Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 6. Тек сөз басында және бірінші буында аңбаланған фо- нема
- 8. Нт, лт, нч дыбыс тіркесін бір таңбамен берген. Себебі...
- 9. Көне түркі жазуындағы үндестік түрі
- Қадим жүйесінде
- (ге), ﭻ (че) ﭗ (пе) әліпбиінен, 2-і түркі ( ﮎ (ңе), ﻭ (ве)
| ретінің дұрысын табыңыз?
a) Орхон, Талас, Енисей b) Енисей, Талас, Орхон c) Талас, Енисей, Орхон d) Орхон, Енисей, Талас 5. А-ә-е фонемасының таңбалану позициясы қандай? a) тек сөз басында b) сөз ішінде c) сөз соңында d) барлық позицияда таңбаланады 6. Тек сөз басында және бірінші буында аңбаланған фо- нема? a) а-ә-е b) ұ, ү c) ы, і d) о,ө 7. З, м, п, ч, ш, ң дауыссыз фонемаларының бір таңбамен берілуі неге байланысты? a) кірме дыбыстар b) жиі қолданылмайтын дыбыстар c) кеш пайда болған туынды дыбыстар d) тек соңғы позицияда келетін дыбыстар 8. Нт, лт, нч дыбыс тіркесін бір таңбамен берген. Себебі... a) еліктеуіштер соңында жиі кездесетін дыбыс тіркестері b) үнді-қатаң дыбыс тіркестері c) бұл дыбыстарды таңбалаудағы қиындыққа байланысты d) идеографиялық жазудың қалдығы 9. Көне түркі жазуындағы үндестік түрі? a) ерін үндестігі b) тіл үндестігі c) ерін және тіл үндестігі d) үндестік заңына бағынбайды. 7-дәріс. Араб графикасына негізделген қазақ жазуы: қадим жүйесі Араб графикасына негізделген жазуды қазақ мәдениеті 8ғ. бастап, ұйғыр жазуынан кейін 20ғ. басына дейін қолданды. Бұл жазудың қазақ даласында екі түрі пайдаланылды: қадим және жәдид. Қадим жүйесінде 35 таңба болды. Бұл классикалық араб әліпбиі негізінде емес, жалпытүркілік әліпби болды. Оның 28-і араб әліпбиіне сәйкес, 4-і парсы ( ژ (же), گ (ге), ﭻ (че) ﭗ (пе) әліпбиінен, 2-і түркі ( ﮎ (ңе), ﻭ (ве), 1-і ауған жазуынан ( ﻯ (иа- мәжһул, е) алынды. Ал араб тілінің өзінде 34 дыбыс (28 дауыссыз, 6 дауысты) 28 әріппен таңбаланады. Әріптердің 22-сі төрт көріністе (сөз басы, сөз ортасы, сөз аяғы және жекеше түрде), 6-ы екі көріністе жа- зылады. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесі араб жазуында 3 таңбамен берілді. Ол фонемалардың ашық, қысаң, дифтонг бел- гілеріне қарап топтастырылды: фатхамен <а>, <ә>, (е), кесрамен <ы>, <і>, <е>; даммамен <о>, <ө>, <ұ>, <ү>. Бірақ қадим жүйесінің басты ерекшелігіне дауысты Бұл дәріс мәтіні ф.ғ.к. Г.Мамырбекованың «XVIII-XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері» атты фил. ғыл. канд.дисс. негізінде (Алматы, 2006) жазылды. 166 167 дыбыстардың таңбаланбауы жатады. Мысалы: нече – ﻧﭼﻪ (нче), йане – ﻴﻨﻪ (йне), мұнда – ﻤﻨﺪﺍ (мнда), қырғыз – ﻗﺮﻏﺯ (қрғз). Бұл араб жазуындағы харакаттардың (қысқа дауыстылардың) жазуда белгіленбеуінен шыққан. Харакаттар дауыссыз дыбыстың асты-на не үстіне қосымша белгі болып қойылады. Араб графикасындағы <е> фонемасының ашық-қысаңдығы айырылмағандықтан екі әріппен де берілді. Сонда <а>, <ә>, <е> фонемалары бір графемаға ұйымдасқанмен төрт түрлі позициялық әріп-вариантта қолданылды. Г.Мамырбекованың зерттеуі бойынша, дауыстылардың өзін-дік таңбаланатын жүйесі болған. Сөз басында <е> фонемасы міндетті түрде /иа/-мен берілген, ал сөз ортасы мен аяғында <а>, <ә>- лермен бірге /һа/арқылы таңбаланған. Біздің ойымызша, мұндағы сөз басындағы <е>-нің дифтонг реңкі жазуда ескеріл-ген. Ал сөз ортасы мен аяғында ашық езуліктердің позициялық реңкі нейтрализацияланып берілген дейміз. Дауысты дыбыс-тардың бір инвариант таңбасының (харакат) қойылмай кету ерекшелігі жазудың кодтық қасиетін білдірді. Қазақ жазуында дыбыстық мәні бар әріпке мадда бел-гісін қойып, дыбыстық мәні жоқ әріпке мадда белгісінің қойылмауы қысқа дауыстылардың харакаттармен, созылыңқы дауыстылардың мадда белгісімен белгілену тәртібіне сәйкес келді. Араб жазуында мәтін әріп не буын арқылы емес, сөзді тұтас көре отырып, мағынасына қарай дауыстыларды қалпына кел- тіріп оқитын логикалық әдіске негізделді. Сондықтан алғашқы буындағы дауыстылардың редукциялануы, әсіресе қысаң езуліктердің фонемалық мәнге ие болмағанда таңбаланбауы тұрақты нормаға айналды. Сөйтіп, дауыстылар жүйесінің графема-фонема қатынасы: 3:9 болып шықты. Жазу бір буынды сөздердің мағынасын ажырату-да қиындық тудырды. Мысалы, ор, өр, ұр, үр сияқты түбірлер бірдей жазылды. Жалпы, араб графикалы жазуда араб жазуының дәстүрін, си- патын сақтаған, яғни араб тілінің графикасы түпнұсқа қалпында жүйесі бөлек қазақ тілінің жазба тілінде пайдаланылды. Сонда бұл жазу өзіндік жүйесі мен деңгейі болған, ауызша тілден өзгеше, оған параллель жатқан жүйе болды. Н.Уәли айтқандай, халықтық тілден едәуір айырмашылығы бар кітаби тілдің тұрпат межесін белгілеген графикалық жүйе болды. Ал дауыссыздар жүйесін белгілейтін әріп таңбалары – 20. Мұндағы 3 әріп шеттен енген сөздерді таңбалады: х, ф, ч: хазірет, хабар, хош. Г.Мамырбекованың зерттеуі бойынша, <п> фонемасының сөз басында парсылық /пе/-мен, сөз аяғында арабша /ба/-мен сөз ор-тасында бірде /ба/, бірде /пе/-мен берілу жүйесі қатаң. Бұдан сөз аяғы қатаң [п]-мен аяқталмайды дегенді білуге болады. Сондай-ақ <б> фонемасының сөз ортасында /ба/-мен, бірге /ве/-мен де берілуін интервокал позициядағы босаң <б> вариациясын біл-діруі деп түсінуге болады. Жалпы, араб әліпбиінің түпнұсқасында болмаған <п> дыбысының әрпі өзге әліпбиден (парсы) алынса да, толық өз функциясында жұмсала алмаған дейміз. Араб әліпбиінде <г> фонемасының да таңбасы болмағандық- тан кейде орнына ғ әрпі пайдаланылған. Сол себепті басқа тіл-ден енген сөздердегі <г>-к әрпімен таңбаланып отырған дейді проф. Б.Әбілқасымов: акроном, дәркер, емке, крек. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|