S.Z.Zimanov Kazak Biyleri Hükmü Genel Kültür Kaynagi

Moskova Araştirma Enstettisu'nde boliim Başkanhgi yapan Hukuk Professerii, hayirperver, eski bir meslek arkadaşimla aramizda 2007 yilinin başinda oluşan bir sohbetten bahsetmek istiyorum. O, Devlet Hukugu dalinin uzmanidir. Ona seneye, yani 2008 yilinm 2.yarisinda Almati şehrinde «Kazak Biyler Mahkemesi, Mtikemmel Mahkeme Sistemidir» adh Uluslararasi Ilmi Konferans diizenlemeyi planladigimizi dile getirdigimde, son 10 ydda benim idaremin altinda 8 cildi yayimlanmi? ve kalan 2 cildinin de 2007 — 2008 yillarmda yayimlanacagi «Kazaktin ata zandari» — «Kazak Anayasalari» Projesinden haberdar oldugunu soyledi.

− Benim anladigim kadariyla, topluma Orta yiizydlarda Kazakistan topraginda yaşamiş olan Kazak Bilerinin uyguladiklari hiikiim, milli kiiltiir kaynagimz oldugunu anlatmak istiyorsunuz, oyle degil mi? — dedi.

− Evet kesinlikle oyle, dedim ben. Bizim araştirma ve incelemelerimizin sayesinde, Kazak kanun sistemi olan «Jargi» — «Yasa», Biyler hiikmiiniin daha da orijinal oldugunu anladik ve herkese onu ispatlamak igin gaba harcamaktayiz.

− Bu gok ciddi ve sorumlu bir teşkilatlandirma. Bence hukukgular dahil gok bilim adamlan bu orgiitlemeye karşi kritikte bulunacaklar. О zaman inandinci, ispatlayici delillerinizin olmasi gerekecek ve onemlisi de sizin tezinizin ana temeli ve analizleri, — dedi о bana.

− Bizim bu orgtitlememizin şu anki durumunu ogrenmek istiyorsaniz, Kazak Bileri hiikmiiniin genel toplum miizakeresine ve uzmanlararasi fikir degişikligi yapan mtihim bir konuya degişmektedir. Bu sebeple de bizim şu an elimizde elbette kesin kanit ve delillerimiz vardir.

Arkadaş benim bu sozlerime karşi şöyle ikazda bulundu:

− Zamanmda yirmiden fazla Roma hukukgulan Roma Hukugunun ayni iş koluna dahil hukuk smiflamasina sahip oldugunu delilleyip, uygulamak igin iki asirlanni sarf etmişlerdi. Ama siz azicik giice sahip oldugunuz halde ve tarihi miraslara başka gozle bakişimizdan anlamadigimiz gegiş devrinde bile yeni başlamişsmizdir bu işe.

Buna yanit olarak ben şoyle dedim:

− Biz Orta Yuzyilda Kazak Bilerinin gogebe halki igin uyguladigi «Jargi'yi» Roma hukuk sistemi ile kiyaslamak niyetinde degiliz. Biyler hiikmii ile Roma hukugu arasmda bekli binlerce kaliteli ve sahte farkhhk vardir, belki de hig kiyaslanmaz. Fakat Kazak Biyleri hiikmii adli gorev olarak о kadar ilerlemiş ve sistemlenmiş ki, mahkeme «tetkigi» iginden bulunur. О yüzden burada bir şeyleri uydurup, yeni şeyleri aramaya luziim yok. Sadece Biyler hiikmuniiniin asirlar enkazindan kurtarip, yeniden, gergek ve mevcut yuzuyle agiga vurmak gerekir. Roma hukukgulari ise ozel miilk formlarinin seyrek, ayni zamanda, hukugun gok vektorlii ilişki gelişmesi pratigi yolunda degerli hukuki goruşleri uygulamaya galiştilar. Iliki sisteminde durum bambaşka: Biylerin hiikiim yeri ve statusu, prensipleri ve gorevleri hakkinda. Roma hukukgularinm gayreti ile kesin ve net hukuki norm ve goruşlerin ithal edildiginden bahseder olacaksaniz, Kazak adli kanunlan hafizada tutmak ve uygulamak igin gok kolay, kisa ve ince manali, bir de onlardan vazgegilmeyecek şekildeki hukuk norm ve goruşlerinden oluşmuştur. Işte bu, Kazak Biyleri hiikmii problmelerinin ilmi incelenmesi konusunda bayagi kolayhk saglayacaktir.

Sohbetimiz sona ermeden onceki arkadaşin bana sordugu en son soru şuydu:

− Biylerin hukuk plamndaki goriiş ve yaşayişlanmn Roma hukuk sisteminde emredilmiş adaletten ne farki var diye duşünüyorsunuz?

− O1uşumu ve kaide ile düştinceleri esnasinda kendi faaliyet ve yonü belirlenen Biler hukmü, insanhk ve bariş igindeki hayat tarzindaki dava, tartişmalari gozmek igin etnik ve kiiltiirel davalarda halki «birlige» davet edip, asla adaletligi akhndan gikarmadi. Kazak «Jargi» yasasi ve Biyler hiikmiinde «zenginlik» düşüncesi hayati temel ahlaklardan sonra ikinci planda oldu. Biyler hükmü gok ahlakli ve demokrasi hem de ulusal nitelige sahip oldu. Bu yonden Biyler hukmii genel medeniyet anlamdaki mahkeme sistemi oldu.

I

Yabanci birininin veya Kazak halkinin tarihinden habersiz olanlarin Orta asirda gogebelik yapip, gobanhkla ugraşan Kazak halkinin yüksek ahlak ilkelerine yonelik yasalari oluşturup, uyguladigina inanmasi zordur. Unlti Rus şarkiyatgisi, alim, professor, Kazak tarihini, gogebelik yaşamim ve hayatim araştiralann biri V.V.Grigoryev, kendi bilgisine giivenerek boyle bir düşüncenin gok yalmş oldugunu soyler ve Kazaklarla ilgili şöу1е der: «Gogebelik hayatta herhangi bir ekonomik veya entelekttiel gelişmenin soz konusu olmasi imkansiz, fikri kahplaşmiştir. Ama bu neye dayaranak kahplaşmiş bir fikirdir?».

Grigoryev'in fikrine gore, Kazak halkinin yaami derinden incelendiginde, dikkat gekici gok ilging hadiseler ortaya gikacaktir.

Şimdi de mevcut tarihi kaynaklara goz atalim. Kazak bozkiri tarihi, kiiltiirii ve yaşam tarzi yabanci bilim adamlari tarafindan gok geg, yani XIX yiizyilmin başinda, Kazakistan Rusya kolonizasyon devri etkisi altindayken başladigini biliyoruz. Rus bilim adann Ortayiizyildaki Kazak toplulugunun siyasi ve hukuki tarihini araştirmiştir. Onun gahşmalannda Kazak tarihindeki «Altin Asir» kanuniyet ve adaleti hakkinda, «adaletin aydin giinleri» hakkinda bilgiler yer almaktadir.

Kazakistan tarihini ilk araştiranlardan biri A.I.Levşin olmuştur. şarkiyatgi, bilim adann Levşin ozellikle Kazakistan tarihi ve о anlardaki durum ile ilgili evraklar, analizler ve araştirmalari topladi. işte boyle bir maksatla Levşin Asya arşivi sayilan Peterburg ve Moskova şehirlerindeki arşivlerde galişip, oradaki onceden «Kirgiz Bozkiri» adlandirihp, sonra Kirgiz kelimesinin yerine Kazak kelimesi kullamlmaya başladigi devirde, bahsi gegen üklede Qar temsilciligi yapan şahislarin agiklama ve raporlarini, evraklari iyice inceledi. Hatta Orenburg şehrinde yerleşen Kazak bozkirlan Yonetim Merkezine gidip, memurlar refakati ile Kazakistan'in Bati tarafindaki koy ve soy obalarini gordii, yerel halkin tarihi, adet ve geleneklerinden iyice haberdar olanlarla birlikte idareyle miinasebet kurup, ilişkiyi derinleştirmeye galişti. Bu XIX yiizydin 20.ydlariydi. işte boyle derin gahşma sonucu olarak 1832 yili Sankt- Peterburg şehrinde yayimlanan 3 boliimlii «Kirgiz-Kazak veya Kirgiz-Kaysak orda ve bozkirlan» eseri meydana geldi ve bu eser Lev§in'i diinyaya tamtti. Levşin kendi eserinde Kazak halkinin genel Avrupa ve genel Rus konseptisinden geride oldugunu, gogebe halkta ataerkil devrine ait yaşam tarzinm oldugunu da dile getirmekle birlikte gogebe Kazak halkinin yaşaminda yer alan mtikemellikleri de tanitmayi eksis etmedi. Bu mtikemmelliklerin iginde nasil fayda oldugu onun igin sir olan, kendi eserinde «miikemmel» olarak vurguladigi kanuniyet ve adalet vardi. Levşin şoyle yazdi: «Kirgizlara (Kazak) ait Kişi Jiiz (Kiigiik Yiiz) toplumunun bizimkiler gibi diizen ve ayni zamanda kanuniyet ile adalet iginde yaşadiklari soyleniyor. işte bahsi gegen, о gagda yaşayanlann «biiyiik bir ozlemle» hatirladiklan, Tauke Han'm (Padişah) (Tauke Han hiikiim ettigi yillar 1680 — 1718yy.) hiikiim ettigi Altin Asirdir. Tauke Han kendi cemaatinin en akilhsi olmuştur, vakayinamelere gore, Solomon ve Likurglarla ayni derecedeki biiyiik bir beşer sayilir. Ulu ve Orta Jiiz Kirgizlari (Kazak) ise onlann yaşadiklari kanunlann Tauke Han kanunlanndan daha onceden kalma halk kanunlari olduklarim iddia etmektedirler.

Yukarida bahsi gegen, gagdaş araştirmacilarm fikrine gore, Kazakistan kiiltiir ve siyaset tarihi araştincilann arasindaki gok bilgilisi sayilan Rus bilim adami Grigoryev, kendi eserlerinde birkag kere Biler Hiikmunden bahsetmiştir. Grigoryev'i n bu araştirma gahşmalan sadece Merkez arşivde toplanan bilgilerle simrlanmiyor. О XIX ytizyil ortasinda yaklaşik on sene Orenburg şehrinde (Orenburg simr komisyon Başkanhgi diye adladirihyordu) Kazakistan'in Bati bolgesi Çarlik Yonetim Başkanhgi yapti. Kazak dilini rahat konuşan Grigoryev, yerel halkin gogebelik hayatina, yaşam tarzina ve goriiş, duşiincelerine karşi biiyiik saygi duydu, asilzadelerle miinasebet kurdu. Professor Grigoryev'i gogebeligin igindeki siyasi ve toplumsal diizen hakkinda genel hiikiim gikarmak igin yeterli bilgiye sahip diyebiliriz. О Bati ve Rus edebiyatindaki Kazaklarin üg Jiizii — Deşti-Kipgak'in Dogu boliimiiniiniin agiklamasindan haberdar oldu. Ama uzun senelik gahşmalari sayesinde elde ettigi bilgileri bu yaziya karşi fikir yaratmişti.

Çar memurlugunu biraktiktan sonra sadece dogu Tiirk halklarinin tarihini kiyaslamakla ugraşti. Boyle kiyaslama analizi şeklinde yayimlanan galmasinda Kazak toplumu hakkinda şoyle diyor: «Kirgiz (Kazak) halki о kadar harika muhakeme usulti, sorgu ve dava diizenlerine sahip ki, onceden medeniyetli sayilan milliyet bile kiskanir».

Ayni şekilde baka Rus araştirmacisi, uzun seneler boyunca Kazakistan'daki Çarlik Yonetimde hizmet eden L.A.Slovohotov yazmiştir. О Kazak dilini giizel konuşup, yerel halkin yaşam tarzini, ahlak hem adetlerini, gogebe halkin ig yonetim sistemini ve bozkira uyma şartlarini gtizelce anlannş durumdaydi. Slovohotov Kazak adaletligi hakkinda ozel gahşamasi yayimlanan, Kazak davalanm gok iyi bilen, yiiksek dereceli memur sayilmiştir. Onun fikrine gore, Rus muelliflerinin Kazak Biyleri ve onlarm uyguladiklari hüküm şartlari hakkindaki gogu gahşmalari gergege uymaz ve yalniştir.

Onun fikrince: «Bu yalniş fikir yazarlarin ilk etkilerinden dolayi kaleme ahnmiştir. Işte buna benzer eserler ciddi bir ilmi gahşmadan daha ziyade maceracdik anlamina daha yakmdir». Slovohotov Ruslarm kendi memuri kanunlarini uygulamak istedikleri anda bile Kazakistan yerinde biraz maddeleri devam etmekte olan Bi hiikiimleri ile ilgili izzetinefsi niteleme veriyor. Bilim adami Biyler hiikmiinii, halk igin yararh, anlaşihr, suglayici degil, tartiştinci nitelige sahip olan «orijinal» ve «ulusal» hiikiim sayiyor. О şoyle diyor: «Kazaklarin (Kirgiz) muhakeme usulleri, agik, alenen, hafif ve kisadir. Uzun seneler boyunca halk gok zarar verici biirokratik maddeleri aşarak, kendine ait ve anla§ilir hiikiim biinyesini diizenledi. Biylerin hazirladiklan Bozkir hiikiimleri, haklin severek uydugu Adli hiiktimdiir» — dedi Rus bilim adami. Kazak bozkirlarim sik sik ziyaret eden Slovohotov, ozellikle kanuniyetle igili yaşanan hadiseler, ihtiyar insanlann anlattiklari hatiralar ve tarihi olaylan yazardi. О kendi eserinde: «Dinleyin, Kirgiz (Kazak) halki kendi yargi yetkisi hakkinda terenniim eder, milli adaletlikteki aydin günlerini ozleyen canlari nasil aglayip, sizhyor, unutmayin!» — diye Biyler hiikmtine vurguladi. Işte bu Grigoryev'in koylii bir aksakaldan (yaşh adam) duydugu hatira eski zamanlarda yaşanan Kazak efsanesinden yazdigi satirlara benziyor: «Biyler, melekler gibi bozkiri dolaştiklannda, adalet ve tahakkiim her yerde hayir ve bariş oluşurdu».

XIX yiizyihn otrasinda, ozellikle 70 yillannda Kazak bozkirlarim kendi hiikmii altina alma niyetiyle hareket eden Rus Hiiktimeti Kazak halkinin ig yonetim sistemini, hukugunu, adalet sistemini derinden ogrenmeye karar verdi. Qar memurlari somiirge yonetiminde uzun yillardir gahşmakta olan ve Qar gorevini uygulamak igin ozel gekilen gok akilli, bilgili şahislardi. Onlar Kazak bozkirindaki ydnetimin gogunlukla Biyler tarafindan oluşturulan adalete yonelik oldugunu ve о adalet Kazak yaşamindaki seneler boyunca egemenlik ve milli ozellik sembolti olan toplumsal ve siyasi daha saglam biinyeye sahip oldugu hakkinda ayn ayn malumat verip, rapor yazdilar. Biyler tarafindan oluşturulan hiiktimler gügsüzlendirilmeden, onun yerine kendilerine uygun yeni somiirge yonetim sistemi kurulmadan, Kazak bozkirinda Qarlik hiikiimiyet başarih olamaz diye düşündüler.

Akmola Eyalet Yonetiminde hizmet eden Qar memurlarindan biri i.A.Kozlov kendi raporunda şoyle der: «Her şeyden evvel, Kirgiz (yani Kazak) Hiikmii, milli hiikiimdiir. О şunlari kapsar:

1) Mahkeme karan milli hukuki adetlere gore almir;

2) Mahkeme tiyeleri ise, yani Biyler kendi ortamindan halk tarafindan segilir.

Halk Biyleri toplumda gok adil olarak taninan, Yaratici tarafindan verilen zekasim milli gelenek gerekenlerine uygun şekilde kullanabilenler arasmdan seger». Daha bir gok tecrübeli (Jar memuru G.Zagryajeskiy, Türkistan bolgesinde beş yil Yonetimde hizmet ettikten sonra Kazak Biyleri hakkinda kendi dtişiincesini şoyle ifade etti: «Kirgiz (Kazak) muhakeme usulleri kendi akilhhgi, püsürsüz ahlaki, adilligi ve gorgtiliigü ile ünlü, bununla birlikte gelenek ve gorenek esnasinda hukiim ve tahakküm uygulayabilecek olanlan Bi olurlar».

Büyük ihtimalle once Torgay Eyaleti Yonetiminde, akabinden Rusya ig işleri Bakanliginda gorev yapan memur tarafindan basinda yayimlanmiş bir mektupta Tauke Han kanunlari (XVIII yiizyilin başinda) ve Biyler hükmü hakkinda şoyle ifadeler var: «Bu kanunlar ne о zamanlan, ne de sonra yazilip, kaydedilmiştir. Ama onu saklayicilar, inceleyiciler ve gelecek nesile ileticiler sayesinde halkin aklinda gorgiilerle hikmetlenmiş, herkesin saygi duydugu ve Biyler tarafinca uygulanmiş bir kanun olarak kaldi». Hatta о mektupta Kazak halki arasmda yayilmiş, halk ozleminden diinyaya gelen şür pargasi da bulunuyor: «Bizim eski Biylerimiz, halki igin canim feda eden Biylerimiz, şu an neredesiniz?». XIX yiizyilin sonunda, yani Kazakistan topraginda Rus Qarligi etkisi bayagi güglendiginde gorev yapan S.Masimov, hayretle şu ifadeleri soyltiyor: «Biylerin etkisi azaldi, milli hiikiimlerin hayirli tesiri zayif düştu, birkag Bi işsiz ve parasiz kaldi... Harika milli teşkil yikilmak tizere... Bunun ardindan da gergek ve adalet anlamlari da halkin beyninden silinmek iizeredir». Bunu başka da Qar memurlari dile getirdiler. Mesela, A.Zuyev Bileri «akil ve mantik sahipleri» diyor. Onun duşüncesine gore, Kazak Biylerinin hiikiimleri «Та hayatin kendisi kadar tertemiz, diiriist ve adildir». Miiellifin birkag yiizyil ve seneler gegmesine ragmen, halkin severek ve biiyiik bir saygiyla yaşadiklari, Biylerin hakimlik yaptiklan ve Kazak Hanlik donemleri hakkinda: «işbu gergek, gagdaş Kazak halkinin kalbinde aydin ve temiz izlerini birakti: о devirden bahsederken gok agir ve hiiziinlii bir «ah» geker ve о ahtan herkesin igi yanar» — dedi.

Biylerin hükümleri hakkinda ancak Rus bilim adamlari degil, ba§ka da Asya davalarini incelemekle ugraşan yabanci alimlerin buna benzer düşuncelerinden ornek verirken, Avrupa kültürüyle büyümüş, Rus şarkiyatgi alimi, professor Grigoryev'in «onceden medeniyetli sayilan milliyet bile kiskamr» ifadesinin dogru oldugunu ispatlami! oluruz.

Bu bolüm Kazak milli kültür sanatgilannin ya da şalnslarinin ozel fikirleri, degerlendirme ve ifade ilgilerini kapsar. Ozellikle bir tek halk akhndaki Bi hükümleri hatiri degil, istese bile geri donmez, ama tarihi hatira olan «eski» Biylerin yaşattiklarini unutmadan, devam ettirmek isteyenler, XIX —XX yüzyillarda yaşayan milli kiiltiir şahislannm ilgileri dahildir. Onlar, eski Biler Hukmii ile birlikte, Rus Qarligi ve Soviyet Devleti'nin Hiikiim sistemine şahit olduklan igin, bu fikirler bizim igin gok mühim ve degerlidir.

Şokan Ualihanov (1835—1865 yillan arasmda yaşadi), ulu Kazak bilim adami. Rus şarkiyatgisi, akademisyen N.Veselovskiy 1904 yilinda Ualihanov hakkinda şoyle dedi: «Rus oryantalistleri hep beraber onu harikulade yaratik şeklinde kabul etti». Ualihanov Kazakistan'daki Rusya Yonetimi igin hazirladigi «Eski milli tarz hukmii» adh hacimli makalede Kazak toplumunun gelişmesi ve Biyler hiikmünün hikmetleri hakkinda: «Halkimiz gok zengin hem de şairlik degeri korunan, bu turdeki Dogu eserlerinden daha ziyade Hind-Alman destanlanna gok benzeyen edebiyata sahiptir. En onemlisi, bizim toplumsal gelişme tarzimiz, tabii, gok yuksek kültürel gelişme sonucunu elde eden periyoda sahiptir. Іşte Avrupa gelişmesi seviyesinde degerlenen «ytiksek ktilttirel gelşme» Kazak yaşamimn toplumsal tarzlarindan biri, Biyler htikmişidtir. О u ifadeleri verir: «Biyler, Avrupa airleri, bilim adamlari ve avukatlari gibi, kimse tarafindan resmen segilmez ve onaylanmaz.

Mesela şekspir ve Gete dinya ünlü şairleri zirvesinden yer aliyor, lakin onlarm dahiyaneligi Hüktimet kanununa veyahut halkm resmi segimine bagli degildir». Buradan «dahiyanelik» ifadesinin Biylere de ait oldugu bellidir. Ayrica Şokan Ualihanov'un dtiştincesine gore, XIX ytizyil ortasmdaki Biyler hiikmii degişmedi, «bizden bin sene once» oldugu gibi kaldi, degişen ig ve diş faktorleri, «onun eski ve basit şeklini degiştiremedi».

Unlii dtiştintir, hukuk bilgilisi, XIX yuzyilin 2.yansi ve XX yiizyilin başinda Kazak topraginda yaşayan ulu şair Abay Kunanbayev, Hakim Biylerin son temsilcilerinin yaşadiklari, Rus hükümlerini kabul edemeyen halkin Biyleri ozledikleri gagda milli toplum hakimligi yapmiş, halki «yeni Biy» ve yerel biirokratlarin eziyetinden kurtarmaya galişmişti. Abay, halkm davasini gozmekte koye Bi hakimligi yapmaktan usanmadi.

O, Biyler tarafindan uygulanan «eski» hiikiimlerin milli nitelige ve demokratik mahiyete sahip oldugunu anlattikga, halk onu adil ve akilli Hakim Biy olarak tanmmaya başladi. Sonra halk onu Tobe Biy (en biiyiik, ytiksek Bi) olarak segti. Onun kararlari ve hakimlik ntifuzu halk arasmda gok iinlii oldu. Gtintimtizde Abay'a ait aşagi yukan elli karar mevcut ve onlar «eski» kurallara gore almmiş karalardir. Bu kararlarin bazilari muakkipler, yani milli hakim ve liberal htiktimdarlar igin adli ve hayati emsal oldu. Abay'm Biyler hükmü ile ilgili yazilarimn ash saklidir. Yazida Abay: «Evet, ştiphesiz, babalarimiz okuma, egitim alma, bakimlihk ve titizlik konusunda şimdiki insanlardan geride olmuşlardir. Fakat onlar bize ait olmayan, sadece kendilerine has iki türlü hükmet sahibi olmuşlardir»— diyor. Ona gore birinci hükmet, Biyler hiikmiidtir. «Onlar davalari gozdti, toplum yaşamini yonettiler». Hakim Biyler'e, halk tarafindan segilmiş temsilci gibi saygi duyulup, emirlerini yerine getirdi, hatta yetkililer bile onlara karşi gelmediler». Babalanmiza ait ikinci hikmet ise, birlik oldu. «Halk birligi sevdi ve kiymetini bildiler» diyor Kazak dtiştintirti.

Abay'in yazdiklarma gore, о zamanlari birlik ve haysiyette insani sabitlik, vicdan ve mertlik vardi. Şimdi biz bunlardan mahrumuz». Hakim olarak Kazak Biyleri neyi temsil ettiler? sorusunu Abay şu şekilde yanitliyor: «Adaleti ytiseltmek herkesin elinde olan bir şey degildir. Kurulu Ktiltobe'nin (Tauke Han donemindeki Biyler Kurulu'ndan bahesediliyor, XVII ytizyil) zirvesinde tutabilmek igin Kasim Han'in «Aydinhk yolu», Esim Han'in «Eski yolu», Tauke Han'in «Yedi Kanunu» GargO dtisturlerini bilmek gerekiyor.

Gozti agik, mtinevver, Kazak halkinin egemenlik ve bagimsizhgi igin aktif mticadele eden maarif Ahmet Baytursinov, (1873—1938 yillan arasmda yaşadi) 1917 yili Biiyiik Ekim Devrimi'nden once yazilan makalesine «Бұрынғы ecкi билер» — «Eski adil Biyler» adim vermişti. Bu makale Qar sanstirti şartlari altmda ve Ahmet'in Kazakistan'daki (Jar Yonetim politikasini ve reformtinti sinadigi igin kovalandigi yillari yayimlandi. Baytursinov'un makalede yazdigi Biyler hakkmdaki ifadeleri salahiyetli ve denetlenmiş oldugu igin, onu biraz geniş şekilde sunmaya karar verdik.

O, Kazakistan topragma (Jar kolonistleri gelene kadar yaşayan Biyler hakkmda şoyle diyor: «Milli hiikiim dedigimiz Kazak adetlerinin kurallanna bagli hiikiimdii. Eski adil Biyler hiikmii Kazak halkinin her geşit dertlerinin devasiydi, şimdiki Biylerin hiikmii şifa degil de, zehir olmakta... 1822 yili ttiztik almmadan once (Kazakistan'daki Hanlik hakimiyetini iptal eden Rusya kanunu) Kazak hakimiyeti kendi elinde idi, Biyler segilmezdi, halkin istedigi Biy hüküm ederdi. Biy karan iki taraftan onaylanirdi, ona karşi gelen olmazdi. Kazak'in buna benzer Biyleri, bazi durumlar harig, halka zülum etmezdi».

Kaniş Imantayuh Satpayev (1899 —1964 yillan arasmda yaşadi), Kazakistan Bilim Akademisi'nde ilk rektorliik yapan ve gorevine yaklaşik 20 yil devam eden, ulu jeolog, Kazak kiiltiir tarihi bilgini Tomsk iiniversitesi ogrencisiyken yazdigi bir makalesine «Биде қырық кісінің ары, білімі бар» — «Biy, kirk kişilik vicdan ve bilgi sahibidir». Satpayev kendi makalesinde Kazak Birlerini halkm saygi ve htirmetine layik gordti ve «Dogruyu konuşan adil kanunlan igin binlerce kişi dua eder» — dedi. Onun fikrince, Kazak Biyleri Hanlardan daha iistiin olmuşlardir. Hiikiimdar Hanlar, (Jingiz Han soyundan olup, birkag nesil Hanliga devam etmekte oldugu takdirde bile Biylerin toplumdaki tesir ve itibarine karşi saygili davranmakla birlikte, Biylerin desteginsiz higbir şey yapamazdi. işte bununla ilgili Satpayev şunlan yaziyor: «Han, Bi destegiyle sevimlidir. Hanhkta Han Biy'ye hiirmet etse, о Han'i halk da sever, unutmaz ve tarihten adi silinmez... El igindeki soy hüktimdari olan Biyleri gekemeyip, zulmeden Hanlar, hanligmi da beceremez, halk da ondan vazgeger».

Bundan sonraki ve gagdaş nesil, Hakim-Biylerin uyguladiklanm Kazak entelekttiel ve siyasi kiiltiirii tarihindeki en harika gelenek sembolti olarak kabul ediyor ve bundan gurur duyuyor.

Biylerin Kazak tarihindeki yeri gok btiytiktiir. Işte bunun delili olarak, 1993 yilinda Kazakistan gtineyinde yerleşen Ordabasi parkina XVIII yüzyihnda Kazaklara Biyllik yapan ulu Tole Biy, Kazibek Biy ve Ayteke Biylerin amtlan yapildi. Kazak Ululan abidesinin agihş toreninde konuşma yapan Kazakistan Devlet başkani Nursultan Nazarbayev, Biyler hakkmda şoyle dedi: «Bu iig Ulu Biyimiz halka adalet ve gergegi ogretti. Zor giinlerde birligini kaybeden, hayatim da kaybeder. Onlar iig Jiiz'ün kahramanlanm birleştirip, halki birlige davet etti. Işte bu iig Biyimizin sayesinde halkimiz zorluklan yenebildi. Biyler halkimiz igin «Birlik» sembolti oldu, onlarm konuşma ve kararlan ise gelecek nesiller igin kutsal kitaba dontiştü».

Kazak Biylerinin hiikiimleri Orta asirdaki gogebe Kazak toplumunun ttim kiymetli ve degerli şeylerini kapsiyor. Hüktimlere kazak halkinin bagimsizligi da dahildir. Onlar Han tarafindan kisitlanmadi. O, Kazak toplumunun gelişmesinin kokti olabildi ve onu canlandirdi.

Orta Asya sahnesine etnos ve devlet btinyesi taşiyicisi olarak geli§i bile Kazaklarin serbestlik, egemenlik ve demokrasi ideali oldugu ile baghdir. işte bunun gibi Kazak fitratindaki ozellikler bu kitapta yer almakta olan makalede daha agik bir şekilde sifatlandirilmiştir.

Orta asir gogebe toplumunun bir taraftan, demokrasi ve egemenlik ideali, ikinci taraftan da, genelde yiiksek ve insani ahlak dtistiirlerine yonelik oldugu Biylerin mahkeme hukuklarimn genel kisminda veya onlarin faaliyet ve organizasyon ilkelerinde agik ve net belirtilmiştir. insani ahlak normlan Biylerin hükmünün ne kadar adil oldugunu ve milli kiymetini belirtiyor. Bundan, Biylerin mahkeme sisteminin toplumdaki en degerli ve kiymetlileri segerek ve kendi faaliyetleriyle ona renk katarak, kendi sosyal ve ekonomi temelini belirledi diyebiliriz.

Hakim Biylerin hareket noktasi ve son karari, yani faaliyetleri ve faaliyet ayarlan genel imperatif ahlak kaidelerine gore alimp, belirlendi. Maddi, norvatif ve hukuki yargdama diisttirleri Biyler igin genel ahlaki amaglara ulaşma araglan oldu.

«Vicdan ve ar manasina gelen «Аг» kelimesi, Biyler hiikmiinde ve gogebe Kazak halkinin ahlaki dtiştincesinde gok biiyiik rol oynadi. «Аг» Kazaklarin hayatindan daha onemlidir. Bununla ilgili şunun gibi ilke mevcut: «Малым жанымныц садакасы, жаным арымньщ садакасы» — «Maneviyat zenginlikten üstün, vicdan ise maneviyattan daha üstundtir» demektir. Bunu bazilari: «Hayat igin zenginligini, vicdan igin de hayatini feda et» şeklinde terciime etmişler. Vicdan nesillere ana stittiyle veriliyor. Bunun hakkinda da başka bir kaidede: «Мал сақтама, ар сақта» — «Zenginligini degil, vicdamm koru (sakla)» denir. Bu milli ahlak Biy, Han ve aksakal (soy buyügü) tarafindan yonetilecek, yürütülecek hukuki kaidelerden eksilmedi. «Жігіттің құны — жүз жылқы, ары — мың жылқы» — «Erlerin kiymeti yuz atlik, vicdan kiymeti ise bin athktir». Halk arasmda ilk «vicdan» sahipleri Biyler oldu. Bilerin insani nitelikleri hakkinda: «Ханда қырық кісінің ақылы бар, биде қырық кісінің ары, білімі бар» — «Han, kirk kişilik akil sahibi, Biy, kirk kişilik vicdan ve bilgi sahibi», — denir.

«Аr» anlamindan (kelimesinden) sonraki daha onemli bir anlam «Ұят» — «Науа», sadece hayati degil, dtisttirlii anlamdir. Buna yonelik: «Өлімнен ұят күшті» —«Науа oliimden iistiindiir» veyahut «Бар барын жейді, ұятсыз арын жейді» — «Normal insan elinde olani yer, hayasiz (vicdansiz) anni yer» derler. Kazak yasasi «Jargi'da» «Ұятсыз жалған» yani, sadece hayasiz yalan soyleyebilir» anlaminda, sonra «Ұятсыздан ант сұрама» — «Hayasizdan vaad isteme» kaideleri mevcuttur.

Adalet ve Hak anlamlari, herhangi bir sosyal ve kiiltiirel adimda insan, grup ve toplum arasmda karşilikh miinasebet kurmaya ve onun temelini atmaya vesile olur. Halbuki Yonetim ve Hiiktime gelince, bu anlamlari sik sik resmi ve tumturakh olabilir. Hakim Biyler halka agikga ve resmi şekilde «adalet» ve «hak» kelimelerinin karar gikarmak gibi mahkeme işlemleri igin liiziim olan esas kriteri oldugunu beyan etmişlerdir. Bunlar: «Ақ пен қараны шындық айырар» — «Ак ile karayi ancak hak ayirir», «Сөз шынына тоқтайды, пышақ қынына тоқтайды» diistiiriiniin manasi «Soz hakki soylemek igin vardir», ya da daha agiklarsak, «Hak bulundugunda soz kesilir (biter)»; «Шыннан өзге құдай жоқ» — «Haktan üstün yok». Gogebe Kazak'in Adalet ve hak idealleri Biyler ve Biylerin Htiktimleri olmuşlardir. Ona şunun gibi ornek verebiliriz: «Адал би — әділ би» — «Sadik Biy — adil Biy», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» —»Dtirtist Biy yakinlarmm gonltine bakmaz, akraba gonltine bakan Biy imansizdir», «Турашыл би елін оздырар, тумашыл би елін аздырар» — «Diirtist Biyelini geliştirir, akrabalik yapan Biy elini saptirir». Orta Jiiz'iin ünlü Bi'yi Tole Bi'ye ait: «Туралы биде туған жоқ, Паралы биде иман жоқ» — «Diirtist Biy yakinlarin gonltine bakmaz, Rtişvet alici Biy imansizdir». Bu dtiştince başka şekilde şöyle ifade edilmiştir: «Әділсіз болса би оңбас, Әйелсіз болса үй оңбас» — «Adil olmayan Biy higten, kansiz ev higten».

Biyleri htiktimdarhgin ornegi olarak niteleyen yukaridaki ahlaki ve normatif ilke ve kaideler, toplumda muhakeme usullerinin ideallerini gergekleştirmenin belli hir manivela ve kurallarina sahiptir. Bu şu kaidede birleşip: «Ақыл — сөз құдіретi заңдылық» — «Akil — Soz Hikmeti — Kanuniyet», Orta asirdaki gogebe Kazak halikinin şartlarina gore kelime (anlam) kendine has ozel bir anlam taşiyor. işbu tig anlam Hakim Biylerin faaliyetlerinin degerlendirme kriterileriyle birlikte ve onlara bagli, onlan elde etmek, Adalet ve Hak ahlaklanni maddileştirmek igin gerekli şartlardandir. Bununla birlikte bu tig anlam Biyler hiikmtinde о kadar ehemmiyetli ki, hiiktimlerin temel faktorlerinden sayihr. Akil, mahkeme faailyetlerini derinden düştinme şekli ve onun gelişmiş seviyesi.

Kazaklarin dtiştincesindeki «Сөз» — «Soz», teshir edicidir. O, ozellikle toplumsal ilişkide kutsallaşir ve on plana gelir. Bunu halk §6yle ifade etmiş: «Ақыл көркі тіл, тілдің көркі —сөз» — «Akil dille, dil de sozle hayata gelir». Kazaklar'da «Soz» inandinci giizel soz anlamina gelir. О ise giizel bir sanattir. «Өнер алды —қызыл тіл» «Sanatin ba§langici dildir» derler Kazaklar. Başan ve zenginlik, mutluluk ve mutsuzlugu genelde «Soz'le», onun aktifligi, enerjisi ve hareketine şu şekilde baglar: «Жақсы сөз — жарым ырыс» —«Hayirli soz hayinn yansidir».

«Soz'ti» en üstün derecede kullanicilar elbet Biler olmuşlardir. «Soz» Biyler mahkemesinde soylenir. Biylerin mahkemesinin faaliyelerini ayarlayici maddi ve yargilama kaide sisteminde «Soz'tin» rolti btiytiktiir. Bu en onemlisi olmasa bile, Biy derecesine ytikselebilmenin ilk şartlanndan biridir. Buna birkag kaideden ornek verelim:

1. «Сөз тапқанға қолқа жоқ» — «Soztisoyleyebilenesinirkonulmaz». Buvecizede normatif anlam vardir. Bu, mahkeme işleminde eger konuşma mantigi igerdige gore eksiksiz ise, suglunun tam savunmasi igin kullamhr.

2. Siradaki formtil ise daha agik ifade edilmekte: «Сөз жуйесін тапса, мал иесін табады» — «Eger soz yerim bulursa, tartişma konusu olan hayvan kendi sahibini bulur». Burada ise hayvan sahibi hayvanin ona ait oldugunu güzel şekilde ispatlamasi gerekir. Yani «Soz» kazamci olarak konuşur. Bunun gibi agiklamalar Biyler hiikmtinde iyice gelişmiştir. Daha da «Досы өткірдi жау алмас, cөзі өткірді дау алмас» — «Dostu gtiglii olan dtişmana yenilmez, sozti gtiglii olan davada yenilmez» derler.

3. Yukanda bahsettigimiz gibi Biylerin veya btiytiklerin sozlerini kimse kesmemiştir. Bununla ilgili: «Аталы сөзге арсыз жауап қайырады» — «Ulu söze vicdansiz (ahmak) karşi gelir» derler. Biylerin Kazak adetleri ve geleneklerine gore konu§tuklan, ona uygun şekilde karar gikardiklanm hatirlarsak, bunu kolayaca anlariz. «Жөн сөзге тоқтамаған — арсыз» — «Mtinasipsozeuymayan vicdansizdir» vecizesi ise «Soz'tin» ne kadar kiymetli ve ahlaki oldugunu anlatir.

Gogebe Kazak toplumunun ideolijisinde «Soz» — «giizel konuşma» halkin yaşam saglama aleti olmuş ve ilk sirada bu ozellik Hakim Biyler'de bulunmuştu. Mesela, «Ердің құны eкi ауыз сөзбен бітеді» — «Erler davasi iki sozle goztiliir», deyip, turn sorunlari gozebilmişler Biyler. Mahkeme işleminde ehemmiyeti gok biiyiik Hakim Biler, davamn son karar almasi gerekiyordu. Bunun hakkinda da şöyle demişler: «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар», yani «Çok soziin sonu kisa kararla biter». Aynca kararm ispatlayici ve delillere dayamk almmasi gerektigi hakkinda: «Тілмен түйгенді тіспен шеше алмас» — «Dille baglanmi? (karar) dişle goziilmez» der. işte Biylerin kararlari bunlan kapsamiştir.

Kazak halki Hakim Biyleri, onlarin istidat ve kabiliyetlerine saygisini şu şekilde ifade etti: «От ауызды, орақ тілді», yani anlami «ateş agizli, keskin dilli» belagat sahibi olabilenler de gok seyrektir.

Kazak Biylerinin kararinm kayde degerliigi, onlarm sonucunun davada ilişkinin zor ve keskin olmasina ragmen, iki tarafi barişa davet edebilmesidir. Bilerin düstiirleri iginde buna has kaideler de eksik olmamiştir. Ornegin: «Даудың түбі — біту» — «dava sonucu bitmek».

Kazak Biylerinin mahkeme sistemi gtineyi ta Sirderya — Amuderya nehirleri, kiizeyi Sibirya, dogusu Jongar kalesi ve Jetisu'dan Hazar denizine kadar, batisinda ise Edil nehrini kapsayan genişlikte yaşayan başka halki da etkilemişti. Kazaklarin gogebe gizileri ve yollari ytizlerce veya binlerce uzunlukta ancak tek yonlü yayildi.

Buna sebep, ilk once tabiat ve fiize onlara gok yakm oldu. ikinci, «Kazak» toplumunun iginde hayat saglama amaciyla başka topraklari fetheden ve kendi topragmda musliimanhk şartlannin hiikmiiniin esasi olarak kullanan hiikiimdarlar iktidanm kabul etmeyip, ayrilan, Tiirk koklii etnik gruplan mevcuttu. Boylece kendilerini «egemen» sayan gruplar Hanlik topragmdan uzaklaştirildi. Ugiincii, о zamanlari yeni kurulmaya başlayan Kazak gogebeligi asirlardir kahplaşan oz ve milli niteligine sahip oldu. Bu nitelik halkin liiziim saydigi ig usul sabitligi ve gorgii diizen dtisttirlerini belirledi. Gogebelik yaşam ve düşünüşü yikmak kolay degildi. Buna Kazak halkina müslümanligi yayip, koy Kazaklarmi şehirlik yapmak isteyip, beceremeyen Han, Sultan v Hocalan ornek olabilirler. Dördiincii, serbestlik ve egemenlige ahşan gogebe Kazak'in hayat tarzi gogebelik toplumun degerli sosyal ve külttirel kaidelerinin oluşmasim sagladi. Gogebe Kazak halkinin en mtikemmel demokrasi ve ahlaki geleneklerini segen Kazak Biylerinin hükmü, tarihi, milli ve genel toplumsal degere sahiptir.

Kanun, nasil olduguna bagli olmadan, her zaman Devlet ve toplumun en ehemmiyetli kurulu ki, toplumdaki hiikiimdar, siyasetgi, fukura, zengin gibi her geşit tabaka insanlari eşittir. Mahkemenin onemi de, yukanda bahsi gegen tabakadaki insanlarin arasmdaki kendilerinin gozemedigi davalarm goziilmesi ve son bir karara baglanmasidir. iyi ve kotti duygular dahil, hayat ve oltim bile Hakim tarafmdn ahnin karara baghdir. Yani, Hakim'in karari toplum ve siyasi sistemde ya banştirici, ya da savaştinci (bozucu) rol oynar. insanhk tarihi siyasi ve sosyal iktidarlar mahkemeyi gaspettigini ve onu kendi ilgisindeki siyaset organma dontiştiirtiyor. Buna dair, insanlik tarihi, mahkemelerin oluşma ve faaliyet tarzi farkli ilgideki insan gruplan arasmda ilişki kuran, toplumun ytiksek dereceli insanlari igin hizmet ettigi gibi, aşagi derecedekiler igin de hizmet eden demokratik kurul olmakta ve bu ozelligi sayesinde siyasi ve kiiltiirel ortami da stabilize etmektedir. Mahkeme iktidarindaki boyle bir gelişme gagdaş zaman lazim. Bunlarin hepsi gegmişe aittir, tarih zaman zaman yeni şartlarla tekrarlanir.

Kazak Biylerinin hiikiim faaliyetleri, genelde sabitlik temeli ve toplumsal- siyasi sistemin milli niteligini agiklayan ahlaki ilke ve emir kaidelerinin miikemmel degerlerini igeren demokratik mahkeme işlerine yoneliktir.