СЛОВЕСНОЕ УДАРЕНИЕ В АРАБСКОМ ЯЗЫКЕ

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
20 
зоваться  только  независимые  признаки,  еди- 
ницы, явления.     
Более  точными  были  бы  формулировки, 
отправляющиеся  не  от  дистинктивности,  а  от 
способности  передавать  информацию.  Если 
реализация  некоторого  события    полностью 
предсказуема,  т.е.  его  вероятность  равна  еди- 
ницы, то событие не несет информации. 
Недистинктивность  фиксированного  уда- 
рения  усматривают  в  невозможности  разли- 
чения  слов  за  счет  изменения  места  ударения. 
Является  ли  это  основной  функцией  ударения? 
У  ударения  могут  быть  и  иные  функции,  из 
которых основная – квантование высказывания. 
Эту последнюю функцию фиксированное ударе- 
ние  выполняет  по  сравнению  со  свободным – 
наиболее эффективным образом, так как именно 
по  ударению,  закрепленному  за  определенным 
сегментом  (слогом)  слова,  словесная  граница 
определяется однозначно.  
Вообще  говоря,  под  фиксированным  ударе- 
нием, даже если отвлечься  от морфологических 
факторов,  понимают  фактически  два  разных 
просодических типа. Фиксированное ударение в 
узком  смысле – это  ударение,  которое  всегда 
падает  на  одну  и  ту  же  позицию  в  словоформе. 
С  этой  точки  зрения  говорят  об  инициальном 
ударении,  как  в  чешском  или  в  венгерском 
языках,  конечном  как  в  фарси  или  таджикском, 
пенультимативном  как  в  польском,  антепенуль- 
тимативном.  Учитывая  наличие/отсутствие  и 
роль в языке такой специфической единицы как 
мора, различают также моросчитающие и слого- 
считающие  языки:  в  первых  место  ударения 
определяется  по  счету  мор,  которые  выступают 
как  единицы  фонологического  расстояния,  во 
вторых – по счету слогов.  
В  более  широком  смысле  фонологически 
фиксированным  называют  любое  ударение – 
занимает  оно  в  словоформе  одну  позиции  или 
разные – место  которого  более    или  менее 
однозначно  определяется  какими-либо  при- 
знаками  сегментной  фонологии  слова.  В  ка- 
честве  таких  признаков  выступают  тип  слога 
(открытый,  закрытый,  прикрытый,  непри- 
крытый,  закрытый  на  консонантное  сочетание, 
согласные  данного  типа  и  т.п.),  качество 
вокального  ядра  слога,  количественные  харак- 
теристики  гласных  и/или  некоторые  другие. 
Указанные  признаки  часто  сочетаются  с  пози- 
ционными – положением  слога  в  составе 
словоформы.  Сегментные  признаки  слогов  с 
точки  зрения  их  взаимодействия  с  ударением 
можно  разделить  на  притягивающие  и  оттал- 
кивающие  ударение.  Притягивающие,  в  свою 
очередь,  могут  обусловливать  ударность  либо 
самого  данного  слога,  либо  другого,  занимаю- 
щего  относительно  данного  некоторую  фикси- 
рованную позицию» [2, 55-57].  
Возвращаясь к основной теме данной статьи 
и  исходя  из  вышесказанного,  сформулируем 
основные вопросы, на которые следует ответить, 
чтобы  иметь  ясное  представление  о  словесном 
ударении в арабском языке: 
1)  Каков  минимальный  просодический 
сегмент  и  что  служит  акцентоносителем?  Ка- 
ковы их сегментные признаки?  
2)  Является  ли  ударение  фиксированным 
либо подвижным? 
3)  Каковы  функции  арабского  словесного 
ударения?  
Как  отмечалось  в  предыдущих  статьях, 
арабский  язык  относится  к  так  называемым 
морным  языкам,  где  в  качестве  минимального 
просодического  сегмента  выступает  мора.  В 
традиционном  арабском  языкознании  данное 
понятие  обозначается  термином  харф,  который 
ввел в обиход основатель арабской метрической 
системы  Халиль  Ибн  Ахмад.  Выделяясь  в 
результате  линейного  членения  речи  на  сег- 
менты,  харф представляет собой единый звуко- 
вой  комплекс  с  постоянной  /согласный/  и  пере- 
менной  /гласный/  составляющими.  Подобное 
определение харфа, отражающее его фонетическую 
сущность,  является,  по  сути  дела,  констатацией 
тождественности  понятий  «харф»  и  «мора»  для 
просодической системы арабского языка.  
 На  основе  положительной  или  нулевой 
выраженности  их  опорного  согласного  ком- 
понента  харфы  подразделяются  на  классы  и 
типы просодем, проявляя при этом те или иные 
свои характерные признаки:  
«1.  Класс CV.  Отличительным  признаком 
структуры  харфов  этого  класса  является  поло- 
жительное выражение обоих его компонентов – 
как  гласного,  так  и  согласного.  Основные  их 
признаки  характеризуются  принадлежностью,  с 
одной стороны, к группе «сильно выраженных» 
мор,  благодаря  чему  они  легко  определимы  в 
потоке  арабской  речи  по  наличию  опорного 
согласного,  и  с  другой  стороны – к  типу 
«полных»  мор  относясь  к  которому,  они 
приобретают такое свойство, как невозможность 
остановки  речи  на  любом  отрезке,  представ- 
ленном  членом  данного  класса.  Класс CV – 
самый  многочисленный  из  трех,  поскольку 
харфы,  относящиеся  к  нему,  могут  выступать  в 
трех  различных  вариантах,  сообразно    числу 
возможных  конкретных  реализаций  из  гласных 
компонентов – «у», «и» и «а». 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
21
2.  Класс CØ.  Структурной  особенностью 
харфов  этого  класса  является  нулевое  выра- 
жение  гласного  компонента  при  положительно 
выраженном  согласном.  Они,  как  и  харфы 
предыдущего  класса,  относятся  к  группе 
«сильно выраженных» мор, что обеспечивает их 
довольно  несложную  выделимость  в  потоке 
речи.  С  другой  стороны,  принадлежа  к  типу 
«неполных»  мор,  харфы  этого  класса  харак- 
теризуются  главным  признаком  данного  типа – 
признаком  потенциальной  паузы.  По  числу 
охватываемых  им  просодических  сегментов 
класс CØ по  понятным  причинам  уступает 
предыдущему,  ведь  в  представленных  им 
харфах  инвариантным  является  наряду  с 
согласным  и  гласный  компонент,  имеющий 
единственно возможную реализацию – нулевую.  
