а мен
ә варианттарын бір инвариант фонема деп тану үшін екеуі
де ашық, екеуі де езулік болуы керек. Сондай-ақ бұл екі дыбыс-
ты екі түрлі вариант деп тану үшін олардың ортақ белгісінен
басқа айырмасы да болуы керек. Ол бірінің жуан (
а ), екіншісінің
жіңішке (
ә ) әуезде айтылуы, қалған дауыстылар жөнінен де осы-
ны айтуға болады. Бұл – бір. екіншісі варианттар парадигмалық
қатынаста болады, яғни «екінің бірі» принципі бойынша сөзде
не
[а] не
[ә] варианты қолданылуы шарт. ал инварианттар
синтагмалық қатынаста болады, ал бұл қатынас «және … және»
принципі бойынша жүзеге асады.
Бұл айтылған дауыстылар жүйесінің парадигма (варианттар)
мен синтагмалық (инварианттар) қатынасын былайша көрсетуге
болады:
парадигма синтагма
___а_____о_____ұ_____ы_____
ә ө ү і е
Синтагмалық қатынас бойынша бір сөздің шенінде
[а], [о], [ұ], [ы] дауыстылары қолданыла береді:
ақын, отан, ұлы, қызы ;
[ә], [ө], [ү], [і], [е] дауыстылары да осы тәрізді:
әні, өнері, үні, елі т.б. Бұдан байқайтынымыз: бір инварианттың варианттары
синтагмалық қатынасқа түспейді немесе олар бір сөздің шенін-
де ұшырамауға тиіс. Қысқасы, а.Байтұрсынұлының «бес дауыс-
ты» жүйесін, біздіңше, осылай түсінуге болады. «Бес дауысты»
жүйесімен әліпби түзе келіп, осы бес инвариант-фонеманың
әрқайсысын бір-бір әріппен белгілейді. ал инварианттардың
варианттары үшін бас-басына әріп алмай-ақ, дәйекші арқылы
жуан немесе жіңішке әуезде оқылатындай жазу жүйесін жасай-
ды. Сонымен а.Байтұрсынұлы әліпби жүйесінің, түптеп кел-
генде, қазіргіден өзгешелігі әріптердің фонемалық мәнді бере
отырып, дыбыстық мәнді де (жуан-жіңішке әуезін) білдіріп,
біте қайнасып тұрған ішкі құрылымдық ерекшелігінде. «Біте
қайнасқан» бұл ерекшелік қазақ тілінің сингармонизм жүйесімен
ерекше үйлесім табады».
ал Байтұрсынұлы өз реформасы жайында 1912ж. бы-
лай түсініктеме берген: «Қазаққа керек оқу екі түрлі: бірі-
мұсылманша оқу, бірі – русша оқу. Осы күнгі жазуымызда ды-
быс басына арналған белгіміз жоқ, бір белгіменен әлде неше
түрлі дыбыстарды жазамыз. мысалы:
