§  113. Тілдің дамуы   ондагы  басқа да бірліктер,  құбылыстар-

мен  бірге  сөздердің  лексикалық  мағыналары  мен  жалпы  катего- 
рияльды 
магыналарының, 
морфологиялық  құрылымы 
мен 
грамматикалык 
мағыналарының, 
сыртқы 
түр-түрпаты 
мен 
дыбысталуының  өзгеруі  мен  дамуын  да  аңгартады.  Бүтіндей 
тілдің  дамуы 
ондагы  тілдік  бірліктер  мен 
қүрылымдық 
элементтерден  тыс,  оларға  байланыссыз  болуы,  әрине,  мүмкін 
емес.  Сондай бірліктердің бірі -  сөз.  Тілдің гасырлар  бойындағы 
дамуы  барысында  толық  мағынасы,  дербес  қызметі  бар  атауыш 
сөздердің  кейбіреулері  мағыналары  солгындап,  дербестігінен 
жарым-жартылай  немесе  мүлдем  айырылып,  көмекші  сөздерге 
айналады.  «Ш ыгу  тегі  түрғысынан  қарағанда,  өзге  шылаулар 
сияқты,  септеуліктер  де  тіліміздің  даму  тарихының  белгілі  бір 
кезендерінде  жеке-дара  қолданылатын  дербес  магыналы  негізгі 
атаушы  сөздерден  (зат  есімнен,  етістіктен,  үстеулерден)  ауыса 
келіп,  өз  алдына  категория  болып,  бірте-бірте  қалыптаскан. 
Мысалы,  қазіргі қазак тіліндегі  өте жиі  қолданылатын  үшін  (үіи  + 
ін),  шейін (тек + ін), сияқты (сиық + ты),  арңылы  (арт  + ца + лы), 
бойы  (бой  +  ы),  жөнінде  (жөн  +  ін  +  де),  шамалы  (шама  +  лы) 
сияқты септеулік шылаулардың есімдермен тектес екендігі қандай 
күмэнсыз  болса,  дейін  (дей  +  ін),  сайын  (сай  +  ын),  қарай  (қира 
+  й),  гөрі  (көр  +  е)  сияқты  септеулік  шылаулардың  етістіктермен 
тектес екендігі де даусыз»1.
Сөз  тапгарының  бір-бірінен  жалпы  категорияльды  мағына- 
лары  жагынан  ажыратылатыны  жогарыда  айтылды.  Көмекші  сөз- 
дерде  де  категорияльды  мағына  бар.  Мысалы,  көмекші  сөздерге, 
соның ішінде септеуліктер  мен жалгаулықтарга тэн жалпы  катего­
рияльды  магына  -   қатынас  мағынасы.  Септеуліктер  сөздердің 
арасындагы  эртүрлі  қатынастарды  білдірсе,  жалгаулықтар  сөз 
бен  сездің  немесе  сөйлем  мен  сөйлемнің  арасындагы  эртүрлі 
катынастарды  білдіреді.  Көмекші  сөздердің  бір  түрі  -   демеулік- 
терге тэн жалпы категорияльды магына -  модальдылық.
§  114.  Жогарыда,  VI  тарауда,  баяндалгандарды  жинақтай  кел­
генде,  мынандай  қорытындылар жасауга болады.
1. 
Жеке,  нақтылы  тілдердегі  немесе  тілдердің  тобындагы  сөз 
таптарын  айқындап  классификация  жасауда жеке,  нақтылы тілдің 
немесе  тілдер  тобының  грамматикалык  басты  ерекшеліктерін 
есепке  ала  отырып,  сөз  таптарының  жалпы  теориясына  сүйену 
өте-моте қажет.

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: