К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| жермай, бесжыл/дық, қолғап, күнбағыс, айғабақ, белбуар(белуар)
сияқтыларды жатқызады. Жасалуында жұрнақтар арқылы, сөздерді қосарлау арқылы жаңа сөз жасағанындай өздеріне тән тұлғалық сипаттары болмағандықтан – оларды Қ.Жұбанов заңсыз қосындылар деп есептеген де, оларды дұрыс танудың бес түрлі белгілерін көрсеткен(екі сөзден жасалатындығы, өзгеріске ұшырайтыны, бір екпінге бағынатындығы). Осы тұрғыдан қарағанда, жалпы біріккен сөзге ортақ, айқын жасалу заңдылығы байқалмайтыны рас. Морфологиялық тұлға орайында олар солай танылуы да мүмкін. Ал біріккен, кіріккен сөздердің заңдылықтарын морфологиядан емес, лексикалық әрі морфологиялық сипаттарына қарап, лексикологияға тән заңдылықтар тұрғысынан қарауға болады. Онда номинациялық принципі – сөзден сөз тудырудың негізгі заңы деп танылады. «Әрбір тілдің семантикалық категориялары оларды айырып танудың нысаналы белгілері болып есептеледі. Олай болса, сөзді сөз деп тану үшін де оның формасына (дыбыс құрамы, айтылуы) тән мазмұны(мағынасы) болуға тиіс. Біріккен, кіріккен сөздерде сол екі сапаның екеуі де бар: айтылуы біртұтас, мағыналары бір бүтін номанитивті единицалар. Олардың мағыналарының біртұтас болуы барлық сөзге, соның ішінде біріккен, кіріккен сөздерге де тән: сонымен қатар олар, бір жағынан, лексикалық мағына білдірсе, екінші жағынан, - грамматикалық мағына білдіреді. Мұны олардың құрамдарындағы «сөзсымақтарға» қарап емес, тұтас формасынан пайда болатын мағыналарына қарап танимыз». Сондықтан біріккен сөздерді біріктіріп жаңа сөз жасауда, мысалы, зат есімнен – сын есім, етістіктен – зат есім жасалатындай бірізділік жоқ. Егер сөз жасау заңдылығы деп белгілі жұрнақтардың белгілі сөздерге жалғанып жүйелі түрде жұмсалу бірізділігін ұғынсақ, біріккен сөздердің жасалуында дәл ондай заңдылық жоғы рас. Соңғыда тосыннан ішінара үйлесе қалған екі сөздің бір ұғымның тілдік номинативті болуы кездейсоқ сөзжасам үлгілері болып та көрінеді. Мысалы, адалбақан, жарғанат, жетіқарақшы, балықкөз сияқты көптеген атаулардың құрамындағы сөздер басқаларында қайталанбайды, бірақ сонда да әр түрлі сөздер тұтастығының дәрежесі бірдей, бәрі де номинатив – атауыш сөздер. Бұлардың осы ұқсастығы грамматикалық емес, лексика-семантикалық, әдетте әрбір сөздің лексикалық та, грамматикалық та мағыналары пайда болмайды (олай болса, олар сөз тіркесі деп танылар еді), сөздердің бұрынғы мағыналары тұтастанып жаңа туынды сөзде бір ғана грамматикалық мағына сақталады. Жоғарыда саналған мысалдардың бәрінде солай. Олар – зат есімдер. Біріккен сөздердің соңғы сыңарлары жаңа сөз жасаудың іргетасы, негізі болатындықтан, солардың қай сөз табына жататыны (бақан, 89 қанат, қарақшы, көз) еленеді де, ал бағыныңқы сыңарлар адал (сын есім), жар (зат есім), жеті (сан есім), балық (зат есім) сияқты сөздерінің жақшада көрсетілегн грамматикалық мағыналары біріккен сөз құрамында елене бермейді, біріккен сөз құрамында олар басыңқы компоненттердің сапалық ерекшеліктерін білдіретін «жарымжан», «жарықшақ» элементке айналады. Ол құрамның әрбір сөзі өздерінің лексикалық та, грамматикалық та мағыналарын сақтайтын болса, біріккен сөз жасалмаған болар еді. Бұл арада ескеретін бір нәрсе олардың мағыналық тұтастығында дәрежесі делексикалану, деграмматикалану дәрежелері қандай екенінде. Соңғылар барлық біріккен сөзде бірдей, бір қалыпты емес. Сондықтан біріккен сөздердің бірқатарының құрамындағы сөздер бұрынғы мағыналарынан айрылып жұрдай болып, мүлде басқа мағынада жұмсалатын болса(мысалы: жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|