Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

А
.
Мартине
,
А
.
Е
.
Кашеварова
,
Л
.
Заводовский сынды зерттеу
-
шілер айтты
.
А
.
Макинтош жазба тіл мен ауызша тіл б
i
р
-
б
i
р
i
не
қиыспайтын параллель жатқан жүйе және т
i
пт
i
б
i
реу
i
нде бар
дүние ек
i
нш
i
с
i
нде қайталанбайтын ерекшел
i
г
i
бар параллель
деді
.
В
.
Хаас жазу мен сөйлеу арасын екі түрлі тіл арасы
іспеттес қарау керек
.
Біреуінен екіншісіне аударма жасағанда
барлық уақытта сәйкес түсе бермейді және кейде
аударылмайды деді
.
Л
.
Ельмслев тілді семиотика деп
,
басқа
семиотика сияқты ол да аударылады деді
.
А
.
Мартине
,
А
.
Е
.
Кашеварова
,
Л
.
Заводовский жазу код
,
ол шартты
,
конвенционалды жүйе оның қасында басқа код жоқ
,
тек тіл бар
деді
.
Ф
.
В
.
Хаусхальдер жазба тілді ауызша тілге айналдыру
керісінше айналдыруға қарағанда оңай және ережелер
i
аз
болып шығатынын айтты
(
Мәліметтер Т
.
А
.
Амированың
“
К
истории и теории графемики
”
атты кітабы
-
нан алынды
).
Л
.
В
.
Зиндер
: “
Жазу акустикалық сигналды оптикалық
сигналға айналдыратын код түрі
”
деген
.
Ғалымдар егер жазу
мен ауыз
-
ша тіл бір десек
,
олар пайда болу мерзімі мен
физиологиялық базасы жағынан өзгешеленеді
,
егер жазуды
сөйлегенді сол қалпында қағазға түсіру құралы десек
,
жазу
сөйлеудің барлық қалтарыстарын қайталай алмайтыны және
қайталауға көнбейтіні белгілі деді
.
Былайша айтқанда
,
адам
санасында туған ұғым
,
түсінік
,
ой
,
пайымдаулар 
–
барлығы бір
мезгілде сол санадағы бейнесіндей сыртқа шығып
,
сөзге айнала
алмайды
,
сөзге айна
-
латындары сана мен тіл арасындағы
“
өткізгіш
-
сүзекіден
”
өткен
,
дәлірек айтқанда
,
өте алған
,
сөзге
аударыла алған бейнелер бо
-
лады
.
Сол сияқты ауызша тілден жазуға сатыланғанда сүзекі
жоғарыдан тарыла бастайды
.
Ішкі сөйлеудегі жүйесіз құрылым
қалыпқа түсіп
,
стандартталуы жазба тілде мықтап жүзеге асаты
-
ны сондықтан
.
Б
i
р қарағанда ауызша сөйлеуд
i
б
i
раз меңгерген
бала мектеп табалдырығын аттап
,
сауат ашқанда жазба тіл
-
ді
оңайлықпен игере қоймайды
.
Әр
i
птерд
i
дыбысқа айнал
-
дырып
,
буын құрай алмай
,
буынды сөзге
“
айналдыра алмай
”,
едәу
i
р
қиналады
.
Ал ест
i
ген сөзд
i
әр
i
птер арқылы құрастырып
,
таңбалауды сауатты түрде меңгеру ұзақ уақытқа созады
.
Сөзд
i
буынға ж
i
ктеп
,
тұтас оқу қиындығы белгілі
.
Былайша айтқанда
,
өз
т
i
л
i
нен басқа ек
i
нш
i
т
i
лд
i
үйренуд
i
ң қиындығы сияқты
.
Кезінде
Х
.
Досмұхамедұлы
“
нағыз орыс көбіне жасында үй ішінде
үйренген тілімен сөйлейді
,
оқыған түріктер орыстың әр
дыбысын ішкөлде үйренген қалпымен айтады
.
Сондықтан орыс
ішкөлде қатар оқыған орыс
,
қазақ балалары диктобке жазғанда
қазақтар хатасыз жазады
,
орыстар хатамен жазады
”
деген бола
-
тын
.
Бұл ауызша тілді жасынан меңгерген бала сол тілдің жа
-
зуын меңгергенше екінші тілді үйренгендей болады
,
ол тілдің
жазба формасын меңгеруге де көп уақыт керек болады дегені
.
Сондықтан да шет тілін тілдік ортасыз
,
кітап оқу және жазу
арқылы үйреніп алдым деуге болады
,
бірақ тілдік ортаға
түскенде жазу мен ауызша сөйлеу арасында сәйкеспейтін
параллелдердің көптігіне көзің жетеді
.
Жазуды меңгеру сауатты жазумен ғана шектелмейд
i.
Онымен
қоса ауызша сөйлеу мәнер
i
н де жазба мәт
i
нге лайық сөйлеу нор
-
масына
“
айналдырып
”
үйрену керект
i
г
i
шығады
.
Ауызек
i
т
i
лде
толымсыз
,
жақсыз
,
жалаң сөйлемдер
,
қарабайыр сөздермен
,
экс
-
прессивт
i
сөздермен
,
кинесикалық амал
-
тәс
i
лдермен ойын жет
-
к
i
з
i
п
,
үйрен
i
п калған бала жазба мәт
i
н арқылы ойын қалай бере
-
р
i
н б
i
лмей қиналады
.
Жазба дәстүрд
i
игеруге уақыт көп кетед
i.
Ауызша құрған ой жазба мәт
i
нге
“
аударылып
”,
мәтін сөзге ауда
-
рылып қана түс
i
н
i
кт
i
болады
.
Бұның ең қарапайым мысалы рет
i
н
-
де бастауыш сыныпта оқитын баланың окулықтардағы мәтінді
қабылдай алмай үлкендерге түс
i
нд
i
р
i
п беру
i
н сұрайтынын айтсақ
та жетк
i
л
i
кт
i.
Л
.
В
.
Щерба
: “
Кез келген мәтінді түсіну үшін
алдымен оны сөйлеу тіліне аудару керек 
”
деген
.
Қазақ тіл білімінде әр тілдің өз нормасы мен жүйесі бола
-
тынын
,
сондықтан оларды бір
-
біріне айналдырып алып қолдану
керектігін ең алғаш айтқан ғалым 
–
профессор Р
.
Сыздық бола
-
ды
.
Ғалым жазба тіл мәтінін сол қалпы қайталамай
,
сөйлеу тезі
-
не салып оқуды қадағалайды
.
Жалпы
,
жазба тілді ауызша тілдің тезіне салу
,
жазба тілді
сөйлеуге кодтау дегеннің негізінде не жатыр
?
Кодталу
мүмкіндігі немесе кодталынбау деген ұғымдар нені білдіреді
?
Біздіңше
,
бұл процестің теориялық та
,
практикалық та
қажеттілігі бола
-
ды
.
Теориялық маңызына екі тілдің форма не
норма емес
,
екі түрлі семиотикалық жүйе екенін
,
әрқайсысының коммуника
-
ция жасауда өз әдіс
-
тәсілдері бар
екенін пайымдау жатады
.
Ал практикалық маңызына мәтінді
жазба тілдің тезіне салып оқу немесе жазба тілдің тезіне салып
құру
,
сөзді ауызша тілдің тезіне салып айту және сөйлеудің
тезінде қабылдау 
(
есту
)
(
нормасыздық деп танымау
) 
жатады
.

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: