Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| ә
(і) графемалары бір және екі мәнді. Мұндағы [Ш] белгісі графема сөйлеуде нөлмен алмасады деген-ді, ал [үШ], [ұШ] белгілері – графема [ұ] [ү] реңкінде редукцияға ұшырайды дегенді білдіреді. [ у ө] [ у о] [ j е] таңбалары дифтонгтік сипатты және алдынан қосылған дауыссыз әнтек естіледі де-генді білдіреді. Келесі бір таңбалар жүйесі жуан-жіңішке, ерін-езулік варианттың аралығында өтпелі дыбыс реңкі бар дегенді білдіруге арналған. Мысалы, [а] мен [ә] варианттарының ара-сында [а], не [ә] емес, екі дыбыс аралығындағы [д] вариациясы бар. Сол сияқты үш буынға дейін еріндік буын езулік буынға өзгеше реңкпен алмасады. Сондықтан ерін дауыстылар мен езу дауыстылар аралығында еріндік реңкін де езулік реңкін де алып отыратын вариациялар ([еє], [о], [ы]) бар. Кестеде қазақ орфог-рафиясы үшін қиындық тудырып отырған а, е, ы, і әріптерінің гиперфонеманы беретін позициялары да көрсетілген. Енді қазақ әліпбиіндегі б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ћ, ш (21) дауыссыз дыбыс әріптерінің және я, ю, и, у, щ таңбаларының фонема-дыбыс қатынасын көрсетейік (8-кесте). 112 ф он ем а – ды бы с қа ты на сы м ы са л да р б[ а] л[ а] қа р[ ]ы рғ ай , қ ар [ ] ағ аш , а рм ан д[ ,,, ]ө ту ш[ ә]й , м [ә] йс ок , б ид [ә] й,б [ә] йт өб ет ,[ә ]б үй ір әм ән д[ д] , д үб ар [д ],л әз за тт [д ]ң ғ[д ]м ме н, дү да м[ д] л ді лд [ә ], тіл м[ ә] р, ті лм [ә ]ш ,д ін д[ ә] р, мү б[ ә] р[ ә] к,д ім к[ ә] с,м ін [ә ]ж [ә ]т ке с[ а] па т [ә ]ж е, [ ә] л, с [ә ]н , [ ә] з[ ә] зі л қ[ о] р, ж ал ақ [о ]р [ о ]р м ан , [ о ]т ан уу мо рф ол о- ги ял ық жа ғд ай құ ра ма сө зс ың ар ла ры жі гін де бі р б уы нд ы; жі ңі ш ке сы ңа рл ық ұр ам ас өз де кі рм е сө зд ер де кі рм е сө зд ер де кө бі не кі рм ес өз де рд е 7 ке ст е – Д ау ы ст ы д ы бы с әр пі – ф он ол ог и ял ы қ ж ағ да й сө зд ің б ар лы қ ш ен ін де қа та р ке лг ен ек ід ау ыс ты ны ңб ір ін ш ісі бо лғ ан да ж , ш , й а ра лы ғы нд а жі ңі шк е б уы нд ар да н ке йі н, ІІІ бу ын да жі ңі шк е б уы нн ан ке йі нІ Іб уы нд а сө з б ас ын да , б ірі нш ібу ын да жә не си ре ке кін ш ібу ын да да уы сс ыз да н ке йі н, б ір ін ш іб уы нд а сө з ба сы нд а ды бы с [а ] ⇒ Ш [ә ] ⇒ [д ] ⇒ [ә ] ⇒ [а ] ⇒ [ә ] ⇒ [о ] ⇒ [ о] ⇒ у е> фо не м а <а > ⇒ ⇒ -< <ә > ⇒ <о > ⇒ <а > ⇒ аа әр іп /а / /ә / /о / 113 ⇒ [ө] жіңішке буыннан соң Сәңқ[ө]й /ө/ ⇒ <ө> ⇒ [ө] дауыссыздан кейін, бірінші к[ө]не, т[ө]бе буында ⇒ [ у ө] сөз басында [ у ө]т, [ у ө]лең /е/ ⇒ <е> ⇒ [э] жуан сыңарлы [э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п, құрама сөзде, с, ш, ж с[э]п, ж[э]у дыбыстарынан кейін ⇒ [е] сөз ортасында, аяғында к[е]л, т[е]с ⇒ [ j е] сөз басында [ j е]т, [ j е]л ⇒ [ә] ауызекі тілде [ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін ⇒ [і] Ш- ның алдында [і]ншалла, [і]штеме, [і]штеңке 11 4 ⇒ [и] Кірме сөзде [и]ншаллла ⇒ Ш Дауыстымен қатар Кел[ , ]алмады, кел[ , ]іліністі, келгенде, сөз тіркесі екп[ , ]ағаш жігінде ⇒ [ө] Еріндік буыннан кейін түй[ө], бөл[ө],күй[ө] ⇒ [е˚] Ерін үндестігінің 3-4- Дөңгел[е˚]к, құрм[е˚]т, сур[е˚]т, буынында сүрмел[е˚]у, өзенг[е˚] ⇒ <е>-<а> ⇒ [ә] Бейүндес буын аралығында Кірме сөздерде қар[ә]кет, қош[ә]мәт /ы/ ⇒ <ы> ⇒ [ұШ] Бітеу буын аралығында, Құб ұ жық, құр ұ лыс, құб ұ лыс ерін үндесімінде ⇒ [ы] Сөз басында, І буыннан Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба басқа буында ⇒ [Ш] Бітеу буын, екі дауысты Тағ[ , ]лым, алт[ , ]атар, сар[ , ]май, аралығында, бірінші буын бағ[ , ]лан, қ[ , ]рау, п[ , ]шақ ішінде ⇒ [ұ] Еріндік буыннан соң тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н ⇒ [ы˚] Ерін үндесімінің 3-4- Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]кеш, буынында қорытынд[ы˚], қорқынышш[ы˚]з ⇒ [і] Жіңішке буынды сыңармен қайс[і]бір келгенде ⇒ <ы>-<і> ⇒ [і] Бейүндес буын аралығында Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет, лағ[і]нет, тақ[і]лет /і/ ⇒ <і> ⇒ [ү] Еріндік буыннан соң түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү] 11 5 ⇒ [үШ] Бітеу буын аралығында, Сүй ү ніш, күй ү ніс ерін үндесімінде ⇒ [і] Сөз соңында, бір буынды к[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт сөзде, І буыннан басқа буында ⇒ [Ш] дауыстымен қатар өл[ , ]ара, кел[ , ]сап, ер[ , ]кі, келгенде, сөз аяғында, мұр[ , ]ны тәуелдік жалғауы к[ , ]лем, м[ , ]немін қосылғанда, І буында ⇒ [ы] жуан дауыстымен іргелес қау[ы]п, қаб[ы]р келгенде ⇒ [і˚] ерін үндесімінің 3-4- сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с, буынында күзетшіл[і˚]к ⇒ <і>-<ы> ⇒ [ы] бейүндес буын аралығында құд[ы]рет /ұ/ ⇒ <ұ> ⇒ [ұ] алғашқы екі буында [ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м ⇒ [Ш] бітеу буын аралығында, мақ[ , ]лұқ, мақ[ , ]лұқша ерін үндесімінде /ү/ ⇒ <ү> ⇒ [ү] алғашқы екі буында [ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р ⇒ [Ш] бітеу буын мәк[ , ]рүк 8 кесте – Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема –дыбыс қатынасы әріп фонема дыбыс фонологиялық жағдай морфология- мысалдар лық жағдай /б/ ⇒ <б> ⇒ [б’˚] Жіңішке еріндіктермен [б’˚]өрі, [б’˚]үр 11 6 іргелес келгенде ⇒ [б˚] Жуан еріндіктермен [б˚]ор, [б˚]ұр іргелес келгенде ⇒ [б] Жуан езуліктермен іргелес [б]ала, [б]ас келгенде ⇒ [б’] Жіңішке езуліктермен [б’]ес, [б’]әлкім іргелес келгенде ⇒ [б˘] Дауыстыаралық а[б˘]ай, е[б˘]едейсіз, позицияда ө[б˘]ектеу, о[б˘]ал ⇒ [п] Қатаңнан кейін ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк [п]өрі, тас [п]ол ⇒ [п] Сөз аяғында Ара[п] ⇒ [п˘] Ш, с- ның алдында Ара[п˘]сың ба ⇒ <б>-<п> ⇒ [п] Қатаңнан кейін қақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар, төр[п]ақ ⇒ <п>-<б> ⇒ [б] Ұяң, үндіден кейін Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен ⇒ <б> ⇒ [б˘] Дауыстыаралық Маха[б˘]ат позицияда ⇒ <б>+<б> ⇒ [б] Лә[б][б]ай, жа[б][б]ар +[б] /г/ ⇒ <г> ⇒ [г] Жуан езуліктермен буын [г]аућар құрағанда ⇒ [к] Қатаңнан кейін ақ[к]үл, айт[к]үл ⇒ [г’] Жіңішке езуліктермен [г’]әп, кере[г’]е буын құрағанда 11 7 ⇒ [г’˚] Жіңішке еріндіктермен [г’˚]үл, [г’˚]үріл буын құрағанда ⇒ <г>-<к> ⇒ [г] Сыңар ала[г]өбе, ала[г]еуім, мағынасы ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада- көмескі [г]үде, адың-[г]үдің біріккен сөздерде ⇒ <к> ⇒ [г] Дыбыстық Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру, контомина- кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір цияға түскен біріккен сөзде /ғ/ ⇒ <ғ> ⇒ [ғ] Сөз басы мен ортасында, [ғ]арыш, ал[ғ]ыс жуан езуліктермен іргелесте ⇒ [ғ˚] Жуан [ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр ⇒ [ғ’] Жіңішке езуліктермен [ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]ілез іргелес келгенде ⇒ [қ] Қатаңнан кейін ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр /д/ ⇒ <д> ⇒ [д] Жуан езуліктермен іргелес [д]ала, қарбыз[д]ың келгенде ⇒ [д’] Жіңішке езуліктермен [д’]әл, кез[д’]ер іргелес келгенде ⇒ [д˚] Жуан еріндіктермен [д˚]орба, [д˚]ұрыс 11 8 іргелес келгенде ⇒ [д˚’] Жіңішке еріндіктермен [д˚’]үние, [д˚’]өңгелек іргелес келгенде ⇒ [т] Қатаңнан кейін, жуан жат[т]ауыс, езулікпен іргелес келгенде ⇒ [т˚] Қатаңнан кейін, жуан ат [т]орба еріндікпен іргелес келгенде ⇒ [т’] Қатаңнан кейін, жіңішке Үш [т’]әптер, бес [т’]әрігер езулікпен іргелес келгенде ⇒ [т˚’] Қатаңнан кейін, жіңішке Үш [т˚’]өңгелек еріндікпен іргелес келгенде ⇒ <д> ⇒ [дд] Кірме Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы сөздерде ⇒ <д>-<л> ⇒ [л] Жергілікті түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ, тілде таң[л]ай /ж/ ⇒ <ж> ⇒ [ж] Сөз басында, ортасында, [ж]аз, а[ж]ал жуан езуліктермен іргелес келгенде ⇒ [ж’] Сөз басында, ортасында, [ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз, жіңішке езуліктермен [ж’]ићангер, [ж’]айлау, және жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|