Казахский национальный

64
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
гут  высветить  новые  грани  процессов,  харак- 
терных  для  казахской  музыки  ХХ  века.  Но  
и  количественные  показатели,  приведенные  
выше, характеризуют особое качество контактов 
А.В.Затаевича  с  носителями  музыкальных  тра-
диций,  высокую  степень  «погружения»  в  куль-
туру,  его  благодарную  отзывчивость  и  исклю-
чительную  корректность,  подтверждая  наличие 
скрытых факторов, предопределивших явно «из- 
бирательное» и не единожды трансформировав-
шееся  отношение  к  наследию  этнографа  и  ком-
позитора.  
В  музыкальной  практике  композиторов  Ка-
захстана  традиция  использования  авторских 
посвящений нашла свое продолжение. Из числа 
знаковых  произведений  можно  назвать  симфо-
нии  Е.Брусиловского,  Г.Жубановой,  посвящен-
ные  И.Омарову,  А.Жубанову  соответственно. 
Добавим, что в книгах имена родных и близких 
встречаются чаще: так, «Қазақ композиторлары- 
 
ның өмірі мен творчествосы» А.Жубанова была 
посвящена  памяти  безвременно  ушедшей  до-
чери; а «Антология казахских народных любов-
ных  песен»  Б.Ерзаковича – его  супруге.  Пока-
зателен  факт  посвящения  очерков  творческой 
жизни  ГАТОБ  им.  Абая  Куляш  Байсеитовой 
(Мессман Вл. «Возрождение песни»).  
Подобные  примеры  могут  быть  умножены, 
но важнее подчеркнуть, что для конкретных ав-
торов,  включая  перечисленных, – эти  прояв-
ления  представляются  все-таки  единичными, 
если  не  исключительными.  Творческое  же  на- 
следие  А.В.Затаевича  убеждает  в  последова-
тельно  целенаправленном  привлечении  и  дей-
ствительно  широком  использовании  данной 
традиции.  В  подтверждение  приведем  перечень 
его пьес, публиковавшихся в сериях и тетрадях, 
отметив  курсивом  те,  что  имели  авторские 
посвящения
8
. 
     
Таблица 2.  
Перечень фортепианных пьес-обработок А.В.Затаевича 
Серии  Тетради 
 
 
I 
I II 
III  IV 
 1) Ак-
Тэнгиз 
 2) Кугаяй 
 3) Адаскан 
 4) Арман 
5)  Гигай! 
6) «Альди-
бопем» 
7)  Ариялер 
 8)  Сайрасса-бр! 
 9) «Кара-
шыгым» 
 10) Сурша-Кыз 
 11) Алмаш 
12) Каргам-ау! 
13) Бал-Хадиша 
14) «Калкатай» и 
15) «Кипчак» 
Мухита 
 
 
II 
V VI 
VII 
 16)  Агагуй 
 17)  Жайык 
 18)  Жоктау  
 19)  Тескей 
 20) «Айда, бл-пым!» 
   21) «Гульдер-ай!» 
   22)  Жайма-конгр 
   23)  Ляйлим! 
   24)  Какен 
   25)  Гурьев 
   26)  Сулу-шаш 
   27)  Ак-даригай! 
   28)  Ыргакты 
   29)  Тогуль-мели 
   30)  Ескендер 
 
 
III 
VIII IХ 
Х
 31)  Умтул-Казак 
 32)  Куба-кан 
 33)  Кзыл-тылим 
 34)  Кара-шаш 
 35)  Ак-каинг 
   36)  Аттары 
   37)  Кара-кез 
   38)  Жылау 
   39)  Серале-акын 
   40)  Ак-тамак 
   41)  Кокш-аны 
   42)  Дюльдулим-ай! 
   43)  Кукемай-бопемай 
   44)  Жырши-аны 
   45)  Терскакпай 
 
 
IV 
ХI 
ХII 
ХIII 
 46)  Терс-кюй 
 47)  Песнь рода Аргын 
 48)  Таловский 
 49)  Крушкан 
 50)  Утегали 
   51)  Агагуй-ай! 
   52)  Бупелек 
   53)  Ой! Ой! Ой! 
   54)  Сурша-Кыз 
(II) 
   55) «Дунье» 
Эстая 
   56)  Мухамедья 
   57)  Харидаяу 
   58)  Аужар 
   59)  Дай-дай 
   60)  Айнам-коз 
 
