Kazakh national pedagogical university after Abai хабаршы вестник bulletin «Тарих және саяси-әлеуметтік ғ ылымдар»

210 

Никитич Головачаевқа (1823-1887) арналған. «Туркестанскские ведомости» беттерінде отарлық биліктің 

өлкедегі  жетістіктері  түрлі  жанрларда  жарнамаланғаны  белгілі.  Осы  ресми  басылымның  аудармасы 

болып жарық көрген «Түркістан уалаятының газетасында» аударма материалдармен бірге қазақ тіліндегі 

төл  туындыларды  жариялауға  деген  сұраныс  болды.  Газеттің  бұл  сұранысына  сай  Мәделіқожаға  кім 

тапсырыс  берді  дегенге  келер  болсақ,  онда  олардың  бірі  Ахмет  Кенесарин,  екіншісі  Жағыпар 

Асфендияров  болуы  мүмкін  деп  ойлаймыз.  Бәлкім,  «Кенесары  және  Сыздық  сұлтандар»  атты  кітап 

жазған  Ахмет  Кенесариннің  өзі  болуы.  Қолда  нақты  дерек  болмағандықтан  да  олардың  етене 

араласқандарына  қарап  осындай  болжаммен  шектелеміз.  Қалай  дегенде  де  Хиуа  жорығына 

Мәделіқожаның өзі қатыспағаны анық. Қатысқан болса жорық барысында орын алған нәзік детальдарды 

қалт жібермес еді және жырдың мазмұнынан оның «мені» бой тасалап қалмас еді. Содан да Мәделіқожа 

бұл жырды арнайы тапсырыспен жырлаған және тапсырыс берушінің «редакторлығынан» шыға алмаған 

деген ойдамыз.  

Тапсырыс беруші өзіне белгілі саяси мүддені көздеп облыстың әскери губернаторына мадақ жырын 

жаздыртқан.  Шындығында  кавказ  соғысы  мен  Түркістан  жорықтарына  қатысқан  орыс  генералы 

Н.Н.Головочаев  1867  ж.  23  маусымда  сырдария  облысының  әскери  губернаторы  болып  тағайындалып, 

генерал-майор шенін алғанға дейін жауынгерлік ерлігімен, қолбасшылық қабілетімен танылып үлгерген 

болатын.  Ал Түркістанда  ол 1868 ж. сәуірде Бұхара науқанына қатысып, Самарқандты алуда ерлігімен 

танылып,  ІҮ дәрежелі Георгий орденімен марапатталды. Ол әскери губернатор қызметінде жүріп Хиуа 

жорығына қызу дайындық жасайды. 1871 ж. күзінде Хиуаға және Әмударияға алып баратын дала жолын 

нөкерлерімен бірге сүзіп шыққан еді. Оның әскери-барлау экспедициясы Қазалыда аяқталды. 

Жырда  1873  ж.  мамырда  аяқталған  Хиуа  жорығының  соңы  басшылығы  Головочаевқа  тапсырылған 

Түркістан  әскери  қосыны  мен  екі  кавказдық  жүздікпен  Кауфманның  контрибуция  төлеу  туралы 

тапсырмасын  орындамаған  түркіменнің  жәуміт  тайпасын  жазалауға  ұласады  [8].  Жырдың  мазмұнында 

Хиуа  жорығымен  бірге  осы  желі  де  қарастырылған.  Әрине,  шынайы  себебі  айтылмаса  да  Мәделіқожа 

аяусыз қырғын тапқан түркімендерге деген аяушылық сезімін ашық айта алмайды. Бұл жерде Мәделінің 

«ішкі» және «сыртқы» редакторларының «қолтаңбасы» аңғарылады. 

Шәді  төре  де  аталған  жырды  тапсырыспен  жазған.  Қоңырқожа  Қожықов,  Әлиасқар  Қасымовтар 

кеңесшілік жасап, айтып берген мазмұн бойынша жырлаған. Шәді нәзирашыл ақын болғандықтан оның 

жырының  құрылымы  мен  көркемдік  ерекшелігін  жыраулық  үлгідегі  дәстүрлі  ақын  Мәделіқожаның 

жырымен  салыстыру  орынсыз  болар.  Әйтсе  де,  бір  ақындық  мектептің  өкілі,  өзімен  тұстас 

Майлықожаның  осы  тақырыпқа  ұқсас  тарихи  жыры  «Датқалардың  Петерборға  баруы»  атты  тарихы 

жырымен  салыстармалы  талдау  жасауға  болады.  Бұл  жыр  «Қиуа  жорығы  туралы  жырдан»  көркемдік 

жағынан  болсын,  шынайылығы  тұрғысынан  болсын  шоқтығы  әлдеқайда  биік  туынды.  Бұл  нағашылы-

жиенді  ақындарды  жарыстырғанымыз  емес.  Мәселе,  Мәделіқожаның  жырды  тапсырыспен,  шабытсыз 

жазғанында.  Яғни,  көңілсіздіктен  туған  дүние.  Ал  Майлықожа  Петерборға  Түркістаннан  барған  игі-

жақсылармен  ілгері-кейін  тығыз  араласқан.  Тақырыпты  да  жақсы  біледі.  Содан  да  ерекше  шабытпен 

жырланған  туындыда  азаттық  аңсаған  өршіл  рух  жарқырай  көрінген  [9].  Ақын  жырындағы  Молда 

Қошықтың атымен баян етілетін: 

Ақ патша көнер болса тілімізге, 

Көз салсын біздің нашар түрімізге, 

Ысыламның мәрхамат қып елдеріне, 

Бір нұқсан келтірмесін дінімізге. 

Қаралы басымызға жұмыс түссе, 

Жарасын орыс халқы күнімізге. 

Қайырсын бізді аман халқымызға, 

Сеніссін ақ ниетті антымызға. 

Мал баққан, көшіп-қонған дәштегі елміз, 

Тимесін әдет-ғұрып салтымызға,- деген саяси талаптардың мазмұнын айғақтайтын аталған ұжымдық 

хаттан, өзге құжаттардан ешқандай да дәйектер кездескен жоқ. Отарлық биліктің қамқорлығымен және 

тікелей  басшылығымен  «ақ  патшаның»  дәргейіне  барған  депутация  өкілдерінің  саяси  талаптар  қоюы 

екіталай тірлік. Әйтсе де, Майлықожа ақынның тарихи тұлғаларды дәріптей отырып, ел мүддесін қорғау 

идеясын алға тартуды мақсат тұтқан көркемдік шешімі болса керек. 

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша шетелдік және отандық шығармалар мен тарихи 

құжаттардың  айналымға  ұсынылғандығы  үлкен  жетістік.  Бұл  жағдайдың  халқымыздың  бай  тарихын 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3(58), 2018 ж. 

211 

ғылыми  тұрғыда  қалпына  келтірудегі  маңызы  ерекше.  Майлықожаның  жырына  қатысты  тарихи  құжат 

осындай ғылыми жаңалықтардың бір мысалы ғана.  

Осы  жерде  Мәделіқожа  жырынан  жиырма  жылдан  соң  Түркістан  өлкесін  құрушы  деп  дәріптелген 

К.П.  фон  Кауфманмен  бірге  көптеген  жорықтарға  қатысқан  суреткер  В.В.Верещагинді  еріксіз  еске 

аламыз. Оның еңбектерінің арасында «Апофез войны» атты картинасы кеңінен танымал. Ол осы суретте 

қоқандықтардың көтерілісшілердің басынан «кәллә-мұнара» тұрғызғандығын шынайы бейнелейді. Әйтсе 

де,  өршіл  рухты  суреткер  отарлық  билік  басшыларының  жергілікті  халыққа  деген  өшпенділігі  мен 

қатыгездігін де айта алған екен. 

Қоқанға  қарсы  жорықта  кезекті  бір  шайқас  аяқталған  соң  қолға  түскен  тұтқындарға  Кауфманның 

жүргізген  далалық  сотының  куәсі  болған  баталист  суретші  В.В.Верещагин  былай  деп  жазады: 

«Добрейщий Константин Петрович, окруженный офицерами сидел на походном стуле и, куря папиросу, 

совершенно безстрастно произносил «расстрелять, расстрелять, расстрелять» [10, С.54]. Сондай ақсүйек, 

білімді  де  мәдениетті  тұлғаның  жергілікті  халыққа  деген  шексіз  қаталдығы  жүректі  мұздатады.  Ал 

Мәделіқожа  мадақтаған  Н.Н.Головачаев  осы  бір  қатыгез  жанның  қол  астында  қызмет  істеді.  Оның 

барлық тапсырмаларын мүлтіксіз орындады. Қол астындағы басқа бағыныштылары сияқты оның жүріс-

тұрысы  мен  іс-әрекетін  үлгі  тұтты.  Ең  бастысы  Голдовачаев  Сырдария  облысында  1867-1868  жж 

реформаға  сай  дәстүрлі  билік  құрылымдарын  күштеп  жойып,  оны  отарлық  билік  құрылымдарымен 

алмастыруды  ерекше  құлшыныспен  және  қаталдықпен  іске  асырған  тұлғалардың  бірі  болатын.  Отан 

тарихында жағымсыз рөл атқарған осындай тұлғаны мадақтауға арналған жыр тарихи оқиғаны көркемдік 

тұрғыда тұлғаландырған еңбек десек те Мәделіқожа сияқты өршіл рухты ақынның шығармасындағы аса 

бір  сәтсіз  туынды  болып  шыққан.  Көркем  туындыға  жасалған  тарихи  талдау  осындай  қорытынды 

жасатады.  

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

1.  Кенесарыұлы  А.  Кенесары  және  Сыздық  сұлтандар.  /  Қазақша  аудармасы  Ғ.Ахмедов.  –Алматы: 

Жалын, 1992. -48 б. 

2.  Тарих  и  салатии  –и  мангытийа  (история  мангытских  государей).  Издание  текста,  предисловие, 

перевод и примечания А.М.Епифановой. –М.: Издательство Восточной литературы. 1962. С.94-95 

3. Бекхожин Х. Казахская прогрессивно-демократическая печать во второй половине ХІХ и начала ХХ 

в.в. -Алма-Ата. 1976. 

4. Желябужский Е. «Очерки и завоевания Хивы» -Москва. Типография А.И.Мамонтова и К, 1875 с.128 

5. Оспанұлы Ә., Айнабекұлы Т. Мәделіқожа. Өлеңдер, зерттеулер. -Алматы, 2009.-400 б 

6. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінгі күнге дейін) 3-том. –Алматы: Атамұра. 2010. -768 б. 

7. Қазыналы Оңтүстік. 26-том. Тарихи жырлар. –Алматы: «Нұрлы әлем». 2011. – 296 б 

8. Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. Т. 1-3. –СПб. 1903 

9.  Тұрсұн  Х.,  Әділбекова  З.  1867  жылы  Санкт-Петербургке  барған  Түркістан  депутациясы 

тарихының  құжаттық  және  әдеби  деректері.  //Шәкәрім  атындағы  Семей  мемлекеттік 

университетінің Хабаршысы. №1 (69) 2016 жыл. 329-333 бб 

10. Верещагин В.В. Воспоминания художника. –М., 1894. 189 с. 

жүктеу/скачать 9,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: