Картографиялау. Картографиялаудың түрлері
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
| 1.1 Тақырыптық карталардың түрлері
Тақырыптық карталар табиғи құбылыстардың, халықтың, экономика мен әлеуметтік саланың орналасуын, өзара байланысын және динамикасын көрсетеді. Оларды екі топқа бөлуге болады: табиғи құбылыстардың карталары және әлеуметтік құбылыстардың карталары. Табиғи құбылыстардың карталары табиғат ортасының барлық компоненттерін және олардың комбинацияларын қамтиды. Бұл топқа геологиялық, геофизикалық карталар, жер бетінің және Дүниежүзілік мұхиттың теңіз түбінің карталары, метеорологиялық және климаттық, океанографиялық, ботаникалық, гидрологиялық, топырақ карталарын, минералды карталарды, физикалық-географиялық ландшафтардың карталарын және физиографиялық аймақтарды және т.б. карталар кіреді. Әлеуметтік-саяси карталар халықты, экономикалық, саяси, тарихи, әлеуметтік-географиялық карталарды қамтиды және әрқайсысы өз ішіндегі бөлімшелердіңқұрылымы болуы мүмкін. Сонымен, экономикалық карталарда өнеркәсіптің (жалпы және салалық), ауыл шаруашылығының, балық шаруашылығының, көлік және коммуникация карталары да бар. Тақырыптық карталар– карта тақырыбына байланысты, тек сол тақырыптарына ерекше көңіл аударылып бейнеленетін карта. Мысалы, дүниежүзілік мұхиттар картасы, климаттық карталар. Тақырыптық карталарды 3 топқа бөліп қарастырады. Олар келесідей: 1) Физикалық географиялық карталар; 2) Әлеуметтік экономикалық карталар; 3) Арнайы карталар. Тақырыптық карталардың жіктелуі. Физикалық-географиялық: Геологиялық карталар - тектоникалық,геотектоникалық, неотектоникалық ,төрттік шөгінділер, стратиграфия т.б карталар Геофизикалық карталар – сейсмикалық, жер магниті, гравитация ,т.б карталар. Жер бедері, мұхиттар карталар–гипсометриялық, морфометриялық батиметриялық, геоморфологиялық , т.б карталар. Климаттық карталар - климат құрушы факторлар ,жел режимі, температура- жауын, шашын ылғалдылық ,ауа қысымы, т.б карталар. Құрлық суы немесе гидрологиялық карталар - су режимі, судың ластану,судың химиялық құрамын анықтайтын гидрографиялық, т.б карталар Мұхиттар, теңіздер карталар- мұхит,теңіз режимі, физикалық- химиялық , т.б карталар. Халықтар карталар - халықтың тығыздығы, тығыздығы,ұлттық құрамы, эммиграциялық , т.б карталар. Экономикалық карталар - өндіріс, ауыл шаруашылығы ,транспорттық , сауда, финанстық ,т.б карталар. Жалпы географиялық карталарға территорияның сыртқы көрінісі бейнеленген карталар жатады, яғни табиғи жағдайы, елді – мекенді пунктері, транспорттық жолдар және кейбір басқа да шаруашылық, мәдени объектілері бейнеленеді. Жалпы географиялық карталарға топографиялық және топографиялық шолу карталары да жатады. Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды да шолу карталары деп те атайды. Тақырыптық немесе арнаулы карталар деп бір немесе бірнеше табиғи немесе әлеуметтік – географиялық элементтер тереңде және жоғарғы дәлдікпен беріліп сол картаның тақырыбын көрсететін географиялық карталарды атайды [16]. Географиялық карта планетамыздың және оның жеке бөліктері–құрлықтар мен мұхиттар олардың географиялық жағдайы, табиғат байлықтары, халқы,экономикасы, мәдинеті және тарихи дамуытуралы жаңа деректерді алуда, таратуда, сақтауда асабағалы құрал болып табылады. 1.2 Карта. Карта жасау Жер бетін картографиялық бейнелеу план және карта болып бөлінеді Карталар - картографиялық проекция, Жер бетінің жалпыланған бейнесі, басқа аспан денесі немесе кеңістіктегі ғарыш кеңістігі, оған белгілі бір жүйедегі әдеттегі белгілерде орналасқан объектілерді немесе құбылыстарды көрсетеді. Бұл географиялық карта Жердің географиялық конверттері табиғаттың әртүрлі географиялық сегменттері мен қоғамдағы әлеуметтік-экономикалыққұбылыстар мен олардың мақсаттары арасындағы өзара байланысты ескере отырып, осы тұрғыдан таңдалғанын көрсетеді. Географтың географиялық картасы. қабықтыңғарыштықүлгісінің ерекше үлгісі ретінде қарастыруға болады. План - жер бетініңқисаюын есепке алмай салынған кең ауқымда және дәстүрлі белгілерде жердің шағын бөлігінің сызбасы болып табылады. Жоспар картадан ерекшеленеді: жоспарда жер бетінің кішігірім аудандары бейнеленген, ал карталарда әлдеқайда көп аумақтар және аз ауқымда бейнеленген. Барлық нысандар мен жердің бөлшектері осы шкала бойынша жоспарға келтіріледі. Картада объектілер олардың мазмұны мен мақсаттарына қарай таңдалады. Планда сызғанда жер бетініңқисаюы есепке алынбайды. План бойынша солтүстік-оңтүстік бағытта көрсеткі көрсетіледі. Карталарда солтүстік-оңтүстік бағыты меридиандармен, батыс-шығыс бағытта - параллельдермен анықталады. Карталардың жасалуы карталық проекциялар көмегімен жүзеге асырылады - нақты, геометриялық түрде күрделі жер бетінің картаға жазықтыққа өту тәсілі. Мұны істеу үшін алдымен эллипсоидтің немесе оқ атының математикалық тұрғыдан дұрыс фигурасына барыңыз, содан кейін суретті математикалық тәуелділіктерді қолданып ұшаққа жазыңыз. Сонымен қатар әртүрлі қосалқы беттер пайдаланылады: цилиндр, конус, жазықтық. Сонымен қатар, әлемнің тараптардың орналасуы іс жүзінде қалыпты: солтүстіктен жоғары, оңтүстігі төмен, батысқа қарай солға және шығысқа қарай, мінез-құлыққа қатысты. Цилиндрлік проекциялар әлемдік карталар үшін пайдаланылады - Жердіңүлгісі цилиндрге психикалық түрде орналастырылған және жер беті оныңқабырғаларына шығарылады. Цилиндр орналастырылған кезде тегіс сурет қалыптасады. Осы проекциядағы параллельдер мен меридиандар бұрышта жазылған тікелей сызықтарға сәйкес келеді. Цилиндрлік дизайнда аз бұрмалау сызығы экватор. Конус жорамалдары Еуразияны, Азияны және әлемді бейнелеу үшін жиі пайдаланылады. Бұл проекцияны жасау үшін Жер бетіндегі бір немесе бірнеше конустар Жер бетіндегі модельге қондырылған және жер бетінің барлық нүктелері ауыстырылады. Мұндай проекцияда меридиандар бір нүктеден (полюстық) шыққан тікелей сызықтар болып табылады, және параллельдер - концентрически топтардың доғасы. Жекелеген құрлықтар мен мұхит карталарындағы суреттер үшін құрлықтың беті ұшаққа жазылған азимутальды проекция қолданылады. Нөлдік бұрмалану нүктесі - жер бетіне жазықтықтың тәуелділігі нүктесі, картаның перифериялық бөліктері барынша бұрмалануы бар. Тікелей азимутальды проекциялардағы параллельдер (байланыс нүктесі - полюстер) концентрациялық шеңберлерде бейнеленеді, ал меридиандар түзу сызықтармен (сәулелермен) бейнеленеді. Антарктиканың және субполярлық аймақтардың азимутальды проекциялық карталарында жинақталған. Көлденең азимутальды проекцияда (экваторда байланыс нүктесі) жарты-шаршылардың экватормен және орташа меридиандардан басқа қисықтар мен параллельдер сәйкес келетін жарты шаралардың картасы жасалады. Жеке континенттердің бейнесі үшін олардың ортасында байланыс нүктелері таңдалады (Африка, Австралия және Америка карталары). Қазіргі жағдайда картографиялық проекциялар қосалқы беттерсіз математикалық есептеулер арқылы жасалады; олар шартты болжамдар деп аталады [1]. Жалпы географиялық (физикалық) карталар - рельефті, гидрографияны, өсімдіктер мен топырақты, қоныстарды, шаруашылық объектілерді, коммуникацияларды, шекараларды және т.б. қоса алғанда барлық географиялық құбылыстарды бейнелейді. Жердің барлық нысандарын бейнелейтін жалпы географиялық кең ауқымды карталар топографиялық , ортақ жалпы географиялық карталар - жалпы топографиялық карталар және кішігірім жалпы географиялық карталар - жалпы карталар. Тақырыптық карталар - табиғи құбылыстардың, халықтың, экономика мен әлеуметтік саланың орналасуын, өзара байланысын және динамикасын көрсетеді. Оларды екі топқа бөлуге болады: табиғи құбылыстардың карталары және әлеуметтік құбылыстардың карталары. Табиғи құбылыстардың карталары табиғат ортасының барлық компоненттерін және олардың комбинацияларын қамтиды. Бұл топқа геологиялық, геофизикалық карталар, жер бетінің және Дүниежүзілік мұхиттың теңіз түбінің карталары, метеорологиялық және климаттық, океанографиялық, ботаникалық, гидрологиялық, топырақ карталарын, минералды карталарды, физикалық-географиялық ландшафтардың карталарын және физиографиялық аймақтарды және т.б. карталар кіреді. Әлеуметтік-саяси карталар - халықтың карталарын, экономикалық, саяси, тарихи, әлеуметтік-географиялық карталарды қамтиды және әрбір ішкі категориялар, өз кезегінде, өз бөліну құрылымын қамтуы мүмкін. Сонымен, экономикалық карталарда өнеркәсіптің (жалпы және салалық), ауыл шаруашылығының, балық шаруашылығының, көлік және коммуникация карталары да бар. Карта - жер бетінің және олардың бөліктерінің жазықтығында азайтылған, жалпыланған (генерализацияланған), математикалық жағынан анықталған бейнені білдіретін, шартты белгілерде орындалған және ыдыраудың орналасуын, қасиеттері мен байланысын көрсететін белгі моделі және қоғамдағы объектілер мен құбылыстар. Карталар таным, ақпарат және практика құралы болып табылады . Карталарға тән шолу және көрнекілік қасиеттері олардың бүкіл тұтастығында кең кеңістікті көруге мүмкіндік береді. Картажасау – мынадай жұмыс түрлерін қамтиды: Карта жасау кезінде негізін дайындауымыз керек; Бастапқы картографиялық материалдардан бейнені негізге көшіруіміз керек; бейненігенерализациялау; генерализацияланған бейнені бекітуіміз керек. Картографиялық генерализация - географиялық карталарды дайындаудағы мазмұнды таңдау және синтездеу процестері. Бұл картаның мақсаттарына сәйкес бейнеленген құбылыстардың негізгі, типтік ерекшеліктері мен сипаттамаларын картада сақтауға және ерекшелеуге бағытталған. Картографиялық генерализация- картада бейнеленген объектілерді оның мақсатына, масштабына, мазмұнын және карталанған аумақтың ерекшеліктеріне сәйкес іріктеу және қорыту. Термині «жалпылау» латынша түбірлік жалпылама болып табылады, яғни жалпы, негізгі. Процестің мәні - объектілердің негізгі, типтік ерекшеліктері, олардың сипаттамалары мен өзара қарым-қатынастарының картасы. Жалпылау - барлық картографиялық кескіндердің, тіпті ең үлкендерінің сипаты. Аймақтың алғашқы зерттеулері кезінде айталық, 1: 1000 ауқымында топограф интуитивті түрде қорытады, рельефтің, өсімдіктердің, жол желісінің қандай бөлшектерін суретке түсіруге арналған планшетке қолдануға болатынын шешеді және бұл ауқымға тым аз немесе «сәйкес емес». Сонымен қатар, орташа және кейіннен кішігірім масштабты камералық картаға түсіру кезінде, бөлшектер мен мәліметтерді қабылдамай, суретті үнемі «қысқартып» тұрады. 1: 100,000 шкала бойынша, 1 км аумақ тек 1 см карта аумағын алады, тек негізгі елді мекендер, басты жол, өзен көрсетілген болуы мүмкін. 1: 1,000,000 шкаласы бойынша бұл аймақ 1 мм -ге дейін қысылады, және оған, мүмкін, тек бір елді мекенді ғана сақтауға болады, ал 1: 10,000,000-ке аздаған мөлшерде бұл бөлме болмайды. Жалпыға бірдейлендіру объектілердің сапалық және сандық сипаттамаларын жалпылау, жекелеген ұғымдарды ұжымдық ауыстыру, кеңістіктік таралудың негізгі ерекшеліктерінің айқын бейнесі үшін нақты және бөлшектерден абстракцияны көрсетуде көрініс табады. Мұның бәрі жалпылау - картада көрсетілетін шындықтың абстракция үрдісінің көріністері болып табылады. Картографиялық түрде жаңа тұжырымдамалар мен ғылыми абстракцияларды қалыптастыруға және енгізуге үлес қосады. Жалпылау процесі көбінесе қарама-қайшы. Біріншіден, кейбір элементтерді кеңістіктегі шарттарға сәйкес картада көрсетуге болмайды, бірақ оның маңыздылығы жағынан оған әсер ету керек. Екіншіден, геометриялық дәлдік пен суреттің мазмұнының сәйкестігі жиі кездеседі, яғни объектілердің кеңістіктік қатынастары дұрыс беріліп, геометриялық нақтылық бұзылады. Үшіншіден, жалпылама үрдісте кескін мәліметтерін алып тастау, ақпараттың жоғалуы ғана емес, сонымен қатар картадағы жаңа жалпылама ақпарат пайда болуы да мүмкін емес. Абстракция процесінде бөлшектер жоғалып кетеді және объектінің ең маңызды ерекшеліктері айқын көрінеді, жетекші заңдылықтар, негізгі өзара байланыс анықталды, әр түрлі дәрежедегі геосистемалар ерекшеленеді. Бастау процесі формализация мен автоматтандыруға байланысты басқа картографиялық процестерге қарағанда күрделірек. Барлық этаптар мен процедуралар алгоритмдеуге болмайды, барлық критерийлер бір мәнді түрде ресімделмейді. Жинақтаудың сапасы негізінен картографтың бейнеленген географиялық (геологиялық, әлеуметтік-экономикалық және т.б.) объектілер мен құбылыстардың мән-мағынасын түсінуге, олардың негізгі типтік ерекшеліктерін анықтауға байланысты. Тәжірибе көрсеткендей, картографиялыққорытуды автоматтандыру картографтың белсенді қатысуын қамтамасыз ететін интерактивті, интерактивті процедураларға негізделуі керек. Кортографикалық генерализация - картада бейнеленген объектілерді іріктеу және жинақтау, олардың негізгі типтік ерекшеліктері мен сипаттамаларын ерекшелеу. Жалпылау - кез-келген картаның ең маңызды қасиеті. Тіпті ең үлкен картада, сурет жалпыланған, өйткені барлық бөлшектері бар объектілерді көрсету мүмкін емес. Жалпылау бірнеше факторлармен анықталады: а) карта масштабы. Бұл картографиялық қорытуға айтарлықтай әсер етеді. 1:10 000 масштабтағы картада 1 км² ауданы 100 см² болатын ауданы бар. Бұл дегеніміз, барлық нысандар ауқымды түрде көрсетіліп, кішкентай нысанда графикалық түрде көрсетілмеуі мүмкін, суретті жинап, оның маңызды элементтерін таңдап алу керек; б) картаның мақсаты. Жалпылау әртүрлі мақсаттардағы карталарда ерекшеленеді, тіпті олар бір аумақты білдірсе және ауқымда бірдей болса да. Мысалы, Ресейдің әкімшілік картасы мүмкіндігінше егжей-тегжейлі болуы керек, белгілі бір масштабта көрсетілуі мүмкін максималды ақпарат бар, ал бастапқы шкалаға арналған сол картаны қатал жалпылау керек. Мемлекет пен оның астанасы болып табылатын республикаларды көрсету жеткілікті; в) тақырыптық карталар. Ол картографиялыққорытуға да әсер етеді. Экономикалық картада рельеф әдетте қатты жалпыланады, ал жол желісі, елді мекендер карталардың мазмұнымен байланысты болғандықтан ең егжей-тегжейлі көрсетіледі; г) карталанған аймақтың ерекшеліктері. Олардыңқорытуға әсер етуі осы аумақтың ең типтік, сипаттамалық элементтерін карталар жеткізетін фактісінен көрінеді. Мысалы, мыңдаған көлдер бар тундраның ішіндегі физикалық картада жалпылау кезінде белгілі бір кіші көлдерді алып тастауға болады, тек көлдің аумағын картаға түсіру маңызды. Дала немесе жартылай шөлді аймақта шағын көлдерді алып тастау мүмкін емес. Мұнда кейде оларға еңүлкен қамқорлық көрсету керек. жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|