3.  Класс ØV.  Структура  харфов  класса ØV 
представлена  нулевым  опорным  согласным 
компонентом  и  положительно  выраженным 
гласным.  Они  слабо  выделимы  в  потоке  речи, 
представляя  собой  группу  «слабо  выраженных» 
мор, и так же, как и харфы класса CØ, образую- 
щие  вместе  с  ними  тип  «неполных»  мор,  ха- 
рактеризуются 
признаком 
потенциальной 
паузы» [3, 23-24].  
Каждое  из  обозначений,  применяемых  для 
отражения  харфов  разного  состава,  имеет  под 
собой  вполне  реальное  содержание.  Понятно, 
что  такие  компоненты  как    C  и V не  вызывают 
лишних  вопросов,  тогда  как  компонент 
обозначаемый как «нулевой» - Ø, может вызвать 
некоторое недоумение. В харфах, относящихся к 
типу  неполных  мор,  нулевой  компонент 
распределяется  в  двух  разных  позициях:  в 
позиции  гласного  (класс CØ) и  в  позиции 
согласного  (класс ØV). Это,  конечно  же, 
предполагает  определенные  функциональные 
различия  между  двумя  позиционными  ва- 
риантами нуля.  
Звуковой  коррелят  нулевого  компонента  в 
харфах  класса CØ можно  легко  обнаружить, 
обратившись  к  потоку  арабской  речи.  Поток 
арабской речи представляет собой бесконечную 
последовательность  хафов,  объединяющихся  в 
ритмические  единицы  различного  порядка.  
Поскольку  харф  основан  на  контрасте  «соглас- 
ный – гласный»,  постольку  и  возможность 
прочного сцепления просодем в потоке арабской 
речи основана на том же контрасте, выраженном 
в  обратной  последовательности – «гласный – 
согласный».  Однако  в  живой  речи  повсеместно 
распространены  так  называемые  «паузальные» 
формы  слов,  характерной  чертой  которых 
является, как правило, распределение на исходе 
речевого  сегмента  двух  неполных  мор,  имею- 
щих  «сукун» (нулевую  огласовку).  Так,  при 
анализе  такого  отрезка  арабской  речи,  как, 
например, ﺮﻬﻈﻟا ﺪﻌﺑ  (ba-‘ø-da-żø-żu-hø-rø), где на 
исходе сегмента распределены два харфа класса 
CØ, обычно бывает затруднительным объяснить 
за  счет  чего  возможно  такое  взаимодействие, 
поскольку  знак  «сукун»  традиционно  воспри- 
нимается  механически – как  прекращение 
фонации.  В  харфах hø и rø, однако,  можно 
явственно  различить  гласный  звук  [ə],  обозна- 
чаемый сукуном. Принцип их сочетания в таком 
случае становится понятным, ведь он основан на 
характерном  контрасте  «гласный-согласный». 
Это  не  означает  однако,  что  в  звуковой 
реальности стираются различия между полными 
морами и харфами класса CØ. Дело в том, что из 
всех  гласных  звуков  гласный  [ə]  в  наименьшей 
степени  обладает  признаком  акцептора – спо- 
собностью  присоединять  следующий  за  ним 
согласный,  поэтому  если  полные  моры  могут 
следовать  друг  за  другом  на  довольно  зна- 
чительных  отрезках  речи,  то  возможность 
прочной  связи  харфа CØ с  последующим 
просодическим  сегментом  крайне  ограничена. 
Как  видно  уже  на  этом  примере,  она 
практически  исчезает  уже  во  втором  элементе 
комбинации  CØ  +  CØ    -  в  харфе rø, после 
которого  наступает  пауза.  Потому,  собственно, 
такого  рода  формы  могут  функционировать 
лишь непосредственно перед паузой.    
В  качестве  звукового  коррелята  нулевого 
компонента  в  харфах  класса ØV, выступает 
слабо  выраженный  согласный,  так  называемая 
«слабая  хамза».  В  отличии  от  хамзы,  которая 
выражена  положительно  с  точки  зрения  фоне- 
матического  восприятия  и  имеющей  свободное 
распределение  в  большинстве  позиций,  слабая 
хамза  связанно  распределяется  в  одной  локаль- 
ной  слабой  позиции – между  двумя  идентич- 
ными  гласными (|C|V+ ØV). Другими  словами, 
«слабая  хамза»  появляется  в  этой  позиции  как 
результат  частичной  редукции  «хамзы»  под 
влиянием окружающих ее идентичных гласных. 
Как  следствие  этой  редукции,  здесь  регулярно 
происходит  трансформация  «сильно  выражен- 
ной»  моры  в  «слабо  выраженную»,  причем 
трансформироваться  могут  «сильно  выражен- 
ные»  моры  обоих  классов – как CV, так  и CØ. 
Примерами  последних  трансформаций  могут 
служить приводимые В.С. Сегалем превращения 
типа  ’a’kulu > ’ākulu    где  хамза  редуцируется 
также  в  позиции  между  двумя  гласными – не 
идентичными, но близкими, ведь ’a’kulu есть ’a-
’ø-ku-lu,  где  фонема ø – это  звук  [ə] – гласный, 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
22 
близкий к [а] : (’a-’ø-ku-lu > ’a-øа-ku-lu). Второй 
харф  здесь  трансформируется  из  класса CØ в 
класс ØV за  счет  двух  одновременных  звуко- 
изменений: ’>ø и ø > а.  Трансформации  этого 
типа в отличие от (’V > ØV) нерегулярны из-за 
отсутствия  полной  идентичности  гласных. 
Именно  это  обстоятельство,  а  не  влияние 
орфографии,  как  считает  В.С.  Сегаль,  приводит 
к  сохранению  хамзы  в  словах [ra’s], [ka’s] и  пр 
[4, 455].  
Из  вышесказанного  становится  ясно,  что  в 
качестве  минимального  просодического  сег- 
мента  в  арабском  языке  выступает  мора,  т.е. 
харф  состоящий  из  согласного  и  гласного 
элементов.  Наряду  с  этим,  долготу  гласных  в 
арабском  языке  следует  интерпретировать  как 
комбинацию  «сильно  выраженной»  и  «слабо 
выраженной»  моры,  т.е. «долгота»  возникает  в 
последовательности |C|V+ØV.  
Не  смотря  на  то,  что  в  общелингвисти- 
ческой  литературе  в  качестве  просодемы 
принято  избирать  слог,  даже  в  таком  случае 
авторы  отмечают  моросчитающий  характер 
арабского  языка.  У  В.Б.  Касевича  находим: «В 
арабском  языке  различают  легкие,  тяжелые  и 
сверхтяжелые слоги, и традиция нередко в связи 
с  этим  вводит  понятие  моры  (харф),  говоря  об 
одноморных,  двуморных  и  трехморных  слогах 
соответственно. … Наличие  в  слове  тяжелых  и 
сверхтяжелых  слогов  отнюдь  не  безразлично 
для 
ударения, 
поскольку 
такие 
слоги 
притягивают  ударение.  В  этом  смысле  можно 
было  бы  утверждать,  что  счет  мор  все  же 
релевантен  для  арабской  акцентологии,  только 
моры  подсчитываются  в  рамках  слога,  а  не 
слова:  наличие  «дополнительной»  моры  в  
слоге  в  таком  случае  и  будет  фактором, 
обусловливающим 
притяжение 
ударения, 
причем вхождение в слог двух дополнительных 
мор 
(сверхтяжелый 
слог) 
делает 
такое 
притяжение  абсолютным. … Иначе  говоря,  в 
арабском,  вероятно  во  всех  его  вариантах, 
нужно говорить об акцентологической релевант- 
ности  счета  слогов  и  счета  мор  в  пределах 
слогов, т.е. фактически о реальности моры.(?) В 
тоже  время  счет  мор  определяет  не  место 
ударения в слове, а саму по себе ударность слога 
(!)  в  зависимости  от  его  морного  состава  и 
возможным  учетом  позиции» [2,81-82]. На  наш 
взгляд  применение  понятия  слог  здесь  излишне 
и  отказ  от  его  применения  значительно 
упрощает  понимание  просодической  структуры 
арабского  языка  и  моросчитающих  языков  в  
целом.  
Определив  минимальный  просодический 
сегмент  как  харф,  мы  подходим  к  следующему 
вопросу  о  месте  локализации  арабского  сло- 
весного (ритмического?) ударения.  
Все  многообразные  формулировки  правил 
расстановки  словесного  ударения  в  совре- 
менном  арабском  литературном  языке  сводятся 
к двум наиболее полным: 1. Ударение падает на 
предпоследний  слог  слова – начальный  или 
долгий,  в  ином  случае  на  третий  от  конца 
любого  количества. 2. Ударение  падает  после- 
довательно на предпоследний слог – начальный 
или долгий, на третий – долгий, начальный или 
краткий  при  четвертом  долгом,  на  четвертый 
краткий – начальный или при пятом долгом, на 
третий при пятом кратком [5, 103].      
«Рассмотрение  свойств  мор  разных  классов 
показывает, что неполные моры (как одного, так 
и  другого  класса)  не  могут  выделяться 
ударением.  Полные  же  моры  в    некоторых 
позициях могут быть ударными. Одной из таких 
позиций,  в  которых  полная  мора  всегда 
выделяется  ударением,  является,  например, 
позиция перед неполной  морой (CV+CØ и CV+ 
ØV) – позиция  перед  исходом  элементарной 
ритмической  единицы.   Если  слово  состоит  из 
нескольких  ЭРЕ,  то  одна  из  них  (как  правило, 
первая)  выделяется  более  сильно  и  становится 
носителем  главного  ударения,  а  все  остальные 
характеризуются  второстепенным  ударением.  С 
другой  стороны,  если  последовательность 
полных  мор  в  слове  достаточно  велика,  т.е. 
слово  состоит  из  крупной  ЭРЕ,  то  на 
формирование  ударения  оказывает  воздействие 
одна из основных ритмических закономерностей 
арабской  речи – потребность  в  ритмическом 
расчленении  всех  последовательностей  полных 
мор,  длиною  более  чем  три  харфа,  и  ударение 
падая  на  первую  полную  мору,  создает 
определенный  эффект  членения  неприемлемой 
последовательности.  В  такой  единице  вместе  с 
тем,  как  обычно,  выделяется  и  предпоследняя 
(последняя  полная)  мора,  которая  становится 
сегментом-носителем второстепенного ударения.  
Из  вышесказанного  следуют  три  основных 
правила арабского ударения:  
1.  Ударной  может  быть  только  полная 
мора.  
2.  Полная  мора  всегда  ударна  перед  не- 
полной  морой.  Если  в  слове  несколько  таких 
позиций,  то  полная  мора,  распределенная  в 
первой  из  них,  выделяется  в  качестве  носителя 
главного  ударения,  а  остальные  характери- 
зуются второстепенным ударением. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
23
3.  При  наличии  в  слове  большой  последо- 
вательности  полных  мор  первая  из  них 
выделяется  в  качестве  носителя  главного 
ударения,  а  последняя – второстепенного» [3, 
101-102].   
Таким  образом,  арабское  ударение    можно 
считать  фиксированным,  поскольку  оно  опре- 
деляется  счетом  мор  и  их  типами.  Как  уже 
отмечалось  ранее,  фиксированное  ударение 
выполняет  функцию  квантования  высказывания 
(разграничение  слова).  Кроме  этого  арабское 
ударение  выполняет  смыслоразличительную,  а 
также  функцию  передачи  грамматических 
отношений (qaddama «он представил», qaddamā 
«они  оба  представили»).  Примерами  для 
смыслоразличительной  функции  можно  при- 
 
 
 
 
вести  следующие  пары:  sādiq  (правдивый) – 
sadīq (друг); ğamal (верблюд) – ğamāl (красота); 
ğāmi‘ (мечеть) - ğamī‘ (совокупность) и др.   
________________ 
1.  Зиндер Л.Р. Общая фонетика, М., 1979 г.  
2.  Касевич  В.Б.,  Шабельникова  Е.М.,  Рыбина  В.В. 
Ударение и тон в языке и речевой деятельности. Л., 1990 г.  
3.  Карабекян  С.Б.  Вопросы  ритмического  по- 
строения  арабской  речи,  диссер.  канд.  филологических 
наук. М., 1984 г.  
4.  Сегаль  В.С.  К  фонологической  интерпретации 
долгих  гласных  в  арабском  литературном  языке. – В  сб. 
Семитские языки, вып. 2, ч.2. М.: Наука, 1965 г.  
5.  Ромачев  Б.Н.  Некоторые  вопросы  словесного 
ударения в современном арабском литературном языке. – В 
сб.: Арабская филология М.: Изд. Моск. ун-та, 1968 г.    
* * * 
Мақалада  автор  араб  тіліндегі  сөздік  екпіннің  таби- 
ғатын, сөздегі орнын, қызметін қарастырады. 
 
 
 
 
 
 
Б. К. Əубəкірова 
 
ТІЛ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ҒАЛЫМДАР 
 
 
Ақылға қонымды  жақсы сөздің жанға жылы 
тиіп,  адамды  небір    тамаша    сезімдерге    бөлей- 
тіндігі, шынайы  сөздермен өрнектелген  ой ғана 
өткір, əрі əсерлі  болатыны белгілі.  
Халқымыз  «Өнер  алды – қызыл  тіл», «Тіл-
алмас  семсер», «Күш-жеңбегенді  сөз  жеңеді» 
дейді. Осыдан   сөздің  адамға тигізетін  əртүрлі 
əсері, шипалық қасиеті жақсы байқалады. 
Ақылдылықтың    басты  белгісі – дұрыстап 
сөйлей  білу.Сөйлеу  мəдениетіне    жетілмейінше  
ақыл-ой мəдениетіне  жету қиын. Халқымыздың  
ойға  олақ,  сөзге  шорқақ    адамдарды    үнемі 
əжуалап  келуі  де  осы  мəселеге  ерекше  мəн 
бөлуінен  керек.  Мысалы, «Сөйлей  білмеген  
сөзді өзіне келтіреді», «Таппасаң  сөздің жүйесін 
,отына    өзің  күйесің», «Қысыр  сөзде    қырсық 
көп»секілді  мақалдарда сөйлеу өнерінен жұрдай  
жандар туралы  айтылады. 
Тіл өнеріне ерекше жетілу  шешендік өнер- 
мен    тығыз    байланысып  жатады.  Қазақ  халқы  
шешендік өнерді ерекше құрметтеп, ондай өнері 
барларға  төрден  орын  берген.  Тілдің  сырына   
байланысты  адамдар  жайында  мынадай  мақал- 
дар  бар: «Жүзден  біреу  шешен,мыңнан  біреу 
көсем», «Шешеннің сөзі- ағып тұрған балдай» , 
«Көп  ішінде  сөйлеген–көсемділіктің  белгісі, 
көпке    сөзі  ұнаған–шешендіктің  белгісі»  т.с.с. 
Осы мақал-мəтелдерде шешеннің сөзі  қынаптан  
 
 
суырылған    қылыштай  өткір,  соқырға  таяқ  ұс- 
татқандай  анық, ойға қуат, мағыналы да көркем, 
өткірлігі  оның  тек    сыртқы  сұлулығында    ғана 
емес, оның логикалық  мазмұнында , шындықты  
жайып  салып,  көркем  тілмен    айтуында    деген- 
дей  қорытынды жасауға болады. 
Сөз құдіреті туралы  терең толғанған  ақын- 
жазушыларымыз  ,ғалымдарымыз  да  жеткілікті. 
Олар:  Дулат  Бабатай,  Абай  Құнанбаев,Шоқан 
Уəлиханов,  Халел  Досмұхамедова,  Сұлтанмахмұт 
Торайғыров,  қазақ  тіл  ғылымының    тарихына 
үлес  қосқан  ұлт  лингвистерінінің  біріншісі 
А.Байтұрсынов  бастаған    көшбасы  жалғасуда. 
Осындай  өкшелестерінің  бірі  болған,  тіл  білі- 
мінің  межелі  асуында  жұртшылық  назарын 
А.Байтұрсынов  атындағы  Тіл  білімі  институты 
мен  əл  -Фараби    атындағы  Қазақ    ұлттық  уни- 
верситетінде  қырық  жыл  бойы  еңбек  еткен, 
ғылымды  ұйымдастырушы  М.Балақаев,шəкірті 
М.Серғалиев өнерлеріне, сөйлеу мəдениеттеріне 
жетілу баршамызға ортақ міндет.                
Дамып келе жатқан ұлттық  ғылымымыздың  
қатарынан  көрінген  асыл  азамат,  шыншылдығы 
бүкіл  елге  танымал,саналы  өмірдің  сан  тараулы 
жолында  талмай  еңбек  еткен,  елінің  рухани 
əлеуетінің  өсе  түскенін  танытарлық  мол  іс 
тындырған    əйгілі  педагог,  Қазақстан  Ғылым 
академиясының  корреспондент-мүшесі,  респуб- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
24 
лика  ғылымына  еңбегі  сіңген  қайраткер,  фило- 
логия  ғылымдарының  докторы,  атақты  про- 
фессор-ұстаз  Мəулен  Балақайұлы  Балақаев.Ол 
аспирантурада жүрген кезінің өзінде-ақ қазақ тіл 
білімі  өмірлік  кəсібіне  айналып,  мəңгілік 
несібесін  осы  саладан  жинаған.  Содан  бергі 
жердегі  өмірде  кандидат,  доктор,  профессор, 
академияның 
корреспондент-мүшесі 
деген 
атақтарға  ие  болды.  Осының  бəрінде  қаншама 
тер  төгілгенін,  əрине,  есептеп  шығару  қиын. 
Тынымсыз  еңбек,  тындырымды  іс  ақыры  оны 
ұлағатты  ұстаз,  ірі  ғалым,  тіл  тағдырына  ара- 
ласар  айтулы  азамат  дəрежесіне  көтерді.  Өткен 
жылдар  осыны  айтады,  жылдар  қойнауында 
тұнған сырлар осыны шертеді. Біріншіден, ол – 
Ұстаз.  Екіншіден, Мəулен Балақайұлы Балақаев 
–  үлкен  ғалым.  Ол 1940 жылы  кандидаттық 
диссертация,  ал 1950 «Қазақ  тіліндегі  көмекші 
сөздер»  бойынша  докторлық  диссертация 
қорғаған.  Кейінірек  бұл  еңбек  өз  алдына  жеке 
кітап  болып  жұрт  қолына  тиді.  Содан  бергі 
жерде  М.Балақаев  тынымсыз  еңбектенеді. 20-ға 
таяу  кітап,  бірнеше  ғылыми  жəне  ғылыми-
көпшілік мақаланы еңбекқорлықтың асқан үлгісі 
ретінде  айтуға  лайық.  Мəулен  Балақаевтың 
еңбек  жолы 30-шы  жылдардан  басталған  екен. 
Бұл  жылдардың  мəдениет  тарихындағы  рөлі 
орасан зор болғаны мəлім. Жаппай сауат ашу, ол 
үшін  жазуды  жөнге  салу,  оқу  бағдарламалары, 
əдістемелер  мен  оқу  құралдарын  жасау  тəрізді 
сан  түрлі  шаруаға  Мəулен  Балақаев  білек  түре 
араласады. Сонымен бірге грамматика, орфогра- 
фия,  терминология  мəселелерімен  шұғыл- 
данады.  Бертінірек  оның  қаламы  тіл  мəдениеті, 
стилистика,  көркем  əдебиет  тілі  мен  əдеби  тіл 
салаларында  қызмет  ете  бастайды.  Мұның 
нəтижелерін бірнеше еңбек ретінде көріп, оқып, 
біразымыз білім толтырып жүрміз.  
Мəулен  Балақаевтың  қаламынан  туған 
еңбектер  арасынан  жай  сөйлем  синтаксисі,  сөз 
тіркесі  жəне  тіл  мəдениеті  туралы  еңбектерін 
айрықша атау қажет. Неге десеңіз, бұл саладағы 
зерттеулер  арқылы  ол  қазақ  тіл  білімі 
проблемеларын  бүкіл  түркологиялық  деңгейге 
көтерді.С.Е.Маловтың  жетпіс  жасқа    толған 
мерейтойының  қарсаңында  Мəскеуде  шыққан 
Тюркологический сборник жинағының   бірінші  
санындағы (1951 «О комбинированном управле- 
нии  прямого  дополнения  в  казахском  языке», 
Каз  КСР  Хабаршысындағы (1952, «Қазақ  тілін- 
дегі сөз тіркестерінің  кейбір мəселелері», Қазақ 
тілінің  тұңғыш  ғылыми  грамматикасы  болып 
саналатын  «Қазіргі  қазақ  тілінің» (1954) үлкен 
бір  тарауын  «Жай  сөйлем  синтаксисі»,одақтық 
Вопросы  языкознания  журналындағы (1956 
«Типы  именных  словосочетании  в  казахском 
языке»  іспетті  ғылыми  мақалалары  мен  
еңбектерін жазған болатын. Сонымен қатар  осы 
бағыттағы    көп  жылғы  ізденулерінің    негізінде  
кешікпей  «Қазақ  тілінің  сөз  тіркестерінің 
түрлері» (1957) атты  еңбегін жазды, оны кезінде 
жалпы  жұртшылық,  тіпті  отандық  жəне  шет- 
елдік  ғалымдар  аса  жоғары  бағалаған.  Бұл  тек 
қазақтың  ғана  емес,  ортаазиялық  түрік  халық- 
тарының  да  лингвистикасындағы  сөз  тіркесі 
жөніндегі  тұңғыш  монографиялық  зерттеу 
болды.  Осының  өзі  де  ғалымның  ғылыми-тео- 
риялық  өресінің  қаншалықты  дəрежеге  көтеріл- 
генін байқатады.  
Осы  еңбегінде  Мəулен  Балақайұлы  өзінің 
атақты  ұстазы  Н.К.Дмитриев  пен  замандасы 
Н.А.Баскаковтың  аталмыш  мəселе  туралы  қа- 
лыптасқан  пікірлеріне  дəлелді  дау  айтып, 
таласқа  түскен.  Ол  кезде  ғылымда  мұндай 
батылдық жиі кездесе бермейтіні мəлім. Мəулен 
Балақаевтың  дəлелдемелерінен  кейін  синтаксис 
оқулықтарында  «Жай  сөйлем  синтаксисі»  мен 
«Құрмалас сөйлем синтаксисінен» басқа үшінші 
бір  сала  «Сөз  тіркесі»  беріліп  отыратын  болды. 
Бұл еңбекті кезінде атақты түрколог А.К.Боровков 
(А.К.Боровков.  Изучение  тюркских  языков  в 
СССР. – «Вопросы  языкознания», 1961, № 5) 
жоғары  бағаланған.  Сөйтіп  бүкіл  түркология 
ілімінде  Мəулен  Балақаевтың  ашқан  жаңалығы 
жаңа  сала  болып  қалыптасты.  Мəселен  «Қазақ 
əдеби  тілінің  мəселелері» (1961), «Қазақ  əдеби  
тілінің  тарихы» (1968) дейтін    университеттер 
мен  институттардың    филология    факультетінің  
студенттеріне арналған тұңғыш көмекші құралы 
да, тұңғыш  оқу құралы да. 
Осындай ұйымдастырушы  ғалым  қазақ тіл 
біліміне  тағы  бір  өзекті  саланың  уығын  шан- 
шып,  шаңырағын  көтерген.  Мəселен,  қазіргі 
«Қазақ тілінің мəдениеті» дейтін пəн  тікелей өзі 
ашып,  өзі  қалыптастырған  сала.  Халықтың  тіл 
мəдениетін  арттыру  проблемасы,  тіл  жатық- 
тығы,  сөз  қолдану  мəдениеті,  баспасөз    тілінің 
мəдениеті, əдеби  тіл  мəдениеті, жазу  мəдениеті, 
оқушының,  жастардың    тіл  мəдениеті,  жазу- 
шының сөз мəдениеті төңірегінде толғанды. Бұл 
пəннің   арнайы курс ретінде  оқылуына тікелей  
басшы  болды,  біз  үшін    маңызы  зор  пəн.  Осы 
тұста  бізге  қойылатын  талаптың  бірі – тіл 
мəдениетінің  жоғары  болуы,  ал  мақсат – қазақ 
əдеби тілінің абырой-беделін арттырып, одан əрі 
дамытып беру мəселесі. 
Мəселен,  үгіт-насихат  жұмыстарында  бол- 
сын, халыққа əдебиет, өнер арқылы эстетикалық 
тəрбие  беру  жұмыстарында  болсын,  тіл  мəде- 
ниеті  қызметкерлерінің  айтқандары  мен  жаз- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
25
ғандары  тіл  жағынан  мүлтіксіз  болуға  тиіс.  Тіл 
қоғам  өмірінде  адамдардың  өзара  пікірлесу, 
түсінісу  қызметін  атқарады.  Бүгінгі  заман 
талабына  сай  тіліміз  нəрлене,  қорлана  түсіп 
отыр, тіл мəдениеті артып келеді.  
М.Балақаев  қазақ  тіл  білімі  аясын  осылай  
кеңітті,  ғылымды  міне  осылай  ұйымдастырды. 
Сөйтіп,  қазақ  тілі  де  кемеліне  келген  бай, 
барынша  икемділік  қасиетке  ие  болған  орамды, 
белгілі  жүйеге  түскен,  көркем  тіл  болды. 
Халықтың  тіл  қазынасын  меңгеру,  тілді  өткір 
құрал  ретінде  ұстарта  білу – үлкен  өнер.  Əрбір 
мəдениетті  кісі  сол  өнерді  үйренуге,  тіл  мəде- 
ниетін арттыруға талпынады. Əдетте мəдениетті 
–  қоғамның  оқу-білім,  ғылым,  өнер  т.б.  рухани 
табыстарының  жиынтығы  деп  білеміз.  Тіл  оған 
жатпайды,  бірақ  мəдениеттің  елеулі  формасы 
деп  есептеледі.  Осы  орайда  оның  мəдениетті 
дамыту қызметі ерекше болады. 
Тіл мəдениеті деген ұғым тілдің мəдениетке 
қатысты  екенін  аңғартпайды,  тілдік  тəсілдердің 
кемелдену, ширау, жүйелену дəрежесінің қандай 
екенін  меңзейді.  Сондықтан  сөйлеудегі,  жазу- 
дағы  тіл  жұмсаудың  өнегелі  үлгілері,  сауат- 
тылық,  ізеттілік ... тіл  мəдениеті  дегенге  енеді. 
Мақсатымыз – сол мəдениетті дамыту, сол үшін 
күресу,  тіл  мəдениеті  үшін  күрес,  тіл  тазалығы, 
ой  дəлдігі  үшін  күрес.  Осы  тұрғыдан  қарағанда 
халықты  тіл  мəдениетіне  үйрететіндер – 
баспасөз  қызметі,  алайда,  кейде  баспасөз 
бетінде, жеке кісілердің сөзінде де тіл мүкістігі, 
тіл мəдениетінің ақауы байқалып жүр. Бұл бара-
бара «тіл ауруына» айналуы мүмкін. Сондықтан 
сөйлеуде,  жазуда  кездесетін  кемшіліктерді  дер 
кезінде  қоғам  тезіне  салып  отыру  керек . 
Мəдениетті  кісілер  тосырқап  қарайтын  əдеби 
тілдің  қалыптаса  түсуіне  нұсқан  келтіретін 
кемшіліктер  аз  емес.  Кітаптарда,  газет-жур- 
налдарда сөздерді қате жазу жиі кездеседі. Мыс: 
«қадірлі»  сөзін  қадырлы,  кəдірлі  деп, «ақиқат» 
сөзін  ахиқат  деп, «педагогтік» сөзін  педагогтық 
деп түрлендіріп жаза береді. Сондай-ақ, мұндай 
қателіктер  біріккен  сөздер  арасында  да 
кездеседі, мұндайға тыйым салыну керек. Əдеби 
тіл  сөйлеу  тілінен  нəр  алып  дамиды  да, 
керісінше,  сөйлеу  тіліне  ықпалын  тигізеді. 
Мəдениетті  кісілер  елдегі  қарапайым  кісілерше 
сөйлегенде  де  əдеби  тілдің  нормаларына  бой 
ұра,  əдеби  тілдің  тұрқын  бұзбай  сөйлеуге 
тырысады. Осы бағыт жалпы халықтың дəстүрге 
айналып,  жұрт  əдеби  тілде  сөйлейтін  болды. 
Қазір  қазақ  тілінде  осы  процесс  қатты  жүріп 
жатыр.  Бірақ  сөздердің  айтылу  норманы  сақтап 
сөйлеу талабы ескерілмей , елеусіз қалып келеді: 
Сондықтан  да  сөздердің  айтылуында  ала-
құлалық күшті.  
Бізге бұл кемшіліктерді жоюға онша мəн де 
берілмейді,  бұдан  арылу  үшін  əрбір  сөздің  дұрыс 
айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мəдениеті- 
нің басты талаптарының бірі етіп қою керек.  
Сөйлеуде  де,  жазуда  да  ой  дəлдігі  болады. 
Кісі оқу, үйрену, жаттығу арқылы емін-еркін, əрі 
дұрыс  жазуға  төселеді.  Соның  өзінде  ұқыпты 
болу  керек.  Жарыққа  шыққан  кейбір  кітаптар 
мен  газет-журналдардан  кейде  білместіктен, 
кейде  ұқыпсыздықтан  жіберілген  кейбір  стиль- 
дік  қаталар  кездеседі:  сөздерді  орынсыз  қол- 
дану,  дұрыс  тіркестірмеу,  сөйлемдерді  дұрыс 
құрастыра  алмау  т.с.с.  Сөздегі  ала-құлалық 
жергілікті  ерекшелікті  көп  қолданудан  болады. 
Қазақ  халқының  əдеби  тілі  белгілі  диалект 
негізінде емес, жалпы халық тілінің түрлі говор- 
лары  қатысуымен  жасалғандықтан,  соларды 
тыңдап,  талғап,  керекті  жерінде  қолданудың 
орнына  оларды  орынсыз  қаптата  беру  бай- 
қалады. Мұндай жергілікті ерекшеліктерге əуес- 
тенушілік,  əсіресе,  жазушылар  қауымындағы 
адамдар арасында кездеседі. Бұл стильдік қатеге 
жатады.  Мұндай  қателерге  жол  бермеуіміз 
қажет. 
Адам  білімді,  тəлім-тəрбиені  тіл  арқылы 
ашады, мəдениетті, өнерді, ғылымды, техниканы 
тіл арқылы үйренеді: тіл – ұлт ерекшеліктерінің 
бірі, ұлт мəдениетінің формасы. 
Сондықтан  онда  əрбір  халықтың  ұлттық 
сана-сезімінің,  ойлау  тəсілінің,  мінез-құлқының 
нысаналары  сақталады.  Халықтың  сондай  ерек- 
шеліктері,  мəдениеті,  əдет-ғұрпы,  əдеби-мұра- 
лары,  оның  психикалық  қалпы  тіл  арқылы 
ауысып отырады.  
Отанына пайдалы қызмет істейтін адам көп 
оқып, көп білу керек. Осы тұрғыда жылдар бойы  
толқытып келген ойларын жинақтап, 1984 жылы 
«Қазақ  əдеби  тіл  жəне  оның  нормалары»  деген 
кітап жазып бастырды, сөйтіп  əдеби тіл дегені- 
міз    не  жəне  оның  ауқымына    не  кіреді  деген  
мəселерді    тұңғыш  рет  ашып  айтып,  көптеген  
зерттеулерге жол ашты.1948 жылы  жарияланған  
«Орфографиялық  сөздігі»  кейінгі    жылдарда  
түзілген  үлкен  емле  сөздіктеріне    негіз  болды. 
1952жылы  «Қазақ  орфографиясы    мен    графика 
мəселелері», 1966 жылы  «Қазақ  тілінің  сти- 
листикасы», 1963 жылы жəне 1988 жылы «Қазақ 
тілінің орфографиялық    сөздігі», 1938 жылдары  
1,2,3  жəне 9 сыныптар  үшін    қазақ  тілінің 
оқулықтары жəне т.б.еңбектері ғұлама ғалымды  
осы  саланың    айтулы  маманы  ретінде    əйгіледі. 
«Білімнен қуатты күш жоқ, білімнен қаруланған 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
26 
адам жеңілмейді», - дейді М.Горький. Сол білім 
кілті – тіл.  
Осының  өзімен  де  ол  қазақ  тіл  білімінде 
шоқтығы биік тұлға болып қала берері сөзсіз. 
Мəулен  Балақаевтың  қазақ  лексикогра- 
фиясы саласында сіңірген еңбегі де алуан-алуан. 
«Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі», «Қазақша-
орысша  сөздік», «Орысша-қазақша  сөздік» - 
бұлардың  бəрі  де  Мəулен  ағаның  қатысуымен, 
басшылығымен түзілген. 
Бүкіл  өзінің  шығармашылық  ісі  мен  өмірін 
қазақ тіл біліміне, қазақ мəдениетіне бағыштаған 
əйгілі  ұстаз,  атақты  ғалым    тіл  білімінің,  қазақ 
ғылымының,  қазақ  мəдениетінің  кеңестік  дəуір- 
де қаншалықты қанат жайғанын нақты көрсетті.  
Ұстаздың  да  ұстасы  бар  демекші  бүгінгі 
таңда  туған  тілдің  өзекті мəселелерімен  абы- 
ройлы еңбектеніп  жүрген  бес академиктің бірі - 
филология  ғылымдарының  докторы,  про- 
фессор,  ҚР  ҰҒА  академигі  Мырзатай  Серғалиұлы 
Серғалиев.  Сөз  құдіретінің  əсері  мен  салмағын  
даралап,  себебін  саралап  зерделейтін,  сөз 
асылын адаспай айыра алатын  талғамы биік ,сөз 
танығыш  адам,əдебиетші, тілші, сыншы, əрі ара 
–тұра қалам сілтеп қоятын  жазушылық қабілеті  
бар  тұлға.  Ұстазы,  шəкіртіне    өнегелі  жан  болған, 
талғампаз тарлан  профессор Мəулен Балақаев. 
Көркем  сөздің    сыры  мен  сымбатын    сара- 
лаған,  осы  салада  тынымсыз  еңбек  етіп  жүрген  
ғалымның 600-ден  астам  мақалалары  мен 
баяндамалары,  монографиялары  мен  оқу- 
лықтары,  əдістемелік  құралдары  бар.Атап  айт- 
сақ, «Сөз сарасы»(1977), «Синтаксис  синонимі» 
(1981),  «Сөз шырайын ойласақ»(1982), «Сөздің 
күнгейі  көп  көлеңкесі» (1987) «Сөз  сарасы» 
(1989), «Етістікті  сөз тіркесінің  синонимиясы» 
(1991),  Ой  мен  сөздің  жарасымы»(1994), «Көр- 
кем əдебиет тілі»(1995), «Сөз нақтылығы мен ой 
айқындығы»(1998), «Ой  өрнегі»(1995), «Сөз 
салмағы»(2002),  М.Балақаев,  М.Серғалиев  «Қа- 
зақ  тілінің  мəдениеті» (2004), М.Серғалиев 
«Көркем  əдебиет  тілі» (2006), М.Серғалиев 
«Стилистика негіздері»(2006) т.б. 
М.Серғалиевтың  көркем  мəтінді  талдау  
бағытындағы    сыни  еңбектерін,  əсіресе,  қазақ  əде- 
биетінің классиктері Мұхтар Əуезов,  Ғ.Мүсірепов  
шығармалары  туралы  жазғандарын тіл шырайын 
танытқан аса құнды еңбектер қатарына  қосамыз. 
 
 
 
 
 
Ғалымның    негізгі  қабілетін  ұштаған    жəне 
бірыңғай зерттеу үрдісін қалыптастыруға  ықпал 
болған  нəрсе - оның  қазақ  тілінің  маманы 
екендігі. 
Əрі  тілші  ғалым,  əрі  əдебиет  сыншысы,  əрі 
аудармашы    екендігін    ұстазымыздың  «оң  мен 
солы  бірдей»  шын  жүйріктігін  үлгі  аларлық  
өнеге деп білеміз. Академик ағамыз көркем əдебиет 
тілінен  басқа  да,  БАҚ-тың  тілі,  диктордың    сөз 
қолданысы  туралы,  жеке  автор  шығармалары- 
ның тілі сияқты көптің көзі мен  көңілінен  таса 
қалып  келе  жатқан  сөйлеу  мəдениеті  үшін  маңыз- 
ды мəселемен  бүгінде бір өзі айналысып жүр. 
М.Серғалиев    функционалдық  грамматика- 
дағы    өнімді  тəсіл    -  трансформацияға    қазақ 
синтаксисінде    бірінші  рет    назар  аударған 
ғалым.  Сонымен  қатар    синонимия  құбылысын  
синтаксис  деңгейіне  көтерді,  сөз  тіркесінің  
функционалдық  жағын    да    сипаттап  көрсете 
білді.  Қазақ  тіл  білімінде    стильдік    ерекше- 
ліктерге, олардың  тілдік нормаларына тіл мəде- 
ниетінің  негізгі  салалары    тұрғысынан    назар 
аудара білді.  
Стилистика,көркем  əдебиет  тілі,  тіл  мəде- 
ниеті  мəселелерінің  көш  басында  тұрған    ға- 
лымдардың  бірі екені  қазақ жəне шетел тілші –
ғалымдары тарапынан мойындалған. 
Тілші  -ғалымдардың  тілге  байланысты  ой –
пікірлері  қашан  да  сұлу,  сырлы  сөздері  шебер- 
лікпен ұштасып жатады. 
____________________ 
1.  М.Балақаев  «Қазақ  тілінің    мəдениеті». - Алматы, 
1971,4-7б.,93б. 
2.  М.Балақаев  «Қазақ  əдеби  тілі  жəне  оның  нор- 
малары» -Алматы,1984, 70б. 
3.   М.Балақаев.,Т.Қордабаев  «Қазіргі  қазақ  тілі.  Син- 
таксис». -Алматы ,1966, 228б. 
4.  М.Балақаев,  Е.Жанпейісов,  М.  Томанов,  Б.Манасбаев 
«Қазақ тілінің  стилистикасы» -Алматы,2005, 256б. 
5. «Өрелі  өнер» (Тіл  мəдениеті  туралы). «Ғылым» 
баспасы.Алматы,1976.3-8б. 
6.  ҚР  ҰҒА  академигі    М.С.Серғалиевтің 70 жасқа  
толуына орай  өткізілген «Қазақ тілінің стилистикасы  жəне 
тіл  мəдениеті»  атты    республикалық    ғылыми-теориялық 
конференция материалдары. Астана -2008 
7.  Е.Жампейісов  «Мəлен  Балақаев  ғылымды  ұймдас- 
тырушы»Қазақстанның ғылымы мен жоғары мектебі.-2007. 
– 15 қыркүйек №17. - 8-бет 
* * * 
В  статье  рассматривается  научное  воззрение 
М.Балакаева  и  его  наставника  академика  М.Сергалиева  и 
их вклад в казахское языкознание. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
27
A. М. Байрамова 
 

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: