Kazakh national pedagogical university after Abai хабаршы вестник bulletin «Тарих және саяси-әлеуметтік ғ ылымдар»

229 

бүгінге дейін сақталып келеді. Мысалы, жаңа туған нәрестені тіл-көзден сақтау үшін, жылан түлегенде 

далада түсіп қалған терісін бесігінің басына іліп немесе жыланның қубасын жастығының астына сақтап 

қоятын. Жасөспірім балалар «жыландай батыл боламыз» деп жыланның тістерін қағып алып қалталарына 

салып жүрсе, үлкендер де жыланның басынан алынған тастарды «адамның ойын қатайтады, бас ауруын 

емдейді»  деп  алып  жүрген.  Жыланның  атын  атамай  «ұзын»,  «түйме»  деп  атаған.  «Ұзын  көрдім»,  «тас 

үстінде  түйме  жатыр  екен»  деп  айтады  жылан  көргендер.  Жол  жүріп  бара  жатқанда  жылан  кезіксе, 

албаты өлтірмейді. «Бұл жылан қызын ұзатуға бара жатқан жолаушы, құдасының үйіне бара жатқан қыз 

алған құдасы»,- деп ерте уақытта үлкендерден талай естігенбіз, - дейді ақпарат берушілер. Жылан үйге 

кіріп кетсе, өлтірмей басына ақ құйып шығарған. Алда-жалда жыланды өлтірсе, «тіріліп кетеді»- мыс деп 

бірнеше бөлікке бөліп, көміп тастаған. Қазақ емшілерінде «сілекей жинау» атты әдет бар. Жыландардың 

жазға салым әбден күйі келіскенде ауыздарынан сілекей ағады, оны олар шөпке жағып отырады, мұны 

жыланның  түкірігі-  деп  атайды.  Осыны  емшілер  қандауырмен,  пышақтың  қырымен  жинап  алып,  емге 

қолданады.  Жоңғарларға  қарсы  шыққан  ұлт-азаттық  соғыстың  батыры  Ер  Жәнібек  Бердәулетұлынан 

қалған заттардың ішінде «айдаһардың құлағы» деп аталатын шұбартас ұрпақтарының қолында әлі күнге 

дейін  сақталған.  Батыр  иен  тауда  келе  жатқанда  кезіктерген  айдаһарды  өлтіріп  құлағын  кесіп  алған. 

Ұрпақтары  әлі  күнге  дейін  шұбартасты  шетінен  үгітіп,  суға  салып  ішсе  ем  болады,-  деп  сенім  қылады 

екен.  Мұндай  ырым-тыйымдардың  мәні  –  қазақ  халқының  табиғатты,  қоршаған  ортаны,  аң-құстарды, 

жәндіктерді қорғап сақтау, аялау – яғни экологиялық мәдениетін көрсетеді. 

 Қазақ  ертегілерінде  айдаһар-жыландар  адамзат  қыздарына  үйленіп,  оларды  су  астына,  жер  асты 

елдеріне алып кетеді. Адам баласы дүниеге келіп, тәй-тәй басып, табиғатпен танысып, қоршаған ортаны 

бақылай бастағанда үлкен және улы жыландарды көріп зәре-құты қалмаған. Осылай неден қорықса соны 

құдай деп таныған. Жыландардың қос мекенді екенін білген соң, жыланмен адам дос болса, достықтың 

негізі  қыз  алып,  қыз  берісу  болғандықтан,  екі  жақ  құдандаласқан.  Бұл  туыс  болсақ  деген  ниеттен,  ой-

арманнан туындаған мифтер екені даусыз.  

 Демек,  Әлем  Ағашының  тамырында оратылып жататын айдаһар жылан – о  дүние  мен бұл дүниені, 

дәлірек  айтқанда  жер  астындағы  «аруақтар  елі»  мен  жер  үстінде  тіршілік  ететін  адамдар  мекенін  бір-

бірімен байланыстырушы  космогониялық образ, миф бойынша жамандықтың  бейнесі. Дегенмен халық 

олардың  пайдалы  жақтарын,  емдік  қасиеттерін  жақсы  білген,  сондықтан  олардың  осындай  ерекше 

қасиеттерін Жыланды атаға теліген болу керек. Ендеше айдаһар жыландардан тек жамандықты ғана емес, 

жақсылықты  да  көреміз.  Х.  Арғынбаев  дерегінде  қазақ  қайтыс  бола  салысымен  оның  найзасы  тігінен 

жерге  шаншып  қойылады...  Бір  жылдан  соң  найзаны  ерекше  салтты  сақтай  отырып  сындырып, 

сынықтарын зиратқа апарып қадаған. Найза арқылы жаны аспанға көтеріледі деп сенген. Найза орнына 

сырық,  қазық  немесе  жай  таяқ  (бақан,  піспек)  та  пайдаға  асқан  (Х.  Арғынбаев,  1975).  Ағаш-бағаналар 

құдайдың орнына мүлдем жүрген емес, тек қана бір иерархиялық деңгейден екіншісіне және кері қарай 

«ақпарат  өткізуші»  рөлін  атқарған  (С.  Әжіғали,  2004).  Дін  жайын  зерттеуші  ғалымдардың  пікіріне 

қарағанда бақсылар өз тәжірибесінде халықтық өнерді де пайдаланатын сияқты. Мысалы теміршілік өнер 

кейде  бақсылық  өнермен  қатар  жүреді.  «Басы  ауырған  бақсыға  барады,  даулы  кісі  жақсыға  барады», 

«Бақсының  жақсысы,  ауруға  ауру  қоспаған»,  «Әр  бақсы  әр  басқа  сарнайды»  дейді  халық.  Көптеген 

бақсылар темірші, зергер, ұста болып келеді. Мұнда да бір сыр жатқандай (Қ. Биқұмар, 2013).  

 Бақсы ойыны басталғанға дейін ошақта жанып жатқан отқа сапсыз 2-3 кетпен, бірнеше басқа да темір 

заттар салып қояды. Бақсының ойынына қажет 5-10 шырақ, алдаспан, семсер, қанжар, шоқпар, қамшы 

т.б. заттар дайындалады екен (Қазақ халқының салт-д.,2013). Ш. Уәлиханов: «Көшпенділер ұстаның темір 

төсін  көрсе  тәу  етеді»,-  дейді  (Ш.  Уәлиханов,1985).  Оның  басты  себебі  темірдің  алғашында  аспаннан 

жайтас түрінде түсуі (М. Искаков, 1965). Осыдан бастап темірден жасалған заттарды кие тұтып, ауырған 

кездерінде жастықтарының астына жастайтын болған. Тегі аспандық болғандықтан бұны жеті қат көкке 

жасалған тағзым десе де болады (М. Карамендина, 2017). Қ. Ахметжан: «Түйіндесек, жауынгерлік қару-

жарақтың  қазақтың  этникалық  мәдениетіндегі  мәні  соғыс  құралы  мәнінен  әлдеқайда  кең  болды.  Егер 

дәстүрлі мәдениетте қару-жарақтың қолдану сферасын шеңбер түрінде бейнелесек, оның бір полюсінде 

ер-қаруы – соғыс құралы қызметі, қарсы полюсінде шаманның ғұрыптық қару қызметі, ал арасында бір 

жағында  әскери  әлеуметтік  қатынастарды,  әлеуметтік  статусты,  әскери  дәрежені  айғақтау  және  сый 

функциялары  орналасады»,-  дейді  (Қ.  Ахметжан,  2006).  Халық  арасында  бақсылардың  қызған  темірді 

жалауы, семсердің жүзімен жүру, тасты, жуан темірлерді тізеге салып сындыру, тіпті адамды бауыздап, 

қайта  тірілтуі  сияқты  аңыздарды  өз  көзімізбен  көрдік  дейтіндері  бар  (С.  Мұқанов,  1974).  Құран  Кәрім 

хикаялары  бойынша:  Аллаһ  Тағала  жан-жануар  мен  жәндіктердің  тілін  түсінуді  тек  Сүлеймен 

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г. 

230 

пайғамбарға  ғана  нәсіп  еткен  (Құран  Кәрім  хикаялары,  2005).  Олай  болса,  жыланның  тілін  –  ерекше 

қасиеттерін білген Жыланды атаның бақсылығы да ерекше болса керек деп есептейміз.  

жүктеу/скачать 9,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: