Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| ұу,
үу тіркесі келетін болса, онда сөз бастан-аяқ ерін үндестігімен айтылады. Мысалы: сүйкімдену – сүйкүмдөнүу (сүйкүмденүу емес), бірақ сүйкімденбеу – сүйкүмденбеу. Төмендегі сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып көріңіздер: түлкілену – түлкүлөнүу түркілену – түркүлөнүу түнделету – түндөлөтүу түрткілену – түрткүлөнүу түртпектелу түртпөктөлүу түрпілену – түрпүлөнүу Дауыстылардың үндесімін сөз еткенде үнемі мына бір нәрсені есте ұстаған жөн. Дауыссыздарға қарағанда дауыстылардың ай- тылу реңкі өте құбылмалы, тұрақсыз болып келеді. Оның үстіне жалпы көпшілікке ұсынатын әдебиеттерде (орфографиялық сөздік, айтылу нормасының анықтағыштары) дауыстыларды белгілейтін әріп таңбасы да әліпбидегі дауысты таңбасынан ас-пайды және сонымен бірдей болады. Сондықтан әрпіне қарап, дыбысын да солай оқып, аздап қайшылық туады. Сол себепті тіл үндестігінде де, ерін үндестігінде де, яки жіңішке буыннан жуан буынға ( ә→а ) және еріндік дауыстыдан езулік дауыстыға бірте-бірте ауысарда, үнемі дауыстыға қатысты «анық айтылу», «солғындау», «көмескілену», « ә мен а -ның», немесе « ө мен е -нің», « ү мен і -нің ортасында айтылу», «жартылай ө », «жар-тылай е » болып дыбысталу деген түсініктерді есте ұстап оты-ру керек. Сонда ғана сөз құрамындағы, тіркес құрамындағы бейүндестіктен құтылуға болады. Дауысты дыбыс негізгі реңкінен бірден айрылмайды, өз реңкін сақтай отырып, келесі буын үндесуіне бірте-бірте өтеді. Ерін үндестігін сақтап, жаттығып көріңіздер: құрылыс – құр ұ лұс бұйығысу – бұйұғұсұу бөдененің – бөдөнөнүң көпенені – көпөнөнү дөңгелекті – дөңгөлөктү тауық – тауұқ сауықтыру – сауұқтұрұу Қ ұралай Күдеринованың «Орфоэпиялық анықтағыш» (Алматы, 2005.) жинағындағы мақаласынан алынды. 150 151 |