К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық

2. Қазақ қоғамында этикалық және эстетикалықтың дәстүрлі салттық-рәсімдік таңбалары.

Көшпенділер мәдениетінде этикалық және эстетикалық спецификаның байланысын жақсы түсіну үшін, оны дәлелдеу қажет. Олар бөлек категориялық (сатылы) байланыс емес, ол тұрмыстағы байланыс, нақтылап айтсақ, ол онтологиялық байланыс болып саналады. Ерте дәуірдегі (уақыттағы) көшпенділер дүниетанымы синкриттік болғаны бізге белгілі. Ғылыми әдебиетте М. О. Орынбековтың зерттеуінше, ең маңызды қазақ дәстүрінің нәтижесі, ендеше, этика-эстетикалықтың тәжірибесі исламнан бұрын болған, наным-сенімдері, тәңіршілдікке, шаманизмге, көшпенділердің өмір сүруіне, сенімдеріне көп көңіл бөлген. Зерттеулер кезінде ең негізгі рөлде этикалық-эстетикалық кезеңіндегі реконструциялар маңызды орын алады, олар: адамның табиғатқа көзқарасы және адамның әлемдегі өз орнын табуы.

Қазіргі ғылыми зерттеулерде табиғат адаммен қарым-қатынасы тығыз болып келеді, әлемнің түсінушілігі және дүниенің қалыптасуы, адамның ойлау қабілеті, өзін тану, әлем модулі халықты дамытады деп мойындалған. Ғарыштың дамуы, дүниежүзінің пайда болуы және көшпенділердің табиғат заңдарына бағынушылығы абсолюттік ғарыш деп атайды. Ғарыш тереңделіп танылған соң, табиғатқа деген көзқарасымыз жақсарды.

Жоғарыда айтқандай көшпенділер мәдениеті түйсіну-қатынас, адаммен әлем гармониялық оқиғаға болжамдаған. Себебі, көшпенділерге түйсіну ұғымы түсініксіз болған. Көбінесе оларды қобалжытқан. Қорыта келгенде этикалық және эстетикалық байланысқан және әлеммен тікелей қатынаста болған. Көшпенділердің түйісуін түсіну үшін оның ежелгі қазақтардың гармониялық мағынасын және әлемге деген көзқарасын ашып көрсету керек. Мұнда, түйсіну ол көшпенділердің басты тіршілік тынысы ретінде, ал басқаша түйсіну, ол әлеммен сөйлесу тәсілі. Көшпенділердің өміріндегі түйсінуді түсіну үшін, бастысы ежелгі қазақтардың гармониялық дүниетанымын тану керек.

Біздің ойымызша, гармония туралы танып білу – ежелгі уақыттан бергі қазақ дәстүрлі ойлау доктринасын анықтау болмақ. Одан басқа, ежелгі уақытта гармония түсінігі терең мазмұнды, ол тек эстетикалық түрде емес және этикалық, космологиялық және әлеуметтік түрде қалыптасады.

Айырмашылық жиі кездескен сайын, гармониялық болмысты сақтауға күш керек болды. Біз өз зерттеуімізде саналы түрде шектеуге барамыз және ең айқын байқалған көшпенділер мәдениетіне керек үшеуін белгілейміз: сәуле, сан мен музыка гармониясы.

Исламдық оқуларға дейін сәуле жақсылықты анықтайын нышан болды, ол жақсылықты білдірді, жақсылықты кейіптеуші, сәттілікке, яғни әлем жақсылық пен сұлулық заңы бойынша жасалынған.

Әрине, ежелгі көшпелілер космостық сәулелерге таңданысы таусылмаған. Олар көптеген салт-жораларға табынған. Дәстүрлер мен салт-жораларда өзін-өзі ұстау нормасы бекітілген. Басқа сөзбен айтқан ежелгі көшпенділер тек жай ғана құбылысқа емес, сонымен қатар әлемдегі құбылыстарға көңіл бөледі. Сонымен қазақтарда әлемді тану ғылым мен емес, өнер, поэзия және музыкамен танылған. Көшпенділердің әлемге деген көзқарас музыкальды-поэтикалық түрде болған. Ежелгі көшпенділердің тағы бір амалы музыка арқылы әлеммен қатынасы. Музыка және гармония көшпенділер мәдениетінде басыңқы болып саналды. Музыка көшпенділер үшін құдіретті болған, адам мен әлем арасындағы байланыс, өмір мен өлім арасындағы байланысты білдірген деп санаған.