пайдаланған. Баласағұнның тәрбие тағылымының бастауы боларлықтай мына бір пікірін келтіруге болады: «Тәрбиенің барлық ыждахаттылығы, саласы мен түрі, өзара ұйымдасқан, ұйымшыл тату да тәтті адамдар құрамының, тобының-жетелі адамдар, зерделі адамдар құрамын толықтыратындай биікке көтерілуі қажет. Тәрбие өз кезегінде, әсері мен ықпалында-мирасқорлы», пайдалы еңбектің көзі болуы шарт-деп ой түйеді Баласағұн. Бұл үлкен өсиет. Бүгінгі педагогикалық тұрғыдан алғанда үлкен ұжым тәрбиелейтін, педагогиканың бала тәрбиесіндегі басты мақсаты мен міндетін айқындайтын әдіс, еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі десе де болады. Сондай- ақ, бұл еңбек пен тәрбиенің педагогикалық негізгі-теориясы деуге толық болады. Баласағұн тәрбиелік тағылымды негізінен үш сатыға бөлді. Бірінші - әрбір жеке адамның білімді болуы. Білімді болу үшін оқу қажет. Екінші - барлық байлық, молшылық-ол үшін еңбек, кәсіп, адалдық, тазалық, қажет. Үшінші - әлеуметттік, табиғи күштілік-ол үшін бірлік, достық бостандық керек. Сонымен қатар тәрбиенің күшіне шүбәсіз сенген ақын былай деген екен: Балам білім жолын қусын десеңіз, Бесігіңде ақ ілім шоғын төсеңіз Білім үйрет сәбиіңе сарыла, Уыздай ұйып, сүттей сіңір қанына!
Сәбиіңде көкірекке түйгені Өлгенінше санасында жүреді! деп педагогикалық ой түйген. Оқу-тәрбие ісінде барлығын жастық табиғаты деп түсінуге жетелейді. Баланың ақыл-есінің, мінез-құлқының ерекшеліктерін еске алмайтын, олардың бәрін бір қалыпқа сыйғызу тәжірибесінен аулақ болуға шақырады. Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» дастанындағы 34, 35, 36, 37, 38, 47, 48, 49,52,53,55,56,57,58, 59, 60, 61 тараулары еңбек тәрбиесін уағыздайды. Мәселен, ол «Диқандармен қалай қатысу жайлы» деген толғауында: Тағы бір топ-диқандардың әулеті, Ең керекті жұрт ол, биік дәулеті. Қатынасып,ыңғайыңды бергейсің, Ас-тағамнан еш кемшілік көрмейсің. Одан жанның бәрі пайда табады, Ішпек-жемек күллі дәмін алады. Тірі жанның бәрі тояр, арымас, Тірлік болса, мұқтажы да арылмас. Еш шүбә жоқ, бұл кісілер қажетті, Солар билер тамақты да, тәбетті. Бұларменен қатыс, көңілің толады, Құлқының таза, асың адал болады. Не дейді, аңда кісіні істі басқарған, Түрлі еңбекті ықтиятпен атқарған. «Нәзік, түзу жолды ұстанам десеңіз, Ей, ақжүрек, ділге пәктік берсеңіз. Сақилықты ұстансаң, без һараманан, Киім, асың болсын дәйім адалдан. Кедей болмай, байлық жолын қусаңыз, Тырысып көп, зиналықты тисаңыз, Құрмет, қадір болсын десең өзіңде, Зинадан без көңілде де, өмірде » Зинақорлық күйретер де көшірер, Зинақорлық жақсы ізіңді өшірер. Қонған бақты ұшырар да боздатар, Өшкен өртті қайта үрлеп қоздатар,- деп, өзар ұйымдасқан, ынтымақтас адамдар тобының бір-бірімен қарым- қатынасы еңбексүйгіштікке, білімділікке, тәрбиелікке негізделгендігін баяндайды [Ә-3, 57 бап, 446 бет]. Не болмаса «Малшылармен қалай қатысу туралы» толғауында: Малшылар бар берекелі іс тындырған, Күллі жылқы алдарында мыңғырған. Бәрі ақкөңіл, шыншыл, елдің адалы, Адамдарға жоқ еш зиян,залалы. Жемек, кимек, мінбек айғыр, байталдар, Жүк таситын жануарлар, шайқалған, Қымыз, сүт, май,ірімшік, айран, сүзбе,құрт, Киіз, перде-қолдарында күллі құт. Бұл адамдар құтты жандар, пайдалы, Ей, өркенді ер, араласқан жайдары. Қатыс, қосыл, ішкіз- жегіз қолдағын, Түзулікпен кешсін тірлік жолдарын. Не сұраса, бер қажетін аяма, Көзім көрді, жоқ пайда мен айлаңа. Тілеме заң, ілім-білім бұлардан, Пейілдері кең, қарамды қыраннан. Қосылсаң да жүргін бірақ абайлап, Заң-тәртіпсіз, жасап жүрер тағы айбат. Жылы сөйлес, дос болуға жүгірме, Білімсіз жұрт, ұғынбайды түгін де. Жақсы айтыпты заң шығарып, білген ер, Халықпенен араласып жүрген ер: «Білімсізден без, өзіңді тұтып жүр, Өзін тұтқан-құты тасып, ұтып жүр. Білімсіздің өзі, сөзі дарақы, Білімсізден аулақ жүру-шарасы!» Малшылардың бәрі осындай қарарсың, Аралассаң сөзімді еске аларсың. Баяндадым бәрін саған жасырмай, Не істеріңді ойланарсың осындай...- деп, адамдарды бір-біріне жақсылық жасап, қайрымды болуға,еңбек адамдарын құрметтеп, бағалауға үндейді. Әдептілік, тәрбиелік, білімділік адамға өзінің өмір сүріп отырған қоғамдық жағдайларының әсері арқылы қалыптасып, дамитындығын үлкен философиялық ой-тұжырымдарымен түйіндейді [Ә-3, 59 бап,450 бет]. Сондай-ақ адамдардың еңбек іс-әрекеті, кәсіби мамандығы да өзінің өмір сүрген қоғамдық ортасында, оның талаптарына тәуелді болатынын, адамның мінез-құлқы, көзқарасы, білімділігі, тәрбиелілігі, еңбексүйгіштігі т.б қасиеттері де қоғамның даму деңгейіне сәйкес қалыптасатындығын дәлелдейді. Сондай-ақ, Жүсіп Баласағұни «Қолөнершілермен қалай қатысу жөні» деген толғауында: Қолөнерші қолдарында түрлі өнер, Қол өнерін пайдаланып күн көрер. Бұлар да бір ең қажетті кісілер, Жақын жүргін, көп-көп пайда түсірер. Темірші, етікші, балташы, терішілер, Сыршы, зергер, садақшы, жебешілер. Бұл дүние ғажабын істейтұғын осылар, Өнердің кереметтерін істейтұғын осылар. Таусылмайды санын тізсең олардың, Аңғар өзің, мен сөзімді доғардым. Жақсы айтыпты білікті бір сөзінде, Мейірлі елге адал болған өзі де : «Тірлік емес, ізгі ат тілек тілесең, Ізгі атың-тірлігің ол, білесің! Өзің өлсең, тастап ақыр атыңды, Атың ізгі болса-тірлік татымды! Кімнің аты кірлей түссе-аштырақ, Болғанынан болмағаны жақсырақ! Өмірің емес, атыңмен шық арындап, Жақсылықпен атың шығар жалындап! »- деп, қолөнері процесіндегі еңбектің бір түрін меңгеру адамға өмірлік азық, рухани байлық екенін ескертеді, ол жеткіншектердің қоғамдық өмірден өз орнын таба білуге септігін тигізетін, бұл еңбектің түрі оларды ізгілікке, жақсылыққа жетелейтінін айтады[Ә-3, 60 бап, 451 бет]. Демек, Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» дастаны-дидактикалық дастан, себебі, ол өзі өмір сүрген қоғамдық ортасының әлеуметтік-экономикалық, рухани жағдайын, халықтың мінез-құлқы мен салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жинақтап, ғылыми-энциклопедиялық мазмұнында көрсете білген. Қорытындылай келе «еңбек тәрбиесінің халықтық дәстүрлері-қазақ халқының тарихи, әлеуметтік-экономикалық даму барысындағы еңбек туралы өткендерден мұралыққа қалдырылған халықтық түсінік пен озық идеяларды пайдалану нәтижесінде жеткіншек ұрпақты дәстүрлі еңбекке тәрбиелеу процесі», - деп анықтауға болады.
жүктеу/скачать 178,59 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|