Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
| Ы.Алтынсаринның “Қырғыз хрестоматиясының” 2-басы-
лымында орыс алфавитінің және латын графикасының мынадай таңбалары пайдаланылған: д <ә>, я <ү>, ц <ө>, н <ң>, к <қ>, у <ұ>, и <і>және (ій), й<й>, г<ғ>, і<і>, у <ұу>, уу <ұу>. мұндағы г-<ғ>, <г>, к-<қ>, <к> таңбалары төрт дыбысты берсе, керісінше <і> фонемасы і және и екі графемасымен де белгіленді (кійиз, тійме, адилдик), кейде и <е>ні де берді. У әрпі [ұу] қосарын таңбаласа да (тоқу, саусқан, шоқу), уу тіркесі де пайдаланылды (ашуума). Сондай-ақ [е]-мен қатар келген [w] я –мен <ү> бел- гіленді (бесеям, бірея). Сонда Ы.алтынсарин әліпбиінде <і>- <й>, <у>-<ү> фонемалары жеткілікті дифференциацияланып, графикалана алмағанын көреміз. Хрестоматияда ерін үндестігі жүйелі таңбаланып отырады: болду, оку, окуулук, току, кяннцн- кянгц, дянйц, кцңялгц, цнцр, бяйрцгямц, яйдцгүмц. і-буындағы екі ашық езулік буын арасында қысаң езуліктер жүйелі түсіріліп отырады: тлек, кобланды, даншпан, ыклас, мнау, домбра, пскен- де, брак, бреу, кші, ксі; сөз аяғында б қолданылады: талаб, көб. Соңғы орфографиялық ерекшеліктерге қатысты ДуГ-нде қысаңдарды түсірмеу, ұу, ій орнына бір таңба жазу ұсынылады (ДуГ. 1899. №22, 23). Сөзді жіңішкерту үшін кей жерде ь таңбасы да жазылған (ел-эль). 182 183 “Ы.алтынсариннің шәкірті а.Балғымбаевтың естеліктеріне қарағанда, ресми түрде орыстан өзге халықтар жазуын орыс гра- фикасына көшіру туралы заң (положения) 1906 жылы 31 март- та шыққан тәрізді. Соның өзінде оған қарсы шығушылардың пікірінен қорыққан орыс әкімшілік орындары осы мәселеге арнап, 1910 жылы июньде Петербургта әдейі кеңес шақырады. Жергілікті халықтан уәкілдер қатысқан бұл кеңесте жоғарыдағы Положенияның көп жеріне өзгерістер енгізіліп, орыс жазуы тек ресми документтер мен оқулық кітаптарға ғана қолданылатын болсын деген шешімге келеді” дейді проф. Б.Әбілқасымов. революцияға дейін жарық көрген қазақ тілі сөздіктерінің графи- касы мен емлесін зерттеген проф.м.малбақов 1912ж. “Орысша- қазақша сөздік”, 1917ж. т.Бокиннің “Қазақша-орысша сөздігі”, Клапорт сөздігінде, е.Бокиннің “Орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздігінде” орыс графикасының әліпбиі мен емлесі сақталып жазылғанын айтады. жүктеу/скачать 1,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|