ХIV 
ХV 
ХVI 
 
__________________ 
8
 Третья и шестая серии дополнительно оттенены цветом как изначально посвященная С.В.Рахманинову (III) и как, к сожалению, 
не получившая своего типографского «перевоплощения» (VI). В таблице сохранена орфография оригинала. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          65
 
 
 
V 
 61)  Сары-Арка 
 62)  Ардак 
 63)  Канафия 
 64)  Ак-кум 
 65)  Кос-Басар 
   66)  Жуас-конгр 
   67)  Кара-торгай 
   68)  Тель-Конгр 
   69)  Бегемай 
   70)  Бахсы 
   71)  Алты-Басар 
   72)  Манмангер 
   73)  Кара-шаш (II) 
   74)  Беу-беу, еркемай! 
   75)  Тепен-кок 
 
 
 
VI 
ХVII 
ХVIII 
ХIХ 
 76)  Карала-аян 
 77)  Камежан-ай 
 78) «Медет-хан» 
Мухита 
 79)  Маусымжан 
 80)  Боскун 
   81)  Яхудай 
   82)  Ариай-дай 
   83)  Кара-тубет 
   84)  Камшат 
борик 
   85)  Ескен-аны 
86) «Алма  агашта  кос 
алма» 
87)  Амир-Аксак 
88) «Ак-Иис» Мухита 
89) «Адай» к  юй 
90) «Терскакпай» 
 
Введение Таблицы 3. обусловлено попыткой 
представить еще более наглядно маштаб исполь- 
зования  авторских  посвящений  А.В.Затаевичем. 
В отношении трех тетрадей (VII, ХI, ХV) можно 
допустить  факт  цензурного  вмешательства,  т.к. 
такое  «представительство»  при  наличии  цели- 
 
 
ком  и  полностью  укомплектованных  посвяще-
ниями тетрадей кажется несколько странным; I,  
II, IV тетради  показаны  в  таблице  на  цветном 
фоне,  поскольку  в  силу  отсутствия  оригиналь-
ных текстов однозначно и окончательно опреде-
литься с их местоположением не удалось.    
      
Таблица 3.  
Перечень фортепианных пьес-обработок, опубликованных А.В.Затаевичем 
без авторского посвящения 
Серии  Тетради 
 
I 
I II 
III IV 
1)  Ак-
Тэнгиз 
2)  Кугаяй 
3)  Адаскан 
4)  Арман 
5)  Гигай! 
6) «Альди-
бопем» 
7)  Ариялер 
10) 
Сурша-
Кыз 
11) Алмаш 
14) «Калкатай» и 
15) «Кипчак» 
Мухита 
II V 
VI 
VII
18) Жоктау  
28) 
 
Ыргакты 
III VIII 
IХ 
Х 
хх 
 
 
IV 
ХI 
ХII 
ХIII 
47) 
Песнь 
рода 
Аргын 
 
 
V 
ХIV 
ХV 
ХVI 
 67) 
 
Кара-торгай 
 
 
В  предисловии  к  своему  первому  сборнику 
А.В.Затаевич  отмечал,  что  записывал  он  «и  на-
родных  комиссаров  Казахской  ССР  (А.Джан-
гельдина,  М.Саматова,  С.Сейфуллина),  и  дру-
гих,  более  молодых  представителей  казахских 
интеллигентных  слоев,  работающих  на  ниве 
политической  и  общественной  деятельности 
(Ир.  Алдунгарова,  Г.Букейханова,  Б.Майлина, 
Г.Медетова, А.Уразбаеву и др.)…» [1]. 
 «Понятно,  что  довести  эту  громадную  ра-
боту  до  конца  можно  было  только  при  помощи 
целого ряда сведущих и сочувствующих ей лиц, 
которых  всех  я  здесь,  к  сожалению,  не  смогу  и  
 
перечислить!  Из  них  я  особенно  себя  считаю 
обязанным: председателю Казахского Централь-
ного  Исполнительного  Комитета  С.Г.Менде-
шеву, оказавшему мне всестороннюю помощь в 
критический момент, когда в 1922 году в разгар 
работы  я  заразился  тифом,  и  затем  много 
способствовавшему  осуществлению  настоящего 
издания;  А.Б.Байтурсунову  и  А.Н.Букейханову, 
высоко  компетентными  указаниями  и  поясне-
ниями которых я много руководствовался; заве-
дующему  бывшим  Оренбургским  отделением 
Московского 
археологического 
института 
А.Л.Мелкову, «Обществу  изучения  Казахского 

66
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
края»  в  Оренбурге,  поддержкой  которых  я 
пользовался;  и,  в  конце  концов,  Казахскому 
Народному  Комиссариату  Просвещения,  довед- 
шему  трудное  и  дорогое  дело  издания  настоя-
щей книги до конца» [1].  
Так вот, практически всем (или почти всем), 
кто  был  упомянут  в  тексте,  посвящены  и  фор-
тепианные  пьесы.  Такая  многократность  «от-
сылок»,  весьма  характерная  для  А.В.Затаевича, 
может  и  должна  быть  прослежена  и  в  отно-
шении  других  представителей  «этого  многоли-
кого  собрания  сообщателей  и  сочувственников, 
всемерно»  его  поощрявших  и  «ему  помогав-
ших» [1].    
В  подготовительных  материалах  к  своей 
последней работе – сборнику “Четыреста казах-
ских песен” – композитор писал: “Этот том при-
готовлен  мною  с  особой  значительностью,  как 
заключительный  и,  вероятно,  прощальный.  Я 
посвящаю его творчеству того народа, у коего я, 
может быть, буду вспоминаем, как фактический 
основоположник  культурного  собирательства 
музыкального фольклора”» [9].     
Очевидно,  что  представленный  материал 
сохранит свою  актуальность для исследователь-
ской  практики.  Залог  тому – его  неразработан-
ность,  предопределенная  иллюзией  состояв-
шегося  освоения  творческого  наследия  А.В.За-
таевича в целом и его фортепианного творчества 
в  частности.  Перспективы  же  изучения  пред-
ставляются  широкими.  Основанием  для  подоб-
ного  заключения  служит  многочисленность  вы- 
 
ходов  на  проблемные  блоки  смежных  дис-
циплин.  В  их  первом  ряду – политико-исто-
рический  и  идеологический  контексты,  худо-
жественно-эстетические  и  нравственно-эти-
ческие  доминанты  подвижнической  деятель-
ности  А.В.Затаевича  и  многое  другое.  Цен- 
 
 
 
 
тральное  же  положение,  думается,  должна  при-
обрести эдиционная  проблематика,  связанная с 
отношением  к  авторскому  тексту,  необходи-
мостью восполнения утраченного и т.д. 
Сегодня 
библиографической 
редкостью 
стало  не  только  первое  издание  пьес-обработок 
А.В.Затаевича,  но  и  то  их  собрание,  что  было 
опубликовано  более полувека назад. Восстанов-
ление же действительно многочисленных посвя-
щений  автора  может  создать  множественный 
эффект,  поскольку  сопряжено  с  такими  без-
условно  ценными  категориями,  как  истори-
ческая память и историческая справедливость.  
_______________
 
1.  Затаевич  А.В. 1000 песен  казахского  народа. – 
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.22. 
2.  Затаевич А. 1000 песен киргизского народа (напевы 
и  мелодии). – Оренбург:  Киргизское  Государственное 
Издательство, 1925. – 403 с. 
3.  Затаевич  А.В.  Исследования.  Воспоминания. 
Письма и документы. – Алма-Ата: КГИХЛ, 1958. – 304 с. 
4.  ЦГА, Ф. 847, оп.1, д.82, л.13-14. 
5.  Затаевич  А.В.  Қазақтың  халық  әндері  тақырыбы 
бойынша  фортепианоға  арналған  пьесалар.  Пьесы  для 
фортепиано  на  казахские  народные  темы. – Алматы: 
ҚМКӘБ, 1957. – 112 б. 
6.  Затаевич А. Песни Казахстана. Выпуск I. – М.: Гос. 
муз. издат., 1931. – 33 с.  
7.  Затаевич  А.  Фортепианные  пьесы. – Алма-Ата: 
Өнер, 1983. – 96 с. 
8.  Затаевич  А.  Фортепианолық  пьесалар.  Фортепиан-
ные пьесы. – Алма-Ата: Өнер, 2004. – 100 б. 
9.  Дернова  В.П.  Первый  народный  артист  Казахской 
ССР // Казахстанская правда. 1959, 21 марта.  
* * * 
Мақалада  А.В.Затаевичтің  творчестволық  мұрасы 
авторлық арнаулар дәстүрімен байланысты қарастырылған. 
Алғаш  рет  бұл  проблеманың  түрлі  қырлары  көрсетілген, 
негізгі қорытындылары тұжырымдалған. 
* * * 
In this paper the creative legacy A.V.Zataevich presented 
in connection with the tradition of authors initiations. For the 
first time shows the different sides of the problem, formulate 
the main conclusions. 
 
 
 
 
А. А. Оспанова 
 
МАҒЖАН ЛИРИКАСЫ 
 
 
Мағжан  поэзиясының  көркі,  Мағжан  лири-
касының  сезімшілдігі  мен  сыршылдығы,  су-
реткерлігі  мен  ойшылдығы  оқырманын  талай 
рет  тамсандырып,  небір  дуалы  ауыздардың 
ілтипатына  ие  болып,  өзіне  тәнті  еткен.  Атын 
атауға  жасқанып,  бұқпаңтайлаған  заманда  да 
тасты  жарған  тас  бұлақтың  суындай  нәрлі  
 
 
поэзия    жасырып  оқыған  талай  жүректі  өзіне 
баурап, өзгеше күйге бөлегені шындық. Мағжан 
поэзиясының  осынау  құдірет  күшін  өз  заман-
дастары    толық  мойындап,  кейде  ашық,  кейде 
жұмбақтап болса да  жазып та, айтып та кеткен. 
Мұндайда  ауызымызға  алғаш  ілінері – Мағ-
жанды өнерпаздықпен түйсініп, жанымен түсін-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          67
 
 
ген  Жүсіпбек  Аймауытов  пікірлері.  Ғаббас 
Тоғжановтың  сыни  оймен  айтқан  «Мағжанның 
ақындығы,  Жүсіпбектің  сыны»  деген  сөзімен 
бұл  күнде  ақындық  пен  сыншылдықтың  
үлгісіндей  қалыптасып  кеткен,  қанатты  сөзге 
айналған  Жүсіпбектің  Мағжан  туралы  орнықты 
ойлары сонау 1925 жылы айтылған еді. Ташкент 
студенттерімен  болған мәжілісте жасаған  баян-
дамасында  Жүсіпбек,  Мағжан    шығармашы-
лығын  кең көлемде талдап, Мағжанды солақай 
сыншылардың  зорлығынан  арашалауға  бар 
күшін  салып,  оның  ақындық  құпиясын  ашып 
берді.  Ол  Мағжанның  ақындық  өнері  туралы: 
«Суретті,  кестелі,  көркем  сөз  Мағжаннан  
табылады,  Мағжанды  ақындық  жағынан  сөзсіз 
суретші  деп  айтуға    болады.  Суретшілік  жағы-
нан    Мағжанды    сөзсіз  Пушкинге  теңеуге  ауыз 
барады» /1-291/, - деп анық та ашық жар салды. 
Мағжанның  ақындық  табиғатын  тап  басып  
таныған ол Мағжанды «ұлт ақыны», яғни ұлтын 
сүйген  ақын  деп  біледі.  Оны  Пушкинге 
теңеуінде  де  осы  негіз  жатса  керек.  Мұның  өзі 
ұлылардың  ең  алдыменен  ұлтына  қызмет 
етерінің, ұлтына  еткенеңбегі  арқылы  өзгелердің 
де  жүрегіне  жол  табарын    танытса  керек.  Ал 
Мағжанды  ақындық  шеберлігі  мен  суреткерлік 
шеберлігі  жағынан  Пушкинге    теңеген  тек  Жү-
сіпбек  Аймауытов  қана  емес,  Валерий  Брюсов 
те оны «қазақтың Пушкині» деп атаған. 
Мағжанның өнеріне бас иіп өткен, дүрбелең 
жылджарда  да  Мағжанға  деген  бір  жақты 
пікірінен  айнымағандығының  бірі – М.Әуезов. 
Дарынды  бағалай  білетін  ұлы  жазушы  Мағжан 
туралы: «Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды 
сүйемін.  Бұдан  соң  Мағжанжы  сүйемін. 
Европалығын,  жарқыраған  әшекейін  сүйемін. 
Қазақ  ақындарының  қордалы  ауылында  туып, 
Европадағы  мәдениет  пен  сұлулық    сарайына 
барып,  жайлауы  жарасқан  арқа  қызын  көріп 
сезінген боламын. Мағжан культурасы зор ақын. 
Сыртқы  кестесінен  келісі  мен  күйшілдігіне  
қарағанда    бұл  бір  заманның  шегінен  асқандай. 
Сезімі  жетілмеген  қазақ  қауымынан  ертерек 
шыққандай, бірақ, түбінде әдебиет таратушылар 
газетпен  қосақталып,  күндегі  өмірінің  тереңін 
терген  ақын  болмайды,  заманнан  басып  озып, 
ілгерлеп  кеткен  ақын  болады.  Әдебиет  үшін 
деген таңба айқын болмай нәрлі  әдебиет болуға 
жол  жоқ.  Сондықтан  бүгінгі  күннің  бар  жазу-
шысының  ішінен  келешекке    бой  ұрып,  артқы 
күнге  анық  қалуға  жарайтын  сөз – Мағжанның 
сөзі.  Одан  басқамыздың  бәрімізді  күмәнді,  өте 
сенімсіз  деп  білемін»,  деген  көрегенді  ой 
айтады. 
М.Әуезовтің 1929 жылы  топшылаған  бұл 
пікірі  күні  бүгін  тура  келіп  отырған  жоқ  па?! 
Ұлылардың  ұлылығын  айтқан  сөздерінен, 
өнегелі істерінен танитын болсақ керек. Кезінде 
«социалистік  реализм»  сынының  отына  қақ-
талған  Мағжан  ақынның  бүгінгі  күні  халқының 
жүрегіне  сара  жол  табуы    данышпан  Әуезов 
таныған  ақындық  құдірет  күшінің  әсері  болса 
керек.  
Әдетте,  көркем  сөздің  кереметі  одан  рухани 
азық  алып,  жандүниеңді  байытып,  өмір  құ-
былыстарына  деген  көзқарасыңды  кеңейтіп, 
қоршаған  ортаның  қыр-сырын  түсінуге  көмек-
тесетіндігінде  болса  керек.  Мағжан  поэзиясы – 
міне  осы  айтылған  жағдайларды  терең  сезінуге 
негіз  боларлық  көркем  дүние.  Оның  ақындық 
шабытынан  туындаған  кестелі  өлең  жолдарын 
құныға  оқи  отырып,  өмір  болмысына,  адами 
қасиеттерге,  сезім  құпиясына,  айналаға,  таби-
ғатқа  ақынша  қарап,  ақын  жүрегімен  ұғынуға 
ұмтыласың.  Өйткені  оқырманның  жандүниесі  
ақын  түсінігімен  ұштасып,  жалғасын  таппаса, 
оның  жыр  әлеміндегі  әуезді  ұйқастармен 
ұштасқан тұнба тұнық сырға, мұңлы күйге толы 
поэзиясын  түсіну  де,  түйсіну  де  қиын-ақ. 
Мағжан - сыршыл  да  өршіл  маржан  жыр-
ларының құдіреті арқылы өзінің бүкіл болмысы 
мен  поэзиясының  ерекшелігін  танытып  кеткен 
ұлы  ақын.  Мұның  бір  дәлелі  «елу  жылда  ел 
жаңа» деген түсінік тұрғысынан алғанда, жарты 
ғасырдан  кейін ұлтымен қайта қауышқан ақын 
жырларының көз көргендер мен атын естігендер 
ғана  емес,  жас  буынның  да  жүрегіне  жол 
табуында деп білеміз. 
Ақын  жырларының  бұлай  бірегей  қабыл-
дануының себебі ту баста Мағжанның ақындық 
өнерінің тура жолын тап басып, таңдап алуында 
жатса керекті. Ақындық міндетті арына жүктеп, 
халыққа жеткізер ойдың ұшығын анық та айқын 
көре  білген  Мағжан  өз  бағытынан  еш  айныған 
емес.  Құбылмалы  өмір  күйінен  өз  әуезін  таба 
білген ақын қашанда тек ұлтының керегін іздеп 
қайғысын  жеңілдетуге,  мұңы  мен  зарын  жоқ-
тауға,  қуанышын  көркейтуге,  жеңісін  тойлауға, 
жаманын  жасырмай,  жақсысын  асырмай  жыр-
лауға  берік  бекінген. «Мақсаты  тіл  ұстартып , 
өнер  шашпақ»  болған  ұлы  ұстазы  Абайша  бар 
мақсаты ұлтының азаттық пен бостандыққа қол 
жеткізуі болған. 
Мағжанның  алғаш  жарық  көрген  өлеңінің 
өзінен-ақ ақынның кейінгі ұлы мақсаттары көзге 
шалынды.  Мәселен  «Айқап»  журналының 1911 
жылғы 2-санында  жарияланған  «Жатыр»  атты 
өлеңінің соңғы шумағында ақын былай дейді: 
 

68
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
Кешегі шешек жарған қазақ гүлі 
Сарғайып, бір су тимей солып жатыр. 
Мінекей, қазақ солай бітіп жатыр,  
Күн сайын артқа қарай кетіп жатыр. 
Сезінбей өзгенікін, өзінікін 
Аты өшкір оқығандар нетіп жатыр /2-15/? 
Мағжан  поэзиясы  лирикалық  өлеңдерімен 
ғана шектеліп қалмайды. Ол – эпикалық жанрда 
да  қарымды еңбек еткен ақын. Оның «Қорқыт» 
(1922), «Ертегі» (1922), «Оқжетпестің  қиясын-
да» (1923), «Қойлыбайдың  қобызы» (1923), 
«Батыр Баян» (1923), «Жүсіп хан» (1924) тәрізді 
бірнеше поэмалары бар. Бұлардың тақырыптары 
әртүрлі,  көркемдік  деңгейлері  әркелкі  болғаны-
мен  қазақ  поэзиясында  өзіндік  орны  бар  дү-
ниелер.  Мұның  ішіндегі  көркемдігі  келіскен 
терең  мағыналы    шығармаларының  бірі - «Қор-
қыт». 
«Қорқыт»  поэмасы    қазақ  ауыз  әдебиетін-
дегі  белгілі  аңыздық  кейіпкер – Қорқыт  тура-
сындағы  туынды.  Бұл  поэмада  әлемдік  әде-
биеттегі  қаһармандық    ұлы  тұлғалардың  бірі, 
ұлы  мақсат  арқалап,  адамзатты  өлімнен  ара-
шалауға  ұмтылған,  өлімнен  қашып,  ажалмен 
күрескен  Қорқыт  бейнесін  сомдай  отыра,  ақын 
Қорқыт  образын  өз  рухымен  ұштастыра  береді. 
Поэманың  соңындағы  мына  жолдар  осының 
айғағы. 
Енді менің жолдасым -   жалғыз қобыз, 
Сарна қобыз, мұң-зарлы шығар лебіз,  
Сен жыласаң, жылармын мен де бірге,  
Жан жыласа  жыламай қалама көз?! 
Өмірде арманым жоқ – Қорқытқа ерсем, 
Қорқыттай жанды жаспен жуа білсем.  
Жас төгіп, сұм өмірде зарлап-сорлап,  
Құшақтап қобызымды көрге кірсем! /3-230/. 
Мағжанның бұл сөздерін өмір мәнін, ондағы 
тартысты  күрес  сырын  толғаудан  туған  шешім 
деп қабылдау керек. Бұл – ақынның сол тұстағы 
өз өмірінде тап болған қиындықтардың әсерінен 
жазылған  поэма.  Өлімнен  қашып,  ажалмен  кү-
рескен  Қорқыт – Мағжан  үшін  мәңгілікке 
символ    болар  қаһармандық  бейне,  өлмес  рух. 
Оны  жырлау - өмір  үшін  күресті  жырлау.  Тағ-
дырдың  тақсіретін  көп  тартқанмен  ақын  о 
дүниені  аңсайды  деген  ой  тумауы  керек,  ол - 
өмірін  күреспен  өткізіп, «Қорқыттай  қобызым-
мен  көрге  кірсем»  деген  ұлы  арман  иесі.  Ол 
өлмес  рухтың  күйін  шерткен  Қорқыт  қобызын 
ажалға  қарсы  күрес  қаруы  көреді.  Ал  Мағ-
жанның  жан  қобызы – оның  поэзиясы,  мәңгі 
жас, өміршең өлеңдері. Мағжанның сыршыл ли-
рикаларынан  бастау  алған  сарын – яғни  өмірді 
бейнешілдік арқылы  суреттеу, өмір мұң – зары 
туралы  ой  толғау  оның  «Қорқыт»  поэмасында 
жинақталып, ең шырқау биігіне көтерілген. 
Мағжанның поэманы «Қорқыт»  деп атауын-
да  үлкен  мән-мағына,  терең  сыр  жатыр.  Ақын-
ның өз поэмасына арқау етіп, аңыздағы ажалмен 
алысқан Қорқыт бейнесін алу себебі біріншіден,  
туған  әдебиеттегі  озық  бейнелердің  болмысын  
жанымен түсініп, соны өзінше жырлауды мақсат 
тұтқан  ойдан туса, екіншіден, жалпы түрік елі-
нің  өткенінен  өзінің  тынымсыз    ойына  тиянақ 
тауып,  бабалар  рухына  бас  июді  мақсат  тұтқан 
ұрпақтың парыз көрінісі. 
Мәңгілік  өмір  үшін  күрескен  Қорқыт  Мағ-
жан поэмасында  аңыздық бейне күйінде  қалып 
қоймайды.  Қазақ  санасына  ой  мәйегі  тұнып 
қалған  дана  ойшылының,  өнерлі  рух  ұстазына 
айналған  күй  атасының  романтикалық  құл-
шыныстан  туып,  көркемдік  шындықтан  жарал-
ған  көркем  образы  жасалады.  Ақынның  ол 
туралы: 
Өткен күн ертегі ғой тамаша таң, 
Ойласаң өткен күнді жұбанар жан. 
Байқасаң адамзатта болған ба ақын, 
Қорқыттай атасынан бата алған, -  
деуі  осыны  танытса  керек.  Қорқыт – жанды 
бейне.  Рухы  күшті  ұлық  ұстаз  ажалмен  күреске 
саналы  түрде  барады.  Мағжан  «Қорқытты» 
белгісіздігі басым аңыздың ішінен шығып, өмір-
лік болмыстан туған ақиқатты тұлғаға айналады. 
Ол  ажалмен  сенімсіз,  тылсым  күштер  арқылы 
емес, ұлы өнер күшінің құдіреті, күңіренген күй-
дің    сазы  арқылы  кездеседі.  Мұны  ақын  Қор-
қыттың ішкі әлемімен  астастыра бейнелеп, биік 
романтакалық  рухтың  табиғатын  ашып,  наным-
ды суреттейді. 
Мағжанды  Қорқыт  тақырыбы  рух  үндестігі-
мен қызықтырған. Өйткені Қорқыттың ажалмен 
күресі – ақынның  бостандық    сүйгіш,  азатшыл 
рухымен үндес. Мәңгілік өмір идеясы – мәңгілік 
еркіндік  идеясының  әу  бастағы  шамшырағы 
іспетті.  Қайда  барса  алдынан  «көр»  шыққан 
Қорқыт тәрізді тәуелсіз өмірді  аңсаған Мағжан 
әлемі  де  үнемі  қайшылыққа    ұрынудан  көз 
жазбайды. «Қолмен ұстап, көзбен көріп» сендім 
дегені  сағымға  айналып  шыға  келсе  амал 
барма?!  Аз  уақыт  ішінде  тәуелсіздікке  қол  
жетті  деп,  екі  рет  алданған  шерлі  жүрек  қа- 
лайша  күңіренбесін.  Ақын  жаны  қалай  алас 
ұрмасын. 
Ес білдім, алас ұрдым сағым қуып, 
Жете алмай бетті талай жаспен жуып. 
Артымда – ор, алдымда көр, өтеді өмір... 
Дариға бесігімнен көрім жуық. 
Көп заман жетеледі жынды жүрек,  
Ойладым: «Жүрек жетер, ой не керек?!» 
Тәтті у еді, сол удан неге айныдым? 
Дариға үміт өлмек, жүрек сөнбек. 
«Қорқыт» поэмасындағы автор ұсынған идея 
–  мәңгілік  күрес  идеясы.  Бұл  Мағжан  поэзия-
сындағы  азатшыл  сарынның  негізгі  желі  екен-
дігінің тағы бір дәлелі. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          69
 
 
Мағжанның  бір-біріне  жалғас  туған,  алған 
тақырыбы да, айтар ойы да ортақ екі поэма  бар. 
Алғашқысы – «Оқ  жетпестің  қиясында»,  соң-
ғысы – «Ертегі».  Алдыңғысы  Кенесары  жайлы 
болса,  кейінгісі  оның  батыр  ұлы  Сыздық 
туралы. Екеуі де азаттық атты ұлы идеяны арқау 
еткен,  соған  бағытталған  Мағжан    мейлі  аңыз 
араластырсын,  не  қиял  қоссын  соның  бәрі  бір 
ғана  нәрсені  жырлаудың  ұтымды  тәсілі  болып 
шығады.  Ол  бостандыққа  ұмтылған  халықтың 
күресшіл  рухын  ештеңе  баса  алмайтындығы, 
оның  ғасырдан-ғасырға  жалғасын  тауып,  ұр-
пақтан-ұрпаққа  ауысып  кете  беретіндігін  мең-
зеген азатшыл идея. Соның  бір куәсі  - Әлихан, 
Ахаң,  Жақаңдармен  тізе  қосқан  ақынның  өзі. 
Олар – кешегі  Кенесары,  Сыздық  рухының ұш-
қыны.  Олардың  бұл  ісінде  Кенесары  ұрпақ-
тарының  қатар  жүруі – алтын  арқаудың    үзіл-
месінің белгісі. «Оқ жетпестің қиясында» поэма-
сы арынды шабытпен басталады: 
Арқада Бурабайға  жер жетпейді 
Басқа жер ойды ондай тербетпейді, 
Бурабай көліменен Көкшетауды 
Көрмесең көкіректен шер кетпейді. 
Қиясы мен бұлт құшқан Оқжетпестей, 
Басқа тау ойды аспанға өрлетпейді. 
Арқада Бурабайға жер жетпесе, 
Алашта Кенекеме ер жетпейді 
Көкшеде күңіренген Кенен қайда?!  
Дариға жүрегімді дерт өртейді. 
Мағжан  поэмаларының  бір  ерекшелігі  ақын 
қай шығармасында болмасын  алғашқы түйдекті 
шумағынан  жазар  тақырыбының    мәнін,  айтар 
ойын айқындап тастайды. Әрі бастау - әрі түйін. 
Алғашқы жолдардан – ақ оқырман жүрегіне жол 
тауып,  көкейіне  ұялап,  көңіл  қылын  шерте 
жөнеледі. 
Маржан  жаны  Кенені  неге  іздейді?!  Міне, 
бар түйін осында. Поэманың жазылу мерзімі 20-
22 жылдар. Сана серпіліп, рух көтеріліп, ел деп 
атқа мінген күндер артқа қалған, жүрекке қайғы 
салған  жылдар  бұл.  Сондықтан  да  өткенге 
қайырылады,  содан  жанына    тыншу  табады. 
Ақын  жаңа  Кенесарыны    көре  алмай,  жалған 
арман,  сөнген  үміт  зарын  жырлағандай  әсерде 
болады.  Қиялы  көк  пен  жердің  арасын  кезіп,  
 
 
 
 
өткен  мен  бүгін,  бүгін  мен  ертеңнің    арасын 
айырып,  жалғасын  тауып,  ой  түбіне  жетпек 
болған    Мағжан  мен  «Оқ  жетпестің  қиясын-
дағы»  Кенесары ойы үндес. Сондықтан  ол: 
Құдай-ау, мәңгілікке қарғамасақ, 
Кенедей енді неге ер тумайды?! 
Кене жоқ, ізін басар іні де жоқ, 
Дариға жүрегімді дерт улайды, -  
деп  күңіренеді.  Поэмадағы  лирикалық  сезіммен 
ұштастырылған асқақ  романтика осы күңіреніс-
тен нәр алады. Өйткені дәл Мағжандай ойы онға 
бөлініп,  қалың  күдіктен  босар  жол  таба  алмай 
санасы сансырап «ой теңізін құлаштаған» Кене-
сарыны  ұлы күреске жетелеген  ата-баба  «аруа-
ғы»  емес  пе?! «Ата – пір,  қасиетті  қарт  баба» - 
елдің  сағы  сынбас,  мәңгілік  ұлтпен  жасар  ұлы 
рухы.  Кенесарыны  туғызған  сол  ұлы  рухтағы 
сондай ұл берері ақиқат. 
Мерт болсаң мақсұтыңа жетпей егер,  
Сол сағат мен осы жерде тасқа айналам. 
Алашта тағы сендей ер тууын, 
Төбеде тас боп шөгіп күтіп қалам. 
Жалпы алғанда, Мағжан шығармашылығы – 
қазақ  поэзиясына  өзгеше  леп  әкелген,  шығар-
машылық  ізденіс  жемісі.  Қазақ  оқырманы  Мағ-
жан  поэзиясын  енді  ғана  тұщына  оқып, «мың 
қайталап»,  жанына  ләззат  тауып  жатуының 
сыры осында. Қазақ  әдебиеттану  ғылымы  оның 
ұлттық ақын ретіндегі ұлылығын енді-енді тану 
жолына  түсті.  Мағжантану  мәңгіге  жалғасын 
табады. 
_________________ 
1. Бес арыс (жинақ). – Алматы, 1992, 291 – бет. 
2. Жұмабаев М. Шығармалары (өлеңдер, поэмалар, қа-
расөздер). – Алматы, 1989, 15 – бет. 
3.  Жұмабаев  М.  Шығармалары  (өлеңдер,  поэмалар, 
қарасөздер). – Алматы, 1989, 230 – бет. 
4. Өмірхан Әбдиманұлы. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ 
әдебиеті. Қарағанды «Болашақ-Баспа» 2010. – 394 б.   
 
* * *

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: