Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- [а], [о], [ұ], [ы] дауыстылары қолданыла береді: ақын, отан, ұлы, қызы ; [ә], [ө], [ү], [і], [е]
| а
мен ә варианттарын бір инвариант фонема деп тану үшін екеуі де ашық, екеуі де езулік болуы керек. Сондай-ақ бұл екі дыбыс- ты екі түрлі вариант деп тану үшін олардың ортақ белгісінен басқа айырмасы да болуы керек. Ол бірінің жуан ( а ), екіншісінің жіңішке ( ә ) әуезде айтылуы, қалған дауыстылар жөнінен де осы- ны айтуға болады. Бұл – бір. екіншісі варианттар парадигмалық қатынаста болады, яғни «екінің бірі» принципі бойынша сөзде не [а] не [ә] варианты қолданылуы шарт. ал инварианттар синтагмалық қатынаста болады, ал бұл қатынас «және … және» принципі бойынша жүзеге асады. Бұл айтылған дауыстылар жүйесінің парадигма (варианттар) мен синтагмалық (инварианттар) қатынасын былайша көрсетуге болады: парадигма синтагма ___а_____о_____ұ_____ы_____ ә ө ү і е Синтагмалық қатынас бойынша бір сөздің шенінде [а], [о], [ұ], [ы] дауыстылары қолданыла береді: ақын, отан, ұлы, қызы ; [ә], [ө], [ү], [і], [е] дауыстылары да осы тәрізді: әні, өнері, үні, елі т.б. Бұдан байқайтынымыз: бір инварианттың варианттары синтагмалық қатынасқа түспейді немесе олар бір сөздің шенін- де ұшырамауға тиіс. Қысқасы, а.Байтұрсынұлының «бес дауыс- ты» жүйесін, біздіңше, осылай түсінуге болады. «Бес дауысты» жүйесімен әліпби түзе келіп, осы бес инвариант-фонеманың әрқайсысын бір-бір әріппен белгілейді. ал инварианттардың варианттары үшін бас-басына әріп алмай-ақ, дәйекші арқылы жуан немесе жіңішке әуезде оқылатындай жазу жүйесін жасай- ды. Сонымен а.Байтұрсынұлы әліпби жүйесінің, түптеп кел- генде, қазіргіден өзгешелігі әріптердің фонемалық мәнді бере отырып, дыбыстық мәнді де (жуан-жіңішке әуезін) білдіріп, біте қайнасып тұрған ішкі құрылымдық ерекшелігінде. «Біте қайнасқан» бұл ерекшелік қазақ тілінің сингармонизм жүйесімен ерекше үйлесім табады». ал Байтұрсынұлы өз реформасы жайында 1912ж. бы- лай түсініктеме берген: «Қазаққа керек оқу екі түрлі: бірі- мұсылманша оқу, бірі – русша оқу. Осы күнгі жазуымызда ды- быс басына арналған белгіміз жоқ, бір белгіменен әлде неше түрлі дыбыстарды жазамыз. мысалы: жүктеу/скачать 1,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|