Кіріспе бет I – тарау Түрік қағанатының қоғамдық саяси құрылысы
жүктеу/скачать 273 Kb.
|
| Тардуш (оң қанат)
Тайпалар одағы және тайпалар Рулар Қағанат төрі (өкімет) халықтан арнайы тоқтам бойынша алым – салық алып отырған. Қанаттар тайпа көсемдерінің, ру басшыларының салығының сыртында қаған салығын рудан бастап қанаттарға дейін төлеп келген. Егер кімде кім салығын төлемесе төр (өкімет) тарапынан жаза жүктелетін болған. Қағанат қалыптасып өмір сүру, ішкі ісін жүргізу үшін экономикалық фактор шешу рөль атқаратыны түсінікті. Мемлекет қазынасын құрушы бір компонент халықтан түсетін салық. Міне, сондай салықты байырғы түркілер “ берім” (берешек) деп атаған. Сондай – ақ салық төлемінің сыртында ішкі – сыртқы соғыс, қақтығыс кезінде көптеген дүниелерді олжалап, хан қазынасына қосып отырған. Байырғы түркілер қол астындағы тайпалармен тайпалық одақтардан олардың айналысатын шаруашылық кәсібіне байланысты заттай салық алып отырған. Салық жинау қаған қазынасына салу сияқты жауапты істің барлығын жергілікті жердегі өкіметтің (төр) қол – аяғы болған атқарушы әкімшіліктер іске асырып отырған. [ 19 ] Байырғы түркілер әкімшілікке де, әскерге де ондық жүйені мықтап енгізді. Ондық жүйе қағанат ішіндегі байып дәулеттеніп бара жатқан феодалдар мен қоғамның жоғарғы сатыдағы лауазым иелерінің құқығын қорғаумен қатар қол астындағыларды өкімет тарапынан қозғалтпай ұстап отыруға өте тиімді болды.Сөйтіп, ондық жүйе бір жағынан әкімшілік, екінші жағынан әскер функцияны қатар атқарып отырды. Жоғарыдағы әкімшілікке берілген үш қанат ішіндегі тайпалар мен тайпалар одағын түмен (он мыңдық), бес мыңдық, мыңдық, бесжүздік, жүздікке бөліп, әкімшілік жүйеге жүгіндірді. Олар бұл жерде тайпалық құрылымды бұзбады.Бір тайпаның ішінен бірнеше жүздік ұйымдастырған да жүздікке толмай қалған кезде екніші бір тайпаның адамдарын алып келіп қоспады. Сөйтіп, тайпа ішіндегі жүз басы болған ру басшыларына әскер сеңүндеріне Ұлығ Өз Ынан–Чу деген әскери шен, әрі әкімшілік лауазым беріп отырды. Жүздік бес жүздікке, ол мыңдыққа, мыңдық бесмыңдыққа, бесмыңдық түменге бағынды. Түркі мемлекетінің ішкі әлеуметтік ерекшелігіне байланысты иерархия мықты орын алған. Ел ішіндегі тайпалардың қоғамда иеленетін орнын қатаң белгіліп берген. Қоғамдағы орын алған сол иерархияға байланысты әскер әкімшілік іс – жүргізетін өкімет (төр) адамдарының лауазым шені, оның дәрежесі үкімет тарапынан қатаң белгіленген. Мәселен, Төлес бектері, Төлес мыңдығы Тардуш бектері мен мыңдығының дәрежесін иеленбейді. Әскери - әкімшіліктің осы жүйесі бойынша бейбіт уақытта шаруашылығын жүргізіп, отбасын асырап, салығын төлеумен қатар қаған қазынасын молайтуға күш жұмсап отырған. Ал егер ел ішінде тынышсыздық пайда болса, ел шетіне жау тисе, немесе басқа қағанатқа соғыс жарияласа, өкіметтік бұл әскери - әкімшілік жүйесі алдан – ала жасалып қалыптасқан тәртіп бойынша тура әскерге айналып, міндетін ешқандай ауыртпалықсыз – ақ атқарып жүре беретін болған. Жүздік, бесжүздік ,мыңдық, бесмыңдық, түмендердің орналасу құрылымын көне түркілерде “еб” деп атаған. Ондық жүйесі осылайша байырғы түркілердің өкімет әкімшілігінің күнделікті ісін атқарушыға темірдей тәртіп ұстанған тетікке айналған. Түрік қағандығында қағаннан бастап ру - тайпа бастығы бектерге дейін жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған. [ 20 ] Далалық көшпелілер қағанаты – мыңдаған жылдар бойы ел басқару сабақтастығы үзілмеген, үкіметтік әкімшілік жүйесі қалыптасқан байырғы халықтардың бірі болды. Түрік қағанаттарының құқықтық жүйесі жете зерттелмеген.Ол туралы деректерде де аз айтылады.Түріктердің құқығының негізгі бастауы қайнар көзі - әдет ғұрып болған. Қытай жылнамасында көрсетілген көне түркілердің мемлекеттік заңының негізгі ірі – ірі жеті баптан тұрған: 1 –бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы кесілсін (мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туған); 2- бап. Түркі жұртының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына кесілсін; 3 – бап. Қағанат ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына кесілсін; 4 – бап. Сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын (ат – қағандықтың соғыс күші); 5 – бап. Ұрланған бағалы мүлік үшін он есе артық айып төленсін; 67 Сонымен қатар, Түрік қоғамында малға, түрлі қарулар мен өндіріс құралдарына жеке меншік болған.Жер жеке адамның жеке меншігі болмаған. Жер қауымның, ру – тайпаның меншігінде болды. Жерді бөлуді, пайдалануды қаған, оның атынан ру тайпа басшылары шешті. Түріктер көшпелі халық болғандықтан отбасы патриархиалдық сипатта болды. Әке отбасы басшысы болды әрі оның айтқаны орындалатын. Түрік қағанатында қылмыстық жазаның әр түрі қолданылды. Сатқындық, әсркер тәртіпті бұзғаны үшін, қағанға қарсы шыққаны т.б. жағдайларда өлім жазасы қолданылды. Мал ұрлағаны үшін оның құны 10 есе артығымен төленді. Сот билігі қағанның және оның атынан іс жүргізетін бұйрықтар мен тархандардың қолында болды. Сот ашық түрде екі жақты толық тыңдау арқылы жүргізілді. Түркі қағанаттары сол кезең үшін дамыған мемлекеттік құрылыс жағдайында өмір сүрді. Оның мемлекеттік аппаратында көптеген лауазым иелері қызмет етті. II – Тарау. Түрік қағанатының саяси тарихы. 2.1. Түрік қағандағының эфталиттерді талқандауы. Л. Н. Гумилев Түрік қағанаты сыртқы қарым – қатынасында дүние жүзілік саяси процестерге белсенді қатысқанын көрсетеді. 552 – 553 жылдары түркілер Орта Азиядағы қуатты мемлекеттердің бірі – эфталиттерді бағындырды. Отырықшы аудандардың байлығын иеленуге ұмтылу түркілердің батыстағы, Орта Азиядағы онан арғы саясатының негізі болды. Олар эфталиттерінің батыс тармағына міне осы арада кездесті, ал эфталиттердің иелектері Каспий теңізіне Солтүстік Үндістанға және Шығыс Түркістанға дейінгі жерді алып жатқан еді. Өзінің әскерінің орасан зор, икемді құрамына қарамастан, мұндай күшті жалғыз жеңіп алуға түріктердің шамасы келмейтін. Олар үшін соғыс сасанилік Иранмен әскер Одақ жасасқаннан кейін ғана табысты бола бастады. Эфталиттерге вассалдық тәуелділікте болған Иран оларға ұзық уақыт бойы жыл сайын күміспен салық төлеп тұрды, мұны осы мақсат үшін арнайы соғылған пехлеви жазумен қоса эфталит жазуы бар теңгелер көрсетеді.[21] Сондықтан түріктердің эфталиттерге қысым жасауы Ираннның сасанилік билеушілеріне қолайлы болды. Иран шахы Хосрав Ануширван эфталиттермен қырғи қабақ болып жүрген түркілермен Одақ болуға 564 жылы ұсыныс жасаған болатын. Түркілер Ирандықтардың ұсынысын қабыл алып, қағанның Оңтүстік аймағын билейтін Бумын қағанның ағасы Естемидің қызын Хосравқа әйелдікке береді. Сонымен Қағанның эфталиттерге қарсы қайыра соғыс ашуының сәті түсті. Иран шахы Хосрав I Ануширван эфталиттерге салық төлеуін тоқтатып, соғысқа дайындалды. Эфталиттер одақтасы – жужандарды жоғалтқаннан кейін мазасызданып, 553 жылы Қытаймен қарым – қатынас орнатуға тырысады, бірақ Батыс Вэй империясының билеушісі Юйвынь Тай түріктермен одақтас болатын, сол себепті де эфталиттер ынтасына онша ықылас білдірмесе керек. Тіпті эфталиттердің өз арасында ауызбірлік болмаған. Катулф атты бекзада Гатфар патшаны соғысқа жібергісі келмейді, бірақ патша намысына тигесін, өз руластарын тастап, парсы шахына қашып кетеді. Белсенді соғыс әрекеттері 560 ж., Гатфардың өзі арандатуға кіріскесін, басталып кетеді. Қағанның шахиншахпен жасаған қарым – қатынасынан секемдеген патша, олардың жақындасуына кедергі жасау үшін қолынан келгеннің бәрін жасамақ болады. Соғдия арқылы кетіп бара жатқан елшілер, қашып құтылып, осынау қайғылы хабарды Естеми ханға жеткізген салтаттыдан басқасы – түгелдей бауыздалды. Енді соғыс болмай қалмайтын еді. Естеми қол астындағы күллі әскерін жинайды, олардың арасында бұған дейін эфталиттердің боданы болып келгенбасқа тайпалар бартұғын. Хұсрав Ануширван одақтасының алдын алып, 562 ж. эфталиттерді бірінші рет жеңіп шығады, бірақ соғыс бұнымен аяқталмайды. Түріктердің алдыңғы легінің құрбандығына Шаш (Ташкент) шалынып, түріктер қалда тұрғындарын қырып салады. Сосын түріктердің басты күші Шыршық өзенінен көктей өтіп, Маймургте әскерінің алдыңғы тобымен қосылады. Естеми Византия императорынан батыс түріктерге көмек беруін сұрап елші жібереді. Ал оның әскері Батыста Иран әсркерінің қолдаумен эфталит жеріне Шығысына басып кірді. Шешуші шайқас Бұхара түбінде болып, эфталит патшасы Гатифара жеңіліс тапты. Амударияның оңтүстігіндегі эфталит жерінің бәрін Хосрав өзіне қосып алады. Соғыс сегіз күнге созылады, ақырында эфталиттердің күл – талқан болуымен бітеді (565ж). Аман қалғандар бас қосып, эфталит мемлекетінің дербес дәурені өткенін түсініп, Гатфарды тақтан құлатады да Шағаниан бегі Фагоништі патша етіп сайлайды, оған Хосрав Ануширванға бағынуды міндеттейді, олардың пікірінше, енді түріктерге тек сол ғана қарсы тұра алады. Хосрав бір мезгілде қағанның хатын және Фагоништің бағынатыны жайлы ұсынысын алғанымен, екеуіне де жауап қайтармайды. Түрік эфталит соғысы біткен бойда – ақ Шығыс пен Батыстың арасындағы керуен жолдары бойында жатқан жерлерді бөлуге келгенде одақтастар арасында араздық басталды. Бұл жерлерді иелену жол асуларын кеңінен пайдалануға, жібек, сәнді бұйымдар, т.б. саудасын бақылауға, Шығыс пен Батыс арасындағы тауар айырбасына белсене қатысуға мүмкіндік беретін еді. Орта Азия үшін VI ғасыры экономикалық және мәдени өрлеу дәуірі болады. Қалалар өсіп, байи беореді, егін шаруашылығы, қол өнері мен сауда – саттық өркендеп, гүлдене түседі. Сол заманда соғдылар нағыз тәжірибелі және епті көпес – делдалдар қызметін атқарады. Олар ежелгі керуен жолын пайдаланып, Қытай мен Жерорта теңізі арасында тиянақты байланыс орнатады. Бірақ сауда- саттыққа жужандардың қанталапай қарақшылығы, эфталиттердің ұдайы көршілерімен үздіксіз жүргізген соғыстары кесірін тигізеді. Түркілер Соғдиана мен даланы біріктіріп жібереді де, сауда – саттық үшін кереметтей қолайлы жағдай тудырады, сол себепті де соғды көпестері түркі хандарының адал бодандарына айналды. Сөйтіп Орта Азия қағанаттың тұтас бөлшегіне айналады. Осы жағдай эфталиттердің кек алуға деген жолын кесіп тастайды да, сол аймақта тұйықталып қала беруге мәжбүр етеді. Эфталиттер мен Солтүсік Қытай патшалықтарын күйреткеннен кейін, түркілер саяси ғана емес, экономикалық құдіретке де ие болады, өйткені Батыс пен Шығысты қосып жатқан ұлы керуен жолы солардың қолына келіп түседі. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін түркілер Қытайдан Жерорта теңізінің елдеріне келетін сауда жолдарының елеулі бөлігіне, яғни “ Ұлы Жібек жолына билік етті ”. [ 22 ] Жібек керуенін алып өтушілер мен делдалдар ( Орталық Азиямен Орта Азия бөлігіндегі жолдарда) соғдылықтар мен парсылар болатын. Олар Ташкенттен (Бұхараның маңайы) Сырдарияға дейіншгі жолға бақылау жасайтын. Жібек саудасы соғдылық түркі хандарына орасан зор пайда түсіретін. Соғды жібегін Батыс қана емес Шығыс Түркістанмен Қытайда да алушылар көп болды. VI ғасырда сырттан әкелінген және өздері шығаратын жібек матасының мол қорын соғды қалаларында сатып өткізу қиын мәселеге айналды. Содықтан бұрынғы одақтастармен араздасып қалған түрік қағаны Хосрау I Ануширванға Персия арқылы Византияға жібек және басқа тауарлар өткізуге рұсат сұрап, елшілік жіберуге ұйғарды. Бұл елшілікті соғды көпесі Маниах бастап барады. Алайда, елшілік сәтсіздікке ұшырап, Хұсрау I Ануширван қағанатын қатынасты біржолата үзуге батылы бармай, әкелген жібектің бәрін сатып алуға бұйырық береді, сөйтті де, оны Маниахтың көзінше өртеді. 2.2.Түрік империясының Византиямен қарым – қатынасы. Л.Н. Гумилев Түрік қағанатының сыртқы қарым – қатынасындағы негізгі факторы – Ұлы Жібек жолы екендігін айрықша көрсетеді. Ұлы Жібек жолының сыртқы саясаттағы маңызын негізінен екі бағытта көрсетуге болады. Жібек саудасы. Сауда жолының геостратегиялық маңызы. Жібек саудасының маңызын Л. Н Гумилев былайша көрсетеді: “ VI –ғасырда жібек валюта болды. Византияда алтын, асыл тастармен қатар бағаланды. Жібекке Византияда одақтас тапты, жалдамалылар жалдады, құл және кез – келген тауарды сатып алды. [ 23 ] Жібек маталарын сатып алушы Византия еді. Иран, Византия империясында, әсіресе, Сирия мен Египетте жібек матасын шығару жоғары дәрежеде дамыды. VI ғасырда Византияда, Иранда өзіндік шикізат көзі пайда болды. [ 24 ] Сонымен өте қайшылықты геосаяси картина қалыптасты. Бір жағында жібекке зәру Византия империясы, саяси ойынға үшінші ойыншы сасанидтік Иран кіріседі. Себебі: Византияны осынау аса бағалы матамен жабдықтайтын күре тамыр Солтүстік Иран үстімен өтетін, сол себепті де сасанидтер үкіметті керуен саудасын бақылауды бір сәтте өзқолынан шығарған емес. Шикі жібектің басым бөлігіән өңдеу үшін өздеріне қалып, ирандықтар өз бұйымдарын өздері қойған бағамен батыс елдеріне әрдайым сатып тұруға зор мүмкіндік алынады. Жібек саудасы енді пайда түсіруші тауар көзінен экономикалық саяси кіріптар қылушы құралға айналады. “ Византия имипериясын әлсірету үшін парсылар әлбетте тауар айналымын ұлғайтуға емес, Византидан ақшаны саумалап, неғұрлым көп алып, оны саяси және әскери жағынан қалжыратпақ болып, жібектің нарқын қымбатата түсуге тырысады”. Мұндай ыңғайсыз жағдайға қалған Византия көнбейді. “Византия бұл қиянатты жағдайға төзе алмайды, өйткені жібекке артық ақша төлеу арқылы ол өзінің ата жауы Иранды күшейтеді ғой”. Византия үшін мәселенің шешуі – Түркі қағанаты еді. Түркі қағанаты өз кезегінде эфталиттерге қарсы одақтасы Иранмен эфталиттер мемлекетін талқандағаннан кейін геостратегиялық керуен жолдарына байланысты келісе алмай қалады. Иранмен қатынасты үзіп алған түркілер енді өте тиімді сатып алушыны Византиядан іздейді. 567 жылы Маниах Констонтинопольге жіберілген Түркі қағанның елшілігін басқарады.Византия да Иран сияқты соғды жібегіне аса мұқтаж болмағанымен, ол парсыларға қарсы бағытталған түркілермен одақтасуға мүдделі болды. (Констонтинопольдің дәл осы сыртқы саясатының беталысын соғдылар сауда келісімін жасау үшін керек етті.) Констонтинопольдің сыртқы саясатының дәл осы қырын пайдаланып Соғдылықтар сауда келісімін бекітуге ұмтылды. Түркі елшілері император сарайында үлкен құрметпен қабылданып, Түркілер мен Византия арасында Иранға қарсы әскери келісім шарт бекіді. Византия империясының елшісі Земархпен бірге Маниах Түркі қағанының ордасына келді.[ 25 ] Қағанат Земархты Тянь – Шаньдағы “ Алтын тауға” жақын жердегі өз қонысында қабылдады және осы келген саяхатшыға бірден Иранға жорыққа аттанатын түркі әскерлеріне жлбасшы болуын ұсынды. Шахтың дипломатиялық жолмен түркі шабуылын тоқтатпақ болған талпынысы сәтсіз болып, түркілер Гургандағы бірнееш бай қалаларды жаулап алады. Алайда, 568 жылы –ақ түркі әскерлері Соғдыға қайта оралды. Осының артынан естеми соғыс қимылдарын Еділге ауыстырып, 571 жылға қарай Солтүстік Кавказды жаулап алды және көп ұзамай аландарды бағындырып, Босфорға (Керчь) шықты. Сөйтіп, қаған Византияға баратын айналма жолды, Хорезм, Еділ бойы және Кавказ немесен Қырым арқылы өтетін ауыр жолды тазартып алды. Византия тарихшысы Минандр 568 – 576 жылдары түркілерге Византиялықтар жеті рет елші жібергенін еске салады. Византиямен түркілердің арасында жүйелі сауда байланысының болғанын Орта Азиядан көптеп табылған VI ғасырдағы византиялық ақшаларқуаттай түседі. Дегенмен, 575 –576 жылдары түркі – византия ара – қатынасы шиеленісе бастайды. Бұл Естеми қаған өлген соң таққа отырған ұлдарының бірі Түркенафтың көзі еді. Ол Юстин II – нің аварлармен жүргізген бейбіт келіссөзі көңіліне жақпағандықтан, Византия одақтастық келісімді бұзды деп айыптаап, Киммериялық Босфорды жаулап алды және Қырымға баса көктеп кірді (576ж). Бірақ тез арада түбектен кетуге мәжбүр болды. Түркілердің Иранға жасаған екінші жорығы 588 –589 жылдарға тура келеді. Түркілердің патшасы Шаба бастаған түркі әскерлері Хорасанға лап қойды. Гераттың жанында белгілі қолбасшы Бахрам Чобин басқарған Иран әскерлері оларға қарсы тұрды. Ол түркі әскерлерін талқандап, “ түркілер патшасын “ атып түсірді. Түркілердің қайта бас көтермек болған әректінен түк шықпай, Иранмен бейбіт келісімге келді.Сасанидтерді арабтар талқандағанға дейін Орта Азия түркілер мен Иран арасындағы шекара өзермей қалды. Содан соң әлденеше жылдар бойы Иран, Хорезм мен Еділ бойы арқылы жібек және тауарлар керуені Батысқа қарай бірде қарқынды, бірде бәсең дәрежеде жүріп жатты. Византия – түрік қарым – қатынасының салқындауына жібек саудасындағы бәсекелестікпен бірге авар мәселесі де әсер етеді. 568 жылы шарт бойынша Византия аварлармен бітімге келіп, одақ жасаспау туралы міндеттенген болатын, сол себепті де авар елшілігін Юстинге бітім жасауға және Паннонияны қаратып алуға рұқсат сұрай келгенде, олардың беті бері қайтарылады. Бұған қарамастан, аварлар Паннонияны басып алып, византиялықтарды жеңеді, олар сосын 570 жылы бітім жасауға мәжбүр болады. Ал енді аварлар Византиямен бітімге келіп, қуатты мемлекет құрған шақта, түркілер бұған алаңдамай тұра алмады. VI ғасырдың 60 – жылдарының аяғында Түркі қағандығы сол уақыттың ірі мемлекеттері Византия ,Сасанид , Иран және Қытаймен саяси және экономикалық қатынастардың жүйесіне еніп, Қиыр Шығыстағы Жерорта теңізімен байланыстыратын сауда жолдарына бақылыу жасау жолында күрес жүргізеді. Византия елшісі Монғолия емес, Батыстағы қағандар сарайына – Қытай хабарламасы бойынша барлық халықтардың басшысы тек Батыс қағанының сарайына барды.Бір сөзбен айтқанда, империядағы дуализм 582 жылы олар бөлінуге дейін пайда болды. Батыс Түркілер Шығыстың жоғары билігін сөз жүзінде ғана мойындады. Батыс қаған Византия елшісін қабылдып, онымен одақ туралы еркін келісім жасап, Батыс Түркілермен тәуелсіз мемлекет ретінде өзінше қатынас орнатты.Түркі қағанаты құрылғанына үш – ақ жыл өткен мерзімде (555 жылы ) қағандықтың батыс аумағында әскери-әкімшілік басқару жүйесі болды. Тап осындай жүйе қағандықтың Шығыс аумағында да пайда болған еді. Бірақ екеуінің арасындағы байланыс нашар болды. Батыстағы түркілер өздерінің құрамында Еділдің Азов бойынан, Солтүстік Кавказдағы кейінгі Хун тайпаларының біразын біріктіріп, Византия шекараларына дейін барды, Орталық Еуропа мемлекеттеріне бірқатар жорықтар жасады.Түркі империясы өзінің 25 жылғы ірі жаулап алу жорықтары кезінде Түркі қағандығы Маньчжуриядан Босфор – Киммерияға дейін, Енисейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарығ ағысына дейін созылып жатты, яғни Түркі империясы ірі табыстарға ие болды. Осылайша Түркі қағандығы саяси және мәдени мұрасы арқылы Орта Азиямен Оңтүстік Шығыс Еуропаға едеуір әсер еткен алғашқы Еуразиялық империяның құрушылары болды. Қағандықтың оңтүстік аймағын Бумын қағанның ағасы Естеми билеген кезде түркілер Батыста өздернің әскери қуатының биік шыңына жетті. Үздіксіз басып алу жорықтары Түркі қоғамының әлеуметтік жағынан қайта құру жолындағы қайшылықтарын бәсеңдетіп қойды, бірақ алғашқы сәтсіздіктер бұл жағдайды тез арада өзгертіп жіберді. 2.3. Түріктердің Иранға жорығы. Соғыс қарсаңында. Өтірік көнгені үшін сый – сияпат ретінде берілетін Қытай жібегін соғды көпестері арқылы сатып, тек бөгетсіз байи беруі үшін ғана, Қара – Сор Түрік бәсекелестерін өлтіріп, немере інісі мен оның қолдаушыларын - өз руластарының көзін құртады. Алайда баюдың бұл жолы содан он жыл түседі. Иран мен Византия қасарысқан бетіне қайтпай, қатал соғысты жүргізіп жатты, Парсы шахы тым болмаса, басы артық бір керуенді Констонтинопльге өткізіп жібереді – деп тіпті ойлауға да болмайтын еді. Түріктер мен гректердің ресми түрде соғыс жағдайында болуы бұл ахуалды қиындатып жібереді. Рас, бұл соғыс жеті жылдан бері толас тапқан, бірақ бітім шартының болмауы елшіліктер алмасу ісіне бөгет жасады, Иранға қарсы соғыс әрекетін реттеп сәйкестендіріп отыру ісін қиындатады. Ал, одақтасу гректерге де, түріктерге де қажет еді, өйткені екеуінің жауы да ортақ, мақсат – мүдделері де ортақ еді. [ 26 ] Егер Иран бөгетін бұза алатын болса, жібек Византия патрикилері - ақсүйектерінің шеберханаларына судай болып ағар еді, сонда герман конунгтер – қолбасы көсемедерінен әскер жалдап алуға қаражат табылар еді де, бәлкім, Византия Еуропадағы жетекшілік рөлін сақтап қалар еді. Ондай күн туса, Соғдиана алтынға кенелер еді, Түріктер арасында таптардың құрылу процесі жеделдеп, ел – феодалдық мемлекетке айналар еді. Ішкі дүрдараздық соғыс қағанат тәнін қақырата жыртып жатқан кезеңде, Түркі хандары сыртқы саясатты белсеніп жүргізе алмайтын, ал бірақ тыныштық орнаса болды, “ жібек жолының” проблемасы бірден бірінші орынға шығатын, сонымен бірге Византиямен келісімге келу қажеттігі пайда болар еді, өйткені өзара келіспей жасалған әскери әрекетердің сәтсіздікке ұшырайтыны күні бұрын белгілі ғой. 589 жылы жазында Иранның жағдайы қатты шиеленісіп кеткен еді. Батыс шекарада Византиямен бітпейтін соғыс жүріп жатқан. Түріктердің соғысқа кірісуі парсылар жағдайын мүлде асқындырып жіберді, бірақ Иранда әлі пайдалынылмай жатқан жасырын күштер көп еді. 589 жылы 5 мамырда “хазар жолымен” кимелей кірген жауды парсы әскерлері шілдеден қалдырмай күйретеді де, аналардың зәре құты қалмай, олжамен қайтқан жан пайда – деп қаша жөнеледі.Олардың орнына Роман бастаған византия отряды келіп қосылады, бірақ парсы жерінде гректерде тұрақтап қалғысы кғелмейді. Олардың ең шұғыл міндеті парсы әскерінің бір бөлігін шығытан өздеріне қарай тартып алып, Орта Азиядан шабуылға шыққан түріктердің шешуші соққыны беруін жеңілдету болған секілді. 589 жылы бұл әскер парсы жерін тазалап тастайды. 589 жылы Қара – Сордың ұлы Янг Соух Шығыс Иранға бұзып - жарып кіреді. Шекараға қалқан болып тұрған жетпіс мыңдық әскер тырағайлап қаша жөнеледі де, түріктерге – Хорасанға, Талеканға және Герат, Балх пен Бадгис сияқты тірек бекіністері бар ежелгі бактрия жеріне апаратын жолдарды ашып тастайды. Бұл арада парсының шекаралық жаяу әскерінің жауынгерлік сапасының төмендігі байқалады. Иранды үрей қаптайды. Табари сөзіне қарағанда, Саве – Хормиздға арнаулы кісі жіберіп: “ Еліңізге емін – еркін енуім үшін сіз өзендер мен өзектегі көпірлерді жөндеткізіп қойыңыз, көпірлері жэоқ өзендерге жаңадан салдырыңыз, өзіңіздің еліңізден румдықтарға баратын менің жолымдағы өзендерге де соны жасаңыз, өйткені мен сіздің еліңіз арқылы соларға бармақпын” – деген сөзді айтқызады. Ультиматумның мәтінің жорықтың шынг мақсатын да, батыс түріктьер мен гректер қимыл әрекетінің келісіліп қойылғанын да көрсетеді. Ктезифонда өткен кеңесте түріктерді тойтарып тастауға парфяндағы текті Михрандар тұқымынан шыққан, Бахрам Чубинді жібермекші болады. Бахрам мұны қабыл алып, небәрі 12 мың жауынгер сұрайды, бірақ олар міндетті түрде қырық пен елудің арасындағы кісілер болуға тиіс. Шын мәнінде олар жауынгерлік сапасы жағынан парсы әскерінің әдеттегі деңгейінен тым жоғары тұрған сақа сарбаздар еді. Бахрамның жастардан гөрі жасамыс кісілерді артық санағанын түсіндіру оп – оңай. Ол заманның негізгі күші жақсы ату үшін кемінде жиырма жыл уақыт керек еді. Айқастар тағдырын қолмен сайысу емес, атысу шешетін. Түріктер әскерінде соғыс пілдері, ал парсыларда қарсы пайдаланылатын “ арыстандар” яғни мұнаймен тұтанатын от атқыштар болатын. Алғашқы жеңістен кейін, түріктер со бетімен шегініп бара жатқан парсы әскерін өкшелей қуып, батысқа қарай жеделдетіп жылжи береді. Бахрамның әскери соғысқа кіріскенше, Балхты ұстап тұру парсы қолының зәру міндеті еді. Хормизд ақкөңіл түріктердің көһкейіне қона кететін әдісті – адастыруды қолданады. Ол Савеге сарай кісілерінің бірі Хуррат Бурзин деген залымды жібереді. Хуррат Савеге келгесін, бітім туралы келіссөзді қозғайды, сөйтіп Савенің сеніміне ие болады. Хуррат есебін тауып Савеге шабуыл бағытын өзгерттіреді де, оны азғырып Герат алқабына әкеледі. Бұл кезде Бахрам суыт жүріп, шығысқа қарай екпіндеп келе жатады. Балхқа апаратын кәдімгі жолмен жүрмей, ол айналып Кухистан арқылы жүріп отырып,түріктердің ту сыртынан барып шығады. Саве Гератқа Герируд жағасымен жүретін жалғыз жолмен солтүстік – батыс жағынан келе жатады. [ 27 ] Түріктер Баророн шатқалынан өтеді де өзен мен теріскей таулары тізбегінің арасында жатқан Баулигох даласынан келіп шығады, арты - әлгі тар өткел, алдында – бұлар күтпеген Бахрамның қалың қолы.Бір даусыз нәрсе – Гераттың түбінде түріктердің күллі әскері түгел болмаған,өйткені тар шатқалдан 300 мың қолдың тұтас өтуі мүмкін емес және айқастың барысында белгілі болғандай, парсылар әскерінің екі жақ қанаты түріктерді қусырып алады. Саве алдынан тек Герат әскерлерін ғана кездестіремін деп есептеп, шағын қолмен тәрізді. Түріктердің жағдайы тым қиындап кетеді. Хуррат Бурзин тапсырманы орындағаннан кейін, түнделетіп түрік күзетшілерінің тізбегінен ұрланып өтіп, Бахрамға қашып кетеді. Саве, маңдай алдында парсының жақсы шыныққан жаңа әскері тұрғанын анықтап көреді де, өзінің тұзаққа түскенін сезеді. Оның әскері, әсіресе аттары Хорасанның күн қақтаған шоқылары арқылы ұзақ жортқанда болдырап қалған еді, бұған қоса тұрған жері еркін қимылдауға келмейтін “ Тар да қолайсыз” алаң болады, ал Бахрамның артында бекініс ретінде ғана емес, жабдықтау көзі ретінде де маңызы бар Герат қаласы тұрған еді. Парсы әскерінің сол қанаты өзенге, оң қанаты – таулар тізбегіне барып тірелетін.Жау әскерін көріп тұрып, шатқал арқылы кейін шегіну есуастық болар еді, онда парсылар түріктерді таптавп кетер еді. Саве Бахраммен келісуге тырысады. Ол қолбасшыға қыруар ақша ұсынады, әйелдікке қызын бермек болады, өз қасынан бірінші орынды, ең соңынан, Иранның тәжін ұсынады, бірақ Бахрам барша ұсынысты қабылдамай тастайды.[ 28 ] Түріктердің шешуші соғысқа дайындалуы және олардың өліспей беріспеуге бел байлаған қатулығының парсыларға мейлінше күшті әсер еткені сондай, олардың бірінші қатарындағылар арасын үрей билей жаздайды. Тек Бахрамның дәл кезінэде келіп, қарулыас серіктерін рухтандырғаны ғана жеңілістің алдын алып, әскерін жұмасайды, ол дұшпанның сол қанатын тықсырғанымен, оң қанаты мен орта тұстан тойтарылып тасталады. Түріктердің қатуланып қарсы тиіскені сондай, тіпті Бахрам қашу жөнінде де ойлай бастайды. Бірақ Герат алқабы тек түріктер үшін ғана емес, парсылар үшін де құрылған тұзақ тәрізді еді. Таулар қашар жолды бөгеп тастағанды, сол себепті де Бахрамның соғысты жүргізе берудан басқа амалы қалмайды. Атты әскер шабуылынан ештеңе шықпағасын, Саве пілдерді соғысқа салады, оған Бахрам осы кезге дейін мұқият сақтап келген қосымша күштерін түгел пайдаланып, қарсы шабуылмен жауап береді. Сөйтіп, Саве қашса құтылмайды. Көсемі қаза тапқаннан кейін, түріктер зәре құты қалмай қашады. Түріктерді парсылар ешбір қарсылық көрмей ойсырата жеңеді. Айқастан кейін Бахрам жаудан түскен олжаны шахиншах пен өз жауынгерлеріне бөлемін деп бір ай бойы Гераттан шыға алмайды. Осы уақыт ішінде Савенің баласы Пармуда талқандалған әскердің қалғанын құрастырып, қарсылық көрсетпекке ұмтылады. Ол көшпелілердің тосыннан лап қойып, түнедлетіп шабуыл жасау әрекетін қолданады. Алайда түріктер тағы да күйретіледі де Пармуда қолға түседі. Бірақ Бахрам қамап алғаннан кейін лажсыздан беріледі, алайда әуелі жау өзіне тимейтін және оны нағашы ағасы Хормуздқа жіберетін болып келісіледі. Хормузд оған сый – сйяпат көрсетіп, бітім жасалған соң оны құрметтеп шығарып салады. Түркі ханзадасы еліне қайтып келіп, содан өзінің енші аймағын 603жылға дейін басқарады. Сөйтіп, 589 жылы соғыс бітеді. Иран құрып кете жаздайды, бірақ Герат түбіндегі жеңіс оны тағы да жарты ғасырға ұзартады. Содан жиырма жыл бойына түріктер Иран шекарасын бұзуға жүрексінеді де, көрші екі елдің тарихы өз бетімен бөлек ағып жатады. Бахрам Чубиннің көтерілісі түгелдей Иран тарихына жатады, бірақ жеңіліп қалғаннан кейін, ол өзінің кешегі жауы – түріктерге қашып барады, хан оны меймандос пейілмен қабылдайды. Ханға біраз көмек көрсеткесін, Бахрам оның кеңесші досына айналады. Хан оның Иранда азамат соғысын қайта бастау жөніндегі жоспарын ықыласпен тыңдайды да, оған біраз әскер береді. Бұдан мазасы кеткен Хосрой Парвиз Бахрамды қайтарып беруді талап етеді, бірақ қатты ашуланған хан оның меселін қайтарып тастайды. Бұдан соңғы, әуелгісінен гөрі айлакер елші ханшасын сый – сияпатпен азғырып, шах бәсекешісіне қаскүнемдік жасауға бейімдейді, сосын жалдамалы жауыз Бахрамға уланған қанжар салып өлтіреді. Хан қаһарына мініп, баскесерді жазалайды. Осынау көріністен байқалатын бір жайт, тіпті күйреп жеңілгеннен кейін де түріктер өзінің тәуелсіздігінен айырылмаған, басқалардың ықпалына түсіп, бас имеген. Шахинашахтың елшілік жолымен жасаған қысымынан түркі ханы тіпті айылын да жимаған. Амудария өзені бұрынғысынша Сасанидтер Иранының саяси ықпалын өткізбейтін шеп болып қала берді. 2.4. Түркі империясының құлдырауы мен құлауы. (577 – 630) 581 – 588 жылдары бұған дейін ыдыраңқы күйде болған Қытай жұрты Суй династиясының қол астына біріктірілді; Онда жасалған экономикалық реформалар Қытайдың экономикалық және әскери қуатының тез өсуін қамтамасыз еттті. Қытайдың күшеюі тұсында Түркілердің басшы топтарының, әсіресе Ашин руының ішінде әртүрлі араздықтар мен ашаршылық қатар жүріп жатты. Қытай тарихшысы бұл орайда түркілер нанның орнына ұнтақталған сүйекті пайдаланды деп көрсетті. Түркі аристократиясы үздіксіз соғыстар жүргізіп, басып алған жерлерніде жеке билік орнатуға ұмтылу саясаты қарапайым көшпенді халықты қалжыратты. Оған 581- 583 жылдары жұт келіп қосылды. Осының бәрі қағандықты дағдарысқа еріксіз алып келді. [ 29] Бірақ осыншама ұлан байтақ жер енді ғана қалыптаса бастаған мемлекеттің шеңберінде ұзақ уақыт қала алмайтын еді. Олар іштен және сырттан болатын қысымға қарсы тұра аларлық өзара байланысты біртұтас экономикалық және этникалық саяси организм болмады. Тек қарудың күшімен ғана құрылған империя оған ұзақ уақыт сүйеніп тұра алмады. Түрік қағанатында әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, олардың талай жылдарға созылған мал індеттерімен, жұттармен және ашаршылықпен ушыға түсуі Суй Қытайының қағанат шекараларына шабуыл жасауы (581 – 618 жылдары), ақырында, оның аудандарының автономиялану үрдісінің табиғи түрде басталуы жалпы Түрік қағанатының 603 жылы екі дербес қағанатқа – Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуі мен аяқталды; бөлінуіне қармастан Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанатына біршама саяси тәуелділікте болды. Осы жылдра ішінде Шығыс ( Орта Азия) және Батыс (Орталық Азия) қағандықтарының арасында қан төгіс соғыстар толстаған жоқ. Түркілердің Қытаймен қарым – қатынасы шиеленісіп кетті. Өйткені VI ғасырдан бастап Түркілерге қарсы пиғыл Қытайдың ең басты саясатқа айналған. Қытай феодалдарымен чиновниктернің негізгі мақсаты – Азияға түгелдей өз билігін орнату еді. Осы мақсатпен Қытай империясы 602 жылы Түркілерге қарсы соғыс жариялап, күйрете соққы берді Осы кезде Түркілердің өз ішінен теле тайпалары (оғыздар) көтеріліске шықты. Көтеріліс Солтүстік Шығыстағы Селенгіден Оңтүстік батыстағы Тянь – Шаньға дейінгі аралықты қамтиды.Тек Шиби қаған тұсында (609 – 619) Шығыс Түркі қағандығы аз уақытқа шиеленісті бәсеңдетіп, саяси көрегендік таныта білді.Қытайдағы азамат соғысы (613 –618 жж.) және Суй ждинастиясының құлауы, оның орнына Тань үйінің келуі (618 – 907 жж) Түркі қағаны Шиби және оның кіші інісі Ел (Эль) қағанға (620 – 630) оңтүстік шекараларды соғысты жалғастыруға мүмкіндік берді. Бірақ осы кездері қағандықтағы жағдай елеулі өзгеріске ұшырады. Түркі рулары одағының жорықтар арқылы үйреншікті пайда табуы келмеске кетті. Түркілер құрған мелекет өзінің сексен жылдық тарихында көп өзгерістерге түскен.Биліктің бәрін өз қолында ұстаған қаған жалпы халықпен байланысын үзіп, аз ғана аристократиялық топтың мүддесін қорғады. Соғыстар соларға ғана тиімді болды. Елдің негізгі бөлігі мал шаруашылығының өнімдерімен күнелтті. Түркілердің басым көпшілігін жорықтардан гөрі асыл тастар мен мата саудасы қызықтырды. Қол астындағы елінің мұң – мұқтажымен санасқан кейбір қағандар Қытайдың империялық үкіметіне сауда қатынасына кедергі жасамау жөнінде жиі – жиі өтініш жасап тұрды. Бірақ Қытай үкіметі шекарадағы сауданы саяси бақылау құралы ретінде қарап, неше құбылтып шектеп отырды. Бұдан шекараға жақын аймақта бейбіт сауда жүргізуге тырысқан. Қытай жер өңдеушілері мен Түркі малшылары зардап шекті. 620 – 629 жылдары Ел (Эль) қағанмен оның әскер басшылары санмыңдаған әскерді тынымсыз жабдықтауды, атты әскерді толықтыруды қолға алды. Соғыстан түсетін табыстар мен сыйлықтарға қанағаттанбаған қаған өз халқына салынатын салықты өсіре берді. Салық әсіресе жұт жылдары ( 627 – 629 жж) халыққа өте ауыр тиді. Ел қаған өзінен бұрынғылардың рулық тайпалық ел басқару жүйесіне өзгерістер енгізді: басты посттағы басшыларды түсіріп, олардың орнына Қытайлықтар мен соғдылықтарды қойды. Жат жұрттықтардың басқаруындағы халық шектен тыс қанауға түсіп, өз билеушісіне қарсы күрес ашуға мәжбүр болды. 629 жылы Ел қаған Шаньсида көтерілісшілерден жеңіліс тапты. Оған қарсы бұған ілесе оғыз тайпалары көтерілді. Қытай императорының әскері осы жағдайды пайдаланып, қағанат жеріне басып кіреді. Жат жұрттық басшылар теріс бұрылып кетіп, Ел қаған тұтқынға түсті.(630ж) Осылайша бірінші Түркі қағандығының тарихы аяқталды.[ 30] 80 жылдай өмір сүрген кезінде қоғамдық дамудың биік сатысына көтерілді. А.Н. Бенштам бұл жөнінде мынадай қорытынды ұсынды: “ Ертедегі Түркіледің қоғамдық құрылысы феодалдық қатынастарыдң ең ежелгі формаларының бірі болып саналады. Ашин державасы рулық – тайпалық қоғамның орнына әскери демократиялық қоғам құрды. Ашин династиясы өзінің кейбір белгілерімен Спартаға ұқсас боды, бірақ рулардан әлдеқайда қуатты еді. Қағандықтың негізгі күші басқару жүйесі мен әскері болды. Түркілер темір өндіруден жалпы әлемдік тарих сахнасына шықты. Түрік империясы тұсында ( VI – VII ғғ.) Орта Азияның экономикасы мен мәдениеті гүлденіп өсті. Сауда жер өңдеу және қол өнер өте тез дамыды. Жібек керуені Қытайдан Византияға қарай Бұхара. Самарқан, Ташкент, Қашқар, Турфан арқылы үздіксіз ағылып жатты. Түркі империясының құрылуы мен ыдырауы түркі халықтарының батысқа қарай жылжуына алып келді.Шығыс пен Батыс мәдениеті араласып, бірін – бірі байытты. Қорыта келгенде, Түрік қағанатының күшін біріктірмей, оны әлсін - әлсін зор шығынға душар еткен қарсылықтың бірі мемлекет ішіндегі алауыздық. Осының кесірінен ата жауға жұмсалатын күш екінің бірінде – ақ өзара тартысқа, бақталастыққа бағытталып, ортақ күш ыдырай берген. Бұл жағдай Күлтегін жазуларында: “ Бектерінің, халықтарының түзу еместігі үшін, табғаш халқының алдауына иланғаны үшін, өтірігіне көнгендігі үшін, інілі – ағалының дауласқандығы үшін Түркі халқы елдігінен жойылды” деп көрсетілген. Күлтегін жазуындағы: “ Елді халық едім, елім енді қайда, кімге елдік жасаймын, қағандық халық едім, қағаным қайда? Қай қағанға күш қуатымда берермін” деген зор нала сөздер әлемді айбары асқан мемлекеттің ойраны шыққанын көріп, күйінуден туған жанайқай. Мұны білікті мақсат, ел бірлігі үшін тегеурінді, дәйекті жұмыстар жүргізілмей, намыссыз жандар биік басына шығып, айбынды елді аяқ асты еткеніне ашыну, баққұмар, таққұмар, жетесіз, тексіздердің асыл халықты қор еткендігіне қарата айтылған қарғыс деседе болады. Түркі ұлыстары мен тайпаларының күш біріктіріп, ауызын арандай ашқан жалмауыз дұшпанға қарсы шығудың орнына өзара қырқысуы қатарынан озып туған небір есіл ерлердің жігерін құм еткен. Бір ғажабы – бұдан мың жарым жылғы Түрік бірлігі проблемасы еш заманда да өзінің маңызын жойған емес. Түрік ынтымағының арасына сына қаққысы келетіндердің заһарлы, кесеапат, жымысқы әрекеттерінің салдарына туысқан ұлыстарды бір – біріне арандату оқиғалары соңғы кездерге дейін орын алып келгенінде ұмытуға болмайды. [ 31 ] Бағы заманнан бері қарай қас жауларымыздың қолданып келген тәсәлінің тағы бірі – Түркілер арасына бөгде салт - сананы, жат діндермен наымдарды тарату, сөйтіп тұтас елдерді іштей іріту, тоздыру болған Түркі қауымын ұстанып келген дәстүрінен, тілінен, дінінен айыру үшін сыртқы дұшпандар жүйелі бағдарламалар жасап, оларды жүзеге асыруғы айла –амалын пайдаланған. Орхон ескеткіштерінде де бұл жағдайда барынша анық тұжырымдалыпты. Дұшпан елдердің “ тәтті сөз асыл қазынасына көп сеніп елдің, түркі халқы жойылдың” деген сөздер ешқашанда ұмыт болмауға тиіс. Тастағы жазуларда “ Түркі халқы жойылдың” деген тіркестер әлденеше рет кездеседі. Бұлар кемеңгер ата – бабалардың кейінгі буынға қалдырған қатаң ескертпесіндей естіледі. Президент Н.Ә Назарбаев “ Тарих толқынында” атты кітабында: Түркілер өзге мәдениеттердің жетістігін қабылдаудың ғажайып бірегей қабілетін танытты, оны өздернің ерекше жағдайларына қарай бейімдеп, шебер падалана білді. Ол томаға тұйықтықтан мүлде бөлек мәдениет болды”, деп жазған . Ілгері де айтылған және басқа мәселелер бізге бұрынғы ата – бабаларымыздың имандай сыры, жан даусы, кейінге қалдырған үлгі өсиеті, асыл аманаты. Бұл өсиет сөздердің мәні қазіргі кезде де мысқылдай кеміген жоқ. Еуразияның ұлы кеңістігін жайлаған Түркі халықтарының рухани бірлігі, тұтастығы, тіл мәртебесі, діни нанымы сақталуы үшін күрес әлі де көкейтесті проблема болып келеді. Осы күресті жалғастырып, алдағы ұлы мұрағаттарды жүзеге асыру үшін бүгінгі және ертеңгі қауымның қасиетті парызы. 2.5 Батыс және Шығыс түркі қағандығы. Ұлан –ғайыр байтақ жер енді ғана қалыптаса бастаған мемлекеттің шеңберінде ұзақ уақыт қала алмайтын еді.Олар іштен және сырттан болатын қысымға қарсы тұра аларлық өзара байланысты біртұтас экономикалық және этникалық – саяси біртұтас қоғам бола алмады. Жоғарыда атап өткендей,Түрік қағанатында әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, Суй Қытайының қағанатқа шабуыл жасауы, ақырында қағанаттың (603 ж) екі дербес – Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуіне әкелді. Батыс Түркі қағандығы он тайпаның ( он оқ будун) бірігуі нәтижесінде пайда болды. Оллар Шығыста бес тайпа дулу, батыстағы бес тайпа нушиби еді. Батыс Түркі қағандығына Жоңғария мен Орта Азияны біріктірген жерлер және Шығыс Түркістанның едәуір бөлігі кірді. Шығыс Түркі қағандығы Монғолияны иеленді. Батыс Түркі қағандығы Шөгүй (618 – 619) мен Тон – Ябғу (619 – 630) қаған қағандықтың шығыстағы шекарасын Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарим мен Памирге дейінгі ұлан – ғайыр қағандықтың аумағын кеңейту жөнінде саясатын одан әрі жалғастырып, әкімшілік орталығын сол кездегі қолөнер мен сауданың маңызды орталығы болған Шу алқабындағы Суяб ( Тоқмаққа жақын жерде) қаласына көшірілді, жазғы қонысы Мыңбұлақта болды (Испиджабқа жақын жер). Жаңа жорықтар қағандық аумағын Гиндикуш пен Маударияның жоғарғы ағысына дейін кеңейтті. Оңтүстікке билік жүргізуді Тон – Ябғу өзінің ұлы Тарду – шадға берді. Оның әкімшілік басқару орталығы Құндызды еді. Тянь – Шаньның оңтүстігіндегі Маураннаһрдағы, Орта Азия жеріндегі отырықшы аймақтар мен қалалар Батыс Түркі қағандығына тәуелді болды. Византиямен дипломатиялық қарым – қатынас туралы келісімді жүзеге асыра отырып, Тон – Ябғу император Ираклидің Закавказьеге жасаған үшінші жорығына(627 – 628 жж. ) қатысты. Түркілер өздері жаулап алған жерлерден көп мөлшерден енші алды. Ол жерлер Чоре мен Тбилиси. Тон – Ябғу жетістіктернің нағыз салтанатты шағы Ираклидің Тбилиси қамалының түбінде Тон – Ябғуға өз тәжін кигізіп, қызы Евдокияны оған әйелдікке беретінін мәлімдеген кезі еді. Бұрын өзіне алым төлеумен ғана келген Орта Азия мемлекеттерінің үстінен Тон – Ябғу қатаң саяси бақылау орнатты. Өзіне түгелдей бағынған сотүстгіндегі Спиджаб пен Шаш “ Ташкент), Оңтүстік Ауғаныстан мен солтүстік батыстағы Пәкістан территоияларына қаған өзі бекіткен бақылаушылар – тудундар жіберіледі. Олар қағанның қазынасына түсетін алым – салықты жиып, бақылау орнатты. Жергілікті билеушілерге түркі титулдары беріліп, оған қағанның басқару - әкімшілік аппаратының құрамына алынды. Сонымен қатар Тон – Яғбу жергілікті ықпалды билеушілермен жақын қарым – қатынаста болды. Қаған Орта Азияға ықпал етуді көздеп Самарқан билеушісіне өз қызын ұзатты. Тон – Яғбудың билік жүргізу стратегиясын қорытындылай келе: “Батыстағы көшпенділр бұған дейін ешқашан мұндай қуатты болған емес” дейді Қытай жылнамашысы. Осы ұлан – ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес үйсін, қаңлы, қарлұқ, оғыз (теле),қыпшақ, т. б. тайпалар Батыс Түркі қағандығының құрамына енді. Батыс Түркі қағандығы құрылған кезде Шығыстан келген көшпелі түрік ітілдес тайпалар бұрынан осы өңірді мекен еткен үйсін, қаңлы ұлыстары араласып, сіңісіп кетті. Енді бұл “ Он оқ бұдун” деген жаңа атпен әйгілі болды. Іле, Шу, Талас өзендерінің аңғарларында, Алатау баурайларында егіншілік алқаптары болды. Егін , мал шаруашылығымен айналысқандарға патриархалдық қатынас үстем еді. Ал отырықшы егінші аудандарда фодалдық қарым – қатынас орнады. Қытай мен Византия арасындағы Ұлы Жібек жолы бұл елдерді басып өтетін. Жетісчудағы отырықшы аудандар – мен қалаларды мекндеген соғдылар егіншілікпен, қолөнермен, сауда –саттықпен айналысты. Сауданың өркендеуіне байланысты ақша айналымы жарыққа шықты. Сауда мен қолөнердің орталық қалалары Құлан, Тараз, Меркеі болды. Қалада өндіріс құрал жабдықтарын жасайтын теміршілік кәсібі, қыш құмыра өндірісі, тоқымашылық, тері өңдеу, қолөнер кәсіптері өркендеді. Батыс, Шығыс қағандарының басқару жүйесі ұқсас еді. Қағандықтың ең жоғарғы билеушісі – қаған. Батыс Түркі қағандығын түркілердің Ашина тайпасынан шыққан ақсүйектер биледі. Онда 28 түрлі дәрежеден тұратын лауазым иелері болды. Олардың барлығы феодалға айналып келе жатқан шонжарлар еді. Халықтың негізгі бөлігі – қара бұқара, ал төменгі жігі – тат деп аталды. Қатаң тәртіп орнатып, шексіз билік жүрегізген Тон – Ябғу өз байлығын молайта беру үшін бағынушыларын қанаушылықта ұстады. Мүның ақыры үлкен шиеленіске айналып, ықпалды әкербасы Кюльбагатур Удельдер арасындағы соғысты тоқтату керек деген желеумен жиені қаған Тон – Ябғуды өлтіріп, өзін өзі қаған деп жариялайды. Бірақ басқалар да қағандыққа таласып, тайпалар арасында соғыс басталды. 630 – 634 жылдары қағандық өзінің Орта Азиядағы, Сырдария аймағындағы аумақтарынан айырылды. Мемлекет қиын саяси жағдайға тап болады: Батыс Түркі қағандығының құрамына кірген екі тайпалық одақ – дулу мен нушиби билік үшін тартысқа түседі. 634 жылы қағандық нушибилердің қолдауына сүйенген Ышбыра Эльтериш Ширдің қолына тиеді. «Он оқ будун» кезіндегі әскери әкімшілікті жаңғыртып, ілгері дамытуға күш салады. [32 ] Алайда қағандықтың әскери – саяси диктатурасы тайпаларды толық бағыныштылыққа ұстауға жеткіліксіз болып шығады. 638 жылы екі тайпа арасындағы қантөгіс соғыстың тууына себеп болды. Осыдан кейін қағандық екіге бөлінді. Олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтті. Ышбара қаған орнынан алынғанымен қоймай, ол Ферғанаға қашады. Тайпалар арасындағы соғыс және династиялық күрес 17 жылға ( 640 – 657 ) созылып, бұл Қытай әскерлерінің баса көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды. Он оқ будун елі жеңіліске ұшырады. Олардың тәуелсіз соңғы қағаны Нивар Ышбара – яғбу тұтқынға алынып, сонда екі жылдан соң (659ж) қайтыс болады. Тань империясы өзінің қағандық ішіндегі қанаушыларына сүйене отырып, Батыс Түркі қағандығын билеуге тырысады. Олар біраз уақыт өз үстемдігін жүргізеді, бірақ батыс түркілері түпкілікті тәуелсіздіктерін сақтап қалуға әрекеттене береді. Батыс Түркі қағандығының шаңырағын құлатпай сақтап қалуға, байырғы қуатын қалпына келтіруге жанын сала кіріскен қағандықтың соңғы дербес қағаны Ашина Хэлудің қолы 658 жылы өз бауырлары - теленің атты әскрі мен Тань мемлекеті әскерінің біріккен күшінен жеңіліс тапты. Себебі батыста түркілер Шығысқа қарағанда аз болды. Батыс Түркі қағандығы құлағанмен, оның құрамындағы түркі тайпаларының бәрі бірдей Тань мемлекетіне бағынып, оның билігін мойындаған жоқ. Мәселен, осы Батыс Түркі қағандығына кіретін « он оқ » халқының ішінен түргештер бас көтеріп, өз алдына қағандық құрып, Тань мемлекетінің жаулап алу саясатына қарсы тұрады. Сөйтіп 704 жылы Батыс Түркі қағандығынан соң Түргеш қағандығы тарих сахнасына шықты. [33] Ескере кететін бір жайт: соғдылардың қағанедық өміріндегі рөлі жоғары дәрезжеде болды, бүкіл экономикалық және ақша қатынастары соғдылардың тікелей қатынасуымен жүрді.[ 34 ] Қытаймен арадағы соғыста жеңіліс тапқан Шығыс Түркі қағандығы 630 жылы біржол құлады. Түркілер жарты ғасыр бойы Қытайға тәуелділіктің қамытын киюге мәжбүр болды. 682 жылы мемлекет қалпына келеді. Осы елу жыл ішінде талай қаған еркіндікке ұмтылып, ешқайсысы халыққа бостандық алып бере алмады. Солардың бірі – Құтлық қаған ғана қағандықтың басынбіріктіріп, үлкен күшке айналдырады. Құтлықтың тасқа қашалған сөзі былай дейді: « Қытай қолында қандай ерлеріміз құл болып қалды, қандай таза, сұлу әйелдеріміз күң болып қалды. Біз бұларға елу жылдық күшімізді бердік. Мемлекеттің заң жосағын жасап бердік.» Тоныкөк жазбалары, профессор Хирттың зерттеулері және қытай тарихшылары Елтеріс ( Құтлық) қаған туралы мына деректерді ұсынады: Қытай үстемдігіне қарсы қозғалыс 682 жылы болған. Көтеріліс басшысы – Ашина руынан шыққан Елтерістің әкесі қытай үстемдігі кезінде бағынышты Ашина тайпаларының бірін басқарған. Қозғалыс Юнь – чжун провинциясының солтүстігінде – қазіргі Датунфу қаласына жақын жерде өтеді. Бұл аймақты байырғы түркілер қоныстанған еді. 682 – 687 жылдары шығыс түркілер Қытайға қарсы азаттық күрестің нәтижесінде өз мемлекетін қайта құрады. Елтеріс қаған болып сайланып, Құтлығ қаған деген атқа ие болады. Оның ең жақын көмекшісі әрі ақылшысы болып Тоныкөк сайланды. Бұл тасқа қашалып жазылған көне түркі жазба мәліметтерінен белгілі. 691 жылы таққа Елтеріс марқұмның інісі Қапаған (Мочжо) қаған ( 691 – 716) отырып,Шығыс Түркі қағандығы әскери, саяси дамуы жағынан шарықтап өсті: солтүстік қытай армиясына қарсы бірнеше шабуылдар жасады, қидандарды талқандады ( 696 -697жж), Туваны жеңді. Енисейлік қырғыздарды бағындырды ( 709 –710ж). Қапаған бүкіәл Орта Азияны билеуге қол жеткізді. Бұл кезде Батыс қағандықтың халі мүшкіл болғнадығын пайдаланып оны басып алады да, мол олжаға кенеледі. 689 жылы Құтлық қағанның інісі Қапаған өз әскерін Қытайға бастап келеді. Ал қырғыздарға қарсы жорық 688 – 689 жылдардың аралығындағы қыста болған сияқты. Қытай әскерінің басында ұлы мәртебелінің сүйіктісі Сэ Хуай – и болған.Оған мызғымайтын шекараны бұзушыларды жазалау тапсырылған болатын. Шекара Шаньютай құзына дейін созылатын еді. [35] Қапаған өз әскерінің аздығынан қытай әскерімен соғысуға тәуекел жасай алмайды. Ал Хуай – и ешқандай әскери дарыны болмағандықтан, жауына қарсы шығуға батылсызданып, тосыла берді. Түркілер ұрыс салмай кете салысымен, Хуай – и шекараға келіп, істің сәтті аяқталғанына қуанды. Могилянның Тангутқа жорығы – 700 жылы, түркілердің қытай әскерін жеңуі шамамен 702 жылы , түркілердің батысқа жорытары 709 – 713 жылдары болған. 706 жылы қырғыздардың басқарушысы Барысбек Мочжодан қаған титулын алып, Могилянның қарындасына үйленген. 709 жылы Могилян Кем өзені мен Оргенді басып өтіп, чик халқын қарған. Қытай хабарламалары бойынша Тоыкөк, Могилян, Күлтегін 710 жылдың аяғы мен 711 жылдың басында Кегмен (Саян жоталары) тауы мен Сунганда (Алтай тауының бір бөлігі болса керек) қыс ішінде жорық жасаған. Барысбек хан қайтыс болған соң, оның халқы түркілерге бағынған. 715 – 716 жылдары Қытай хабары бойынша түркі елінің іші дағдарыс жағдайында болды. 716 жылы Оғыздардан қайтар жолда, Қытай хабарлары бойынша, Мачжо өлтіріледі де, басы Қытайға жіберіледі. [ 36 ] Қаған өлімі жаңа абыржулар туғызды, осы кезде хан тұқымынан шыққан Күлтегін Мачжоның баласын өлтіріп, таққа өз ағасы Могилянды отырғызады. Жазбаларда ол өзін Білге қаған деп атайды. 721 немесе 722 жылы түркілер Қытайға, ал 723 жылы татабицеге жорықтар жасаған. Қытай мен бітім жасасқанннан кейін (721 жылдын кейін) түркілердің көршілермен қарым – қатынасы едәуір жақсарды. 722-733 жылдар аралығында бірде – бір соғыс болмаған. Хирттың мәліметтеріне қарағанда түркі елшілігі Қытайда жиі болып тұрған. 731 жылдың күзінде Күлтегін асына татабице, түркеш, қырғыз елдерінің қағандары, арнаулы өкілдері қатысты. Шығыс Түркі қағандығы кезінде түркі әскерлерінің даңқы Ұлы даланы шарлап кетті. Қағандық өзінің шырқау биігіне көтерілді. Қағандық пен Тань империясы арасында талай жылғы соғыстан кейін шын мәнінде бейбіт қатынас орнады. Грумм – Гржимайло айтқандай: Тоныкөк, Білге қаған, Күлтегін даңқты түркі елінің ақыры болды. Шығыс Түркі қағандығының соңғы қағаны Озмыш тегін қаған 744 жылы ұйғырлар қолынан қазатабады. Бос қалған түркі қағанының орнына Құтлық Білге Құл қаған отырып, Ұйғыр мемлекетін құрды. Осымен Шығыс Түркі қағандығы ел есебінде өмір сүруін тоқтатты. [37] Шығыс Түркі қағандығы негізінен феодалдық мемлекет болып, түркілердің қоғамдық құрлысына рулық – тайпалық қалдықтар сақталды. Шығыс Түркі мемлекеті қираған соң батыс жағындағы жерлерге найман, керей, меркіт, қимақ, қыпшақ тайпалары ие болды. Түркі қағандарының әлденеше буыны айналысындағы дұшпандармен ғасырлар бойында сұрапыл күрес жүргізіп ірі жетістіктерге қол жеткізгенін Орхон ескерткіштерінен айқын аңғарамыз. Сонымен қатар заманында ешбір жаудан беті қайтпаған қайсар халықтың әлсіз тұстары болғандығын да тас жазулар баянынан білеміз. Қорытынды. “Түрік мемлекетінің құрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі бір кезеңде бетбұрыс дәуірі болды” деп жазды белгііл ғалым Лев Гумилев өзінің “ Көне түріктер” деген іргелі зертеуінде. Көне түркі мемлекеті шығыс мәдениеті мен батыс мәдениетін жалғастырушы ғана емес, сонымен қатар ол өз мәдениетін, мемлекеттік құрылысы мен идеологиясын жасады, әлемдік тарихта үлкен із қалдырды. Түркі империясы ғұндардан кейінгі екінші ірі еуразиялық империя болды. Түріктердің бірнеше мемлекеті болды. Көне Түркі мемлекеті ( 552 – 603); Батыс Түрік қағанаты (603 –704); Шығыс Түрік қағанаты ( 603 – 679); Екінші Түрік қағандығы (607 – 744); Түргеш қағандығы ( 704 – 756); Қарлұқ мемлекеті (756 – 970); Үйсін мемлекеті ыдыраған соң Жетісу мен Орталық Қазақстанда аварлардың билігі орнады. Осы аварларды VI ғасырдың ортасында Ашина тайпалары талқандайды. Осы тайпалар ұзамай түріктер деп аталды. Түріктердің қағаны Бумын,Қара қаған, Мұқан қаған аварларды талқандауды ақырына дейін жеткізді. Осылай Түркі қағанаты нығайған болатын. 759 жылы Батыс Түркі қағанаты нашарлап әлсірей бастады да мұның өзі Жетісуға Қытайдың тан әулеті империясы әскерінің басып кіруіне себеп болды. Түріктер қытай басқыншыларына қарсы азаттық күреске шықты. 704 жылы түргеш тайпаларының көсемі Үшеліктің басшылығымен түріктер жеңіске жетіп, жаңа Түргеш қағандығы құрылды. 679 – 687 жылдарда жүргізілген табанды азаттық күрес, нәтижесінде шығыс түріктері қытай басқыншыларын қуып шығып, өз мемлекетін қалпына келтірді немесе екінші Түркі қағандығын құрды. Бірінші қаған Құтлық болды, оны Елтеріс қаған деп атады. Оның жақын көмекшісі әрі кеңесшісі түріктердің тамаша ерлік істері мен өсиеттерін құлпытастарға жаздырып қалдырған Тоныкөк болды. Қапаған қағанның тұсында (691 – 716) екінші Түркі қағанаты өзінің әскери – саяси қуатының гүлдену дәрежесіне жетті. Түріктер солтүстік Қытайға бірнеше сәтті жорықтар жасады, қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап, Туваны бағындырды. Осылай Қапаған қаған Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның әскерлері Соғды жеріне дейін барды. Білге және Күлтегін қағандардың тұсында да түріктердің қуаты артып тұрды. Ішкі соғыстардан 744 жылы Екінші Түркі қағандығы құлап, Ашина әулиетінің билігі тоқтады. Дипломдық жұмысымды қорытындылай келе мен мынадай тұжырымға келдім, Көне түркілер біздің заманымыздың VI – VIII ғасырларында жалпы адамзаттық өркениетке жаңа өріс қосылғанын паш етті. Дәурені жүріп тұрған Қытайдан Қырымға дейінгі жерге иелік еткен көне түркілер іргелі мемлекет құрумен қатар, өрелі мәдениетті қалыптастырды. Монғолия, Сібір, Қазақстан, Қырғызстан жерлерінен табылып жатқан жәдігерлер соның жанды куәсі. Бұл жазбалардың ең басты қасиеті – оларды жасаушылардың асқақ рухы мен өр намысында, өлмес еркі мен мұқалмас жігерінде. Мұндай бекем рухсыз шығысы Хинган, Сарыөзен, батысы Көктеңіз, оңтүстігі – Ұлы Қытай қорғаны, солтүстігі – Сібір аралығында осыншалықты өркениеттік өрлеу орын алмас еді, осыншалықты терің тарих тарқатылмас еді, ұлт ұлы, халық жасампаз болмас еді. Еліміздің тәкелсіздік алғаннан кейінгі кезеңі сол ұлылық пен жасампаздық рухының, бірлік пен ерлік идеяларының сонау есте жоқ ескі заманннан – ақ халық үшін киелі ұғымға айналғандығын айғақтайды. Бұл жөнінде Елбасымыз да үнемі тоқталып, байсалды, жүйелі бағыт ұстанып әрі оны тереңдетіп келеді. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев “ Тарих толқынында” атты кітабында: “ Түркілер өзге мәдениеттердің жетістігін қабылдаудың ғажайып бірегей қабілетін танытты, оны өздерінің ерекше жағдайларына қарай бейімдеп, шебер пайдалана білді. Ол томаға - тұйықтықтан мүлде бөлек мәдениет болды” , деп жазған [ 38 ] Тарих атаулының өткен өмірді сөз ететіні белгілі. Алайда, тарихтың тағлымы бүгін мен болашаққа қызмет етеді. Осыдан мың жарым жылдай бұрын тас ұстынға өшпестей болып қашалған Күлтегін жазбаларындағы тұжырымды ойлардың қазіргі Қазақстан жұртшылығының да арман-мұраттарымен үндес естілетіні қайран қалдырады. Күлтегін ел мүддесінің тұтастығын, мемлекеттің қауіпсіздігін, туған жердің бөлшекітенбеуін , ұрпақтардың жарастықты өмір сүруін өсиет етеді. "Бектерінің, халқының ымырасыздығынан, Табғаш халқының тепкісіне көнгендігінен, Арбауына көнгендінен іні-ағаларының дауласқандығынан, бекті халқының жауласқандығынан Түркі халқы елдігін жойды. Қағандығынан айырыдды; табғаш халқына бек ұлдары құл болды, пәк қыздары күң болды. Түркі бектер түркі атын жоғалтып, Табғаш атын тұтынып, Табғаш қағанына бағынды. Елу жыл ісін-күшін берді... Әкем қаған осынша... Қырық жеті рет атанды... Жиырма айқас жасады. Тәңірі жарылқағандықтан, Елдігін елсіретті, Қағандығын қағансыратты, жауын бейбіт етті, Тізеліні бүктірді, Бастыны еңкейтті» - дейді Күлтегін. Елдің елдігі, халықтың бақыты жарастықпен өмір кеше білуде екенін ұрпаққа өсиет етеді. Әлеуметтік үйлесімділікті халықаралық ахуал мен шендестіре зерделейді. Ел ішінде тәртіп пен заңдылық сақталса, яғни ата-баба салтына адалдық болса – ұрпақтың бақытты өмір сүруіне кепіл бола өнеге сол дейді. Осы өсиет қазақстандықтар үшін бүгін де үлгі-өнеге. Тәуелсіздігімізді баянды етіп, әлемдік қауымдастықта өз орнымызды орнықтырудың, сөйтіп баянды бақыт пен қауышудың кепілі ауыз бірлікте екенін бүгінгі өміріміз көрсетіп беріп отыр. Тарихтың тағылымы, тәуелсіздігіміздің тағылымы дегеніміз осы болса керек. Қолданылған әдебиеттер: Амажолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. 1- кітап. (Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). – Алматы: “Білім”, 2002. 2. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по историй Средней Азий. М., 1964 3. Бернштам А. Н. Социольно – экономический строй Орхоно – Енисейских (VI – VIIвв). Москва, 1946. 4. Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. Тексты и исследовнаия. Москва – Ленинград.1951. 408-бет 5. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 4-бет. Аманжолов К.Р. Түркі халқының түп тамыры (тарихи – этнографиялық шолу). // Қазақ тарихы. 1993. №1. 47 –бет. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық. 1-том. Алматы. 2001. 296 –бет. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в древние времена. Том 1., М-Л., 1950. С 228 Цэнь Чжун – Мянь. Туцзюе цзиши ( Түріктердің жиынтық тарихы), 500- бет Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 27- бет. 11. Салғарин Қ. Түріктер, жужандар. – Алматы, 1999. 42 бет Ақышев К. Қазақ мемлекеті: қайнар көзі, дамуы кезеңдері, тұрақтануы. // Қазақ тарихы. 1995. № 2. 31 бет Кляшторный С.Г.., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетии. - Алматы: “Рауан”,1992. С 85-86 Гумилев Л. Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 44 бет Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: “Жалын”, 1994. Құлахметова Л. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі байырғы түркілердің ел басқару жүйесі. // Қазақстан тарихы. 2003 № 5. 37бет История государства и права Казахской ССР. Часть I - Алматы: 1982. 18- бет. Кляшторный С.Г.., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетии. - Алматы: “Рауан”,1992. Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары: тарихнамалық – деректанулық талдау. – Астана, 2003. 51 бет Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси – құқықтық тарихы. – Алматы: “Ғылым”. 2000. 19 бет. Салғараұлы Қ. Түркі қағанаты жөнінде бірер сөз // Ақиқат. 2006. №1 13- 17бет Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки историй и идеологий – Алматы, 2002. 118 бет. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 39 бет. Ақышев К. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Алматы.1994. 102 бет Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир ( издание третье, допалненное). – алматы, 2000. С 268 Пигулевская Н. В. Византия дипломатиясы және жібекпен сауда жасау. М- Л., 1947. 317 бет. Шмидт А.Н. Орта Азия мен Иран тарихы жөніндегі материалдар, “шығыстану институтының ғылыми жазбалары”, XVI том, 1961. Бартольд В.В. Иранды тарихи- географиялық шолу, СПб., 1918. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 118- бет. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. 1- кітап. (Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). – Алматы: “Білім”, 2002. Бизақов С. Түркі әлемі. – Алматы, 1998. 69 –бет Бердібай Р Байқалдан Балқанға дейін. – Алматы, 1996. 114 бет. Абдрахман Х. Түркілер тарихы мен тағдыры. – Алматы, 2002. 5 - бет. Кляшторный С.Г.., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетии. - Алматы: “Рауан”, 1992. С 94-96 31. Бернштам А. Н. Социольно – экономический строй Орхоно – Енисейских (VI – VIIвв). Москва, 1946. Кляшторный С.Г.., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетии. - Алматы: “Рауан”, 1992. С 97-98 Кляшторный С.Г.., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетии. - Алматы: “Рауан”, 1992. С 32-33 Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. Тексты и исследовония. Москва – Ленинград.1951. 408-бет. Байбатша Ә Қазақ даласының ежелгі тарихы. – Алматы, 1998. 59 бет. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы. 1996. 44 –бет Тасмағамбетов И. Елдік пен ерліктің ерекше ескерткіші. // Егемен Қазақстан. 2001. 19 мамыр. 3-бет. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқында. Алматы. 1999. 101-бет. жүктеу/скачать 273 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|