Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі
| Темперамент түрі
|
Темперамент түрінің сипаттамасы | |
|
Темпераменттің күшті жақтарын пайдалану | ||
|
Сангвиник |
Үлкен қызығушылықпен барлық нәрселерге назар аударады. Түріне қарап көңіл-күйін білуге болады. Энергиясы мол және жұмысқа қабілетті. Сезім, көңіл-күй, қызығушылықтары өзгермелі. Адамдармен тез байланыс орнатады. |
Жасөспірімнің алдында жаңа міндеттер қою керек, бірақ олар тым қиын емес болу қажет, әйтпесе оның қызығушылығы жоғалады немесе жеңіл түрімен ауыстыру керек (өздігінен дамиды). Дене шынықтыру жаттығулары және спортпен шұғылдану жасөспірімге өз қуатын оң арнаға бағыттауға көмектеседі. |
|
Холерик |
Жоғары белсенділік, ашушаңдық. Мүдделер мен ұмтылыстардың тұрақсыздығы. Назарын аударудағы қиындықтар. Табанды. Көбінесе бейресми көшбасшы. "Әзілкеш", "жексұрын"болуы мүмкін. Үнемі жаңа нәрсені іздеу. Жиі жанжалды жағдайларға түседі, бір нәрсеге шамадан тыс қызығып кетеді. |
Оны қандай да бір іспен: спорт секциясы, би, туризммен қызықтыру қажет. Бұл жасөспірімге өзін жүзеге асыруға көмектеседі, ал бір мезгілде оған діни секталарға кіруге немесе әуесқойлықтан қылмыстық істерге түрткі болуға мүмкіндік бермейді. Оның достарымен қарым-қатынас жасауына кедергі келтірмеу керек. |
|
Флегматик |
Эмоциялары әлсіз көрінеді. Кез келген жағдайда тыныш қалады. Баяу, басқа жұмысқа ауысу қиын, адамдармен қиын тіл табысады, жұмысқа қабілетті. Шыдамдылықпен ерекшеленеді. |
Жұмыс үстелінде оның көңілін ешнәрсе алаңдатпауы керек. Жасөспірім бір уақытта бір жұмыспен айналыса алады, сондықтан оған қызметтің ауысқанын еске салу қажет. Жасөспірімді мақтап, өзіне сенімділік ұялату керек, тіпті егер ол баяу болса да, әйтпесе өзін-өзі бағалау төмендейді және ол өзін сәтсіз, әлсіз сезінеді. |
|
1 кестенің жалғасы | ||
|
Меланхолик |
Ренжігіш, қатты сезімтал. Белсенділігі төмен. Сабақ барысында қолды сирек көтереді, ұялшақ. Азғантай қиыншылық кейін шегінтеді, тез шаршайды, алаңдатады, өзіне сенімін жоғалтады. Ұзақ жүйке қысымына төзбейді. Жүйкесі тез сыр беруі мүмкін, ол кезде өз-өзінен жабылып, тұйықталып қалады. |
Жасөспірімге жаза мен жанжалды жағдайларға жол беруге болмайды. Егер бұл орын алса, депрессия туындауына жол бермеу үшін жасөспірімді мұқият бақылау қажет. Құрдастарымен қарым-қатынас орнатуға, оның хоббиін қолдауға көмектесу керек. Меланхоликтен белсенділікті және барлық нұсқауларды дәл орындауды талап етуге болмайды. |
Джо Гилфорд темперамент құрылымын мүлдем басқаша анықтайтын 13 факторлы теорияны ұсынды. Темперамент қасиеттерін зерттеу үшін төрт анкета құрастырды, соңғысы, алдыңғы үштің синтезі болатын шамамен 400 сұрақтан тұрады.
1. Жалпы белсенділік. Жеке адам жігерлі, тез қозғалады және тез жұмыс істейді, іскер, кейде импульсті.
2. Доминантты. Жеке тұлға өз құқықтарына қол жеткізеді және оларды басқа адамдардың алдында қорғайды, көшбасшы болуға ұмтылады, әлеуметтік байланыстардан қорықпайды, өз ойларын ашық білдіруге бейім.
3. Ерлік. Жеке тұлғада әдетте ер адамдар басым болады - кәсіби және күнделікті мүдделер; өте эмоционалды емес, өз сезімдерін жасыруды біледі, қорқынышқа берілмейді немесе жиіркенеді; басқалардың арасында жанашырлықты тудырмайды.
4. Өзіне деген сенімділік. Жеке тұлға оны басқа адамдар тани алатынына сенімді, өзіне сенім артады; қарым-қатынаста теңдестірілген, өз жағдайына қанағаттанған, өз-өзіне тұйықталмаған.
5. Тыныштық (өзін-өзі басқару). Тұлға тыныш, сергек, тітіркендіргіш және шаршау бермейді, проблемаға тез көңіл бөле алады.
6. Қарым-қатынас. Жеке тұлға достық қарым-қатынасқа, формальды және формальды емес байланыстарға бейім, көбінесе көшбасшы ретінде әрекет етеді, ұялшақ емес, жалғыздықты іздемейді.
7. Рефлексивті. Жеке адам ойлы, философияға бейім, қиялға берілмейді, басқаларды зерделейді және талдайды, қызығушылық танытады.
8. Депрессия. Эмоционалды және физикалық күйзелістер, үнемі қорқыныш пен мазасыздық, көңіл-күй құбылмалы, қыңыр.
9. Эмоционалдылық. Беткей және инфантильді болса да, тез пайда болатын эмоциялары бар тұлға.
10. Ұстамдылық. Тұлға ұстамды, өзін жақсы меңгерген, қамсыздан гөрі, жауапкершілік сезіміне ие.
11. Бейтараптық. Проблемаларға жеке объективті және нақты көзқарас, басқаларға қатысты сәл өзгеріс, өзін ұмыта алатын, күдікке бейім емес, өте әсерлі.
12. Ізгі ниет. Жеке адам мейірімді, қарым-қатынаста жұмсақ, дұшпандық танытпайды, басқаларды қорлауға бейім емес, агрессивті емес.
13. Төзімділік. Жеке тұлға сынға бейім емес, ақымақ, өзінен гөрі басқаларға жүгінеді [16, б. 7].
Темпераменттің факторлық құрылымын одан әрі зерттеу Дж.Гилфорд анықтаған факторлар бір-бірінен тәуелсіз емес: олар кейбір жүйелерді құрайды. Жеке факторлар үшін алынған шамалар қайтадан корреляцияға ұшырады, содан кейін факторлық талдау жасалды, басқаша айтқанда, екінші ретті факторлық талдау жүргізілді.
Осылайша анықталған төрт факторды суперфакторлар деп атайды:
- I фактор: ашушаңдық мінез – ұстамдылық;
- II фактор: реализм;
- III фактор: эмоциональды;
- IV фактор: әлеуметтік бейімделу.
Олар бір-біріне тәуелді емес, бұл олардың арасындағы корреляцияның жоқтығынан көрінеді. Сондықтан факторлардың біріне сәйкес белгілі бір сипаттамасы бар адам басқаларына қатысты кез-келген позицияны алады. К. Лоуэлл Дж.Гилфордтың сауалнамасы негізінде таңдалған екінші ретті факторларды бағалау әдісін ұсынады, бірақ ол темперамент диагнозын қоюға мүмкіндік беретін сауалнамаларды жасамады. Мүмкін, осы себепті оның тұжырымдамасы психологтар арасында үлкен қызығушылық тудырмады.
Факторлық теорияларда темперамент қасиеттері жеке тұлғаның белгілі бір ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы, Л.Терстон тұжырымдамасында темпераменттің мәні осындай факторлар жиынтығымен сипатталады:
1. Активтілік-пассивтілік.
2. Энергиялық-пассивтілік.
3. Импульсивтілік - байсалдылық.
4. Доминанттық - конформдық.
5. Тұрақтылық-өзгергіштік.
6. Социабельділік-ажырауға бейімділік.
7. Рефлексивтілік-практикалық қызмет [17, б. 97].
Г.Айзенк моделі үш негізгі қасиеттерді ұсынады:
1) интроверсия—экстраверсия;
2) нейротизм (эмоционалды тұрақсыздық - эмоционалды тұрақтылық);
3) психотизм [18, б. 45].
Темперамент сипаттамалары әртүрлі психологтар арасында мүлдем өзгеше және көптеген факторларды қамтиды. Жалпы алғанда, темперамент бойынша жіктеу жеке тұлғаны факторлық талдауға арналған қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келмейді және қазіргі уақытта қызықты.
Клиникалық мақсатта К. Леонхард темпераментті бағалаудың сипаттамалық әдісін жасады. Автордың пікірінше, темпераменттің келесі негізгі түрлері бар.
1. Гипертимиялық, белсенділікке деген құштарлық, мінез-құлықта оптимистік ерекшеліктердің болуы, бастамашылдық, сөйлеу белсенділігінің жоғарылығы, тіршілік пен көңілділік.
2. Дистимиялық, сөйлеу белсенділігі төмендеген және іс-әрекеті кешігетін пассивті адамның мінездемесі.
3. Гипертимиялық және дистимиялық күйлердің күрт өзгеруімен сипаттайтын әсерлі аффективті-лабильді.
4. Қуанышты оқиғалардан және қайғылы оқиғалардан толық үміт күттіретін адамдарға тән аффективті - экзальтацияланған.
5. Эмотивті, бірақ эмоциялардың баяу пайда болуымен ерекшеленетін.
6. Мазасыз. Бұл тізбеден көрініп тұрғандай, К. Леонгард екі сипаттаманы - белсенділік пен эмоционалдықты көрсетті [19, б. 45].
Қазіргі заманғы ғылым тұлғаның физиологиялық және биохимиялық реакцияларының интуитивті көрсетілген типтерімен үйлескен психикалық әсер етудің төрт түрінің антикалық жіктемесі туралы оқу-жаттығуда көрінеді.
жүктеу/скачать 139,93 Kb.
Достарыңызбен бөлісу:
