В .В . Виноградов, Русский язык, М .-Л ., 1947, стр.606

категория — жалпы құбылыс та, грамматикалық мағына — жалқы 
құбылыс. Жалпының жалқы (жеке) құбылыстардың бойында 
өмір сүріп, солар арқылы көрінетіні сияқты, жалпылық мэні бар 
грамматикалык категория да жалқылық мэні бар грамматикалык 
мағыналар мен формалардың бойында өмір сүреді, солар арқылы 
көріне алады. Керісінше, жалқының жалпыга үласатыны сияқты, 
грамматикалык мағыналар да жалқы құбылыстар ретінде, қалайда, 
жалпы қүбылыс - грамматикалык категорияға үласады. Жалпы- 
лық сипаты бар қүбылыс ретінде қаралатын грамматикалык катего­
рия нақтылы грамматикалык магыналардың болуын аңгартады, 
нақтылы грамматикалык мағыналар болған жағдайда гана, белгілі 
бір грамматикалык құбылыс грамматикалык категория ретінде 
таныла алады.
4. Белгілі бір грамматикалык қүбылыстың, атап айтқанда, 
біртектес грамматикалык магыналардың грамматикалык категория 
ретінде танылуы үшін, оның кемінде екі түрлі формада көрінуі 
шарт. Сонда ғана грамматикалык категория жайында сөз ете 
аламыз.
5. Грамматикалык формалар аркылы белгілі бір грамматика­
лык категорияға үласатын грамматикалык мағыналар эр тектес 
емес, біртектес, бір ыңгайлас жэне өзара шартгас, бір-бірімен 
байланысты болады.
6. 
Грамматикалык 
категорияларда 
универсальды 
грам- 
матиканың жалпы категориялары емес, туыстас тілдер тобының 
немесе жеке тілдердің грамматикалык құрылысының басты 
ерекшеліктері көрінеді жэне сөздердің сол ерекшеліктерге 
орайласа, сэйкесе өзгеріп түрленуі көрініс табады. Осы себепті 
бір тілде немесе тілдердің бір тобында бар грамматикалык 
категориялардың күллісінің 
бірдей басқа бір тілдерде немесе 
тілдердің басқа бір топтарында бола беруі шарт емес. Алайда 
белгілі бір грамматикалык категориялардың тілдердің көпшілігіне 
немесе тілдердің топтарының басым көпшілігіне тэн, ортақ болып 
келетіндігін жоққа шығаруга болмайды. М үның басты себебі 
грамматикалык категориялар мен логикалық категориялардың 
бір-бірімен байланысты болып келетіндігінде жатыр. Алайда 
байланыс бірдей дегенді білдірмейді. Логикалық категориялар 
эрбір нақтылы тілде немесе тілдердің тобында сол тілдің немесе
169

тілдер тобының грамматикалык құрылысының ерекшеліктеріне 
орайласып,әрбасқатүрдекөрінісінтабады.Әрбасқатілдерденемесе 
тілдердің эр басқа топтарында грамматикалык категориялардың 
түрлі-түрлі болуы осы аталған жайлардан келіп туады.
7. 
Грамматикалык категориялар сөздердің белгілі бір лексика- 
грамматикалық топтарынан (сөз таптарынан) тыс өмір сүрмейді, 
қайта солардың біріне немесе белгілі бір тобына тэн жэне оны 
сипаттайтын қүбылыс регінде сөз таптарымен байланысында, 
қатарласа өмір сүреді. Әрбір тілдің грамматикалык құрылысында 
сөз таптары мен грамматикалык категориялардың арасында занды 
арақатынас қалыптасады. Мысалы, грамматикалык жекелік-көп- 
тік (сан-мөлшер), септік категориялары, орыс тілінде грамматика­
лык тек (род) категориясы есім сөздерге, соның ішінде ең 
алдымен зат есім мен есімдіктерге тэн жэне соларды сипаттайтын 
грамматикалык категориялар ретінде танылса, грамматикалык 
жақ, рай, шақ, етіс категориялары жэне орыс тіліндегі граммати­
калык сипат (вид) категориясы етістікке тэн жэне оны сипаттай­
тын категория ретінде танылады.
Грамматикалык жекелік-көптік, септік, тек (род) категория­
лары есім сөздердің тобына енетін сөз таптарының (зат есім, сын 
есім, сан есім, есімдік) басын қосып ұйыстырса, грамматикалык 
жақ, шак, рай, етіс жэне сипат (вид) категориялары етістіктерді 
жэне олардың түрлерін (көсемше, есімше) ұйыстырып, соларды 
грамматикалык жактан сипаттайды.

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: