Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі

М. Н. Русалов, Л. А. Китаев-Смык, Н. Д. Левитов сияқты отандық ғалымдар күйзеліс деп биохимиялық, электрофизиологиялық көрсеткіштердің спецификалық емес өзгерістерімен және басқа да реакциялармен қоса жүретін психикалық және мінез-құлық көріністерінің кең ауқымын түсінеді, бұл күйзеліске төзімділікті интегралды сипаттама ретінде қарастыру қажеттілігін көрсетеді.

Қ.И. Погодаев жалпы бейімделу синдромын қалыптастыруда орталық жүйке жүйесінің жетекші рөлін ескере отырып, күйзелісті мидың метаболикалық бейімделуінің шиеленісу жағдайы немесе шектен тыс күйі ретінде анықтайды, бұл жалпы нейрогуморальды және жасуша ішілік реттеудің тетіктерін қолдана отырып, оны ұйымдастырудың әртүрлі деңгейлерінде денені қорғауға немесе зақымдауға әкеледі. Ю.А. Александровский эмоционалды күйзелісті психикалық бейімделу тосқауылының шиеленісуімен және эмоционалды күйзелістің патологиялық салдарымен байланысты деп санайды. Г. Л. Комендатов пен Н. А. Разсолов күйзелістік жағдайды жүйке және гуморальді реттеуші механизмдердің шекті кернеуі ретінде анықтайды және күйзелістің екі түрін ажыратады: біріншісі «қиын қызметті» орындау кезінде тамыр жүйке процестерінің кернеуімен байланысты, екіншісі - вегетативтік сферамен (ерекше сыртқы ортамен теңдестіру) [27, б. 46].

Әдебиетте «күйзеліс» терминінен басқа, «күйзеліске төзімділік» түсінігі кең қолданылады. Күйзеліске төзімділік дегеніміз адамның эмоционалды тұрақты болуы, яғни әр түрлі белсенділік жағдайындағы эмоционалды реакцияларды сипаттайтын шамада шамалы ығысулар болуы мүмкіндігі деп түсініледі. В.Г. Норакидзе қарама-қарсы белгілердің эмоцияларының жиі өзгеруі мағынасындағы эмоционалды тұрақсыздық туралы жазды. Н.Д. Левитов эмоционалды тұрақсыздықты көңіл-күй мен эмоциялар тұрақсыздығымен, сезімнің тұрақсыздығымен байланыстырады. Л.М. Аболиннің пайымдауынша, эмоционалды тұрақтылық - бұл жеке тұлғаның эмоционалды механизмдері бір-бірімен үйлесімді әрекет етіп, мақсатқа жетуге ықпал ететін жеке адамның ажырамас сапасы. Ол эмоционалды тұрақтылықтың жүйелік табиғаты туралы идеяны ерекше атап өтеді және күйзеліске қарсы тұруды күрделі қасиет ретінде қарастырады. П.Б. Зильберман күйзелістік төзімділікті «... эмоционалды, ерікті, интеллектуалдық және мотивациялық компоненттердің өзара әрекеттесуімен сипатталатын индивидуалды меншік, жеке тұлғаның бүкіл психикалық іс-әрекеті, бұл күрделі эмоционалды ортада іс-әрекет мақсатына оңтайлы сәтті жетуді қамтамасыз ететін интегративті қасиет» деп түсінеді [28, б. 152].

Б. Х. Варданян күйзеліске төзімділікті психикалық қызметтің барлық компоненттерінің, оның ішінде эмоциялық іс-әрекеттердің ерекше өзара әрекеттесуі ретінде анықтайды. Ол күйзеліске қарсы тұрақтылықты «...эмоциогендік жағдайда психикалық қызметтің барлық компоненттерінің арасында үйлесімді қарым-қатынасты қамтамасыз ететін және сол арқылы қызметтің табысты орындалуына ықпал ететін жеке тұлғаның қасиеті ретінде нақты анықтауға болады», - деп жазды [29, б. 42].

Күйзеліске төзімділікті зерттеуде реттеудің психологиялық механизмдерінің шешуші маңызы бар екендігіне сүйене отырып, Б.Х. Варданян шартты түрде күйзеліске төзімділікті психикалық реттеудің екі жолын ажыратады - «ішкі» және «сыртқы». «Ішкі» тәсілдерге осы жағдайдың пайда болуының ішкі субъективті факторларына бағытталған эмоциогендік жағдайды еңсерудің тәсілдерін жатқызады. «Сыртқы» жеңу әдістері эмоциогенді жағдайдың пайда болуының сыртқы жағдайларын жоюға бағытталған. Күйзеліске тұрақтылық өлшемі қарастырылған екі әдісті қолдану тиімділігімен дәл анықталады деп қорытынды жасауға болады.

В. Вяткин күйзеліске төзімділіктің интеграцияланған табиғаты туралы айтады. Ол мұны интегралды жеке тұлғаның құрылымымен анықталған сапа ретінде қарастырады (яғни интегралды даралықтың қасиеттері арасындағы көп деңгейлі қатынастардың сипаты). В. Вяткин психикалық күйзеліске қарсы тұру интегралды жеке тұлғаның үйлесімді, теңгерімді құрылымының белгісі екенін, ал күйзелістің тұрақсыздығы оның құрылымындағы тепе-теңдіктің бұзылуының салдары екенін баса айтады.

Е. Рейковский эмоционалды тұрақтылықты эмоционалды қозғалатын адамның өз іс-әрекетінің белгілі бір бағытын, қабілеттілікпен жұмыс істеуін және эмоциялар көрінісін бақылауды сақтау қабілеті деп түсінеді. Оның пайымдауынша, кейбір адамдар төмен эмоционалды сезімталдыққа байланысты күйзеліске төзімділіктің жоғары деңгейімен ерекшеленеді.

Күйзеліске төзімділікті талдау үшін В. А. Вальдман күйзелісті түсіну қызығушылығын тудырады:

а) жедел түрдегі психологиялық реакциялар кешені жалпы түрде белгілі бір тұлға үшін маңызды болып табылатын және сигналда қамтылған және эмоционалды жағымсыз деп есептелетін ақпаратты қабылдау және өңдеу процесі ретінде анықталуы мүмкін (мұғалімнің сабақтағы қолайсыздық жағдайы, сыныптастарымен немесе достарымен қақтығысты білу және т.б.).

б) эмоционалды жағымсыз субъективті жағдайға психологиялық бейімделу процесі;

в) «психикалық дезадаптация жүйесі» функционалдық мүмкіндіктерінің бұзылуы салдарынан осы тұлға үшін эмоциялық белгілермен шарттасқан психикалық дезадаптация жағдайы, бұл субъектінің мінез-құлық белсенділігінің реттелуінің бұзылуына әкеп соғады.

Күйзеліс пен аурудың байланысын зерттеу үлкен қызығушылық тудырады [30, б. 125]. Кез келген күйзелістік жағдай психикалық және эмоциялық бұзылуларға себеп болуы мүмкін. Алайда, психиканың бұзылуы жағдайлардың тұтас кешенінің әсерінен дамиды және осы түрдегі барлық проблемаларды тек күйзеліс деп атайды. Бірақ біздің күйзеліске деген реакциямыз ақыл-ойдың күйіне және оның тұрақтылығына қатты әсер етеді.

Күйзелістің салдары:

• 
  шөлдену сезімі;
  
• 
  депрессия;
  
• 
  суицид;
  
• 
  жыныстық бұзылулар;
  
• 
  невроздар;
  
• 
  физикалық ауырсыну және т. б.
  

Осылайша, көптеген психологтардың күйзеліске төзімділігі (эмоционалдық тұрақтылық) психиканың қасиеті ретінде қарастырылады, соның арқасында адам күрделі эмоциялық жағдайларда қажетті қызметті табысты жүзеге асыра алады. Жоғары эмоционалды тұрақтылыққа ие адам кәсіби қызметте туындайтын проблемалық жағдайларды күйзелістік, қауіпті емес, шешуді қажет ететін жағдай ретінде қабылдайды, ал оның жұмысқа деген көзқарасы терең, орнықты, позитивті, бұл оның кәсіби бағдарлануын тұрақтандырады.