ТҮРКІ РУХАНИЯТЫН ЗЕРДЕЛЕГЕН ҒАЛЫМ

 
 
43 
келгенде  сөз  өнерінің  ғылыми  –  теориялық  жүйесін  тұжырымдап, 
тарихи- 
әдеби 
процесті, 
әдебиеттану 
ғылымының 
даму 
заңдылықтарын  айқындап,  оның  түрлі  салаларын  зерттеп,  еңбек  етіп  
жүрген ғалымдардың есімдерімен тығыз байланысты. 
Сондықтан  да  әдебиетті  зерттеп,  оны  іргелі  ғылым  деңгейіне 
жеткізген  ғалымдардың  еңбегіне  көз  жүгірту  –  ақиқатында,  ұлттық 
әдебиетіміздің дамуындағы тарихи кезеңдерін зерделеу деген сөз.  
Ұлттық  сөз  өнерін  өзіндік  ғылыми  таныммен  тұжырымдап, 
зерттеп  жүрген  әдебиеттанушы,  түркітанушы  ғалымдардың  бірі  - 
Сейфиддин Сүтжанов. 
Ғылымдағы  қадамын  мәшһүртанудан  бастаған,  бүгінде  қазақ  –
түркі әдеби байланысын зерттеу нысаны еткен, жоғарғы оқу орнының 
үздік оқытушысы, Қазақстан Республикасы білім беру ісінің құрметті 
қызметкері  филология  ғылымының  докторы,  профессор  Сейфиддин 
Сүтжанов    бүгінде  ғылыми-педогогикалық  қызыметінің  кемелденген 
шағында.  
Сүтжанов  Сейфиддин  Назымбекұлы  1950  жылы  Павлодар 
қаласында  туған.  Қаладағы  бірден-бір  жалғыз  Абай  атындағы  қазақ  
мектебін бітіргенен кейін ҚазМУ –дің филология факультетіне түсіп, 
1974  жылы  оны  тәмәмдаған  соң,  15  жылдай  Қазақстан 
Республикасының кітап палатасында библиограф, аға редактор болып 
еңбек  жолын  кітап  ісі  мен  ақпарат  –  библиография  саласынан 
бастайды.    1989  жылдан  бастап  ғылымға,  ұстаздыққа    ден  қойып, 
М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет  және  өнер  институтында  ғылыми 
қызметкер,  Қазақ  қыздар  педагогикалық  институтында  аға  оқытушы 
болып,  кейіннен  ұстаздық  қызметін  өзінің  туған  жерінде 
С.Торайғыров  атындағы  Павлодар  мемлекеттік  университетінде 
жалғастырып,  қазірде  Павлодар  педагогикалық  иниститутында 
профессорлық қызмет атқаруда. 
Кешегі 
жариялылық 
кезеңінде 
Мәшһүр 
Жүсіп 
шығармашылығын алғаш ғылыми тұрғыдан зерделеп бірнеше ғылыми 
мақалалар мен монографиялық еңбек шығарды. Сөйтіп, Мәшһүртану 
атты  ғылыми  саланың  қалыптасуына  негіз  қалады.  Сейфиддин 
Сүтжановтың 
ғалымдық, 
ұстаздық 
жолындағы 
жасаған 
жұмыстарының  ең  елеулісі,  әдебиеттің  тұлғатану  саласындағы  тер 
төкен  жұмысы  –  Мәшһүртануға  арналған  еңбектері.  1994  жылы 
«Мәшһүр  Жүсіп  Көпеевтің  әдеби  мұрасы»  деген  тақырыпта 
кандидаттық 
диссертация 
қорғады. 
Ақын 
шығармаларының 
туындауындағы  әсер  еткен  тарихи  жағдаяттар,  қоғамдық,  саяси  сана 
сияқты  факторларды  саралай  отырып,  оның  шығармашылық 
аңсарының  қалыптасуы  туралы  тың  тұжырымдар  жасады.  Атап 

 
 
44 
айтқанда,  Мәшһүр  Жүсіптің  ақын,  тарихшы,  фолклортанушы 
ретіндегі  шығармашылық тұлғасын ашып, алғаш рет біртұтас ғылыми 
зерттеу  жасайды.  Оның  «Мәшһүр  Жүсіп  Көпеевтің  шығармашылық 
өмірбаяны»,  «Мәшһүр  мұрасы»  атты  оқу  құралдары  бүгінде 
Республикалық  көлемдегі  жоғарғы  оқу  орындарында  сұранысқа  ие 
болып отырған қат дүниелер болып отыр. 
- Сіз ғылымға қалай келдіңіз?- деген сұраққа, ол: 
-  Кезінде  идеология  қырын  қарап,  шығармашылығы  түрлі 
себептермен  мансұқталған  Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлының  әдеби 
мұрасын жан-жақты саралап ғылыми айналысқа түсіру де оңай болған 
жоқ»,  -  дейді  ғалым  студенттермен  кездесуіндегі  бір  сұхбатында,  - 
академик Рекең – Рымғали Нұрғалиев – сен керекуліксің ғой, Мәшһүр 
бабаңды  зерттеуді  саған  жүктесем  қалай  қарайсың?,-  деп  ұсыныс 
жасағанда  біраз  қобалжығаным  бар.  Кейін  Керекудегі  әкеммен 
хабарласқанымда:  «Бұл  жақсы  ұсыныс  екен,  балам,  Мәшекеңе 
қатысты  біраз  деректерді  саған  тауып  бере  аламын,  ол  кісінің  1907 
жылы  шыққан  кітаптарын  да  қарастырып  көрейін,  бір  ақсақалдардан 
көргенім  бар,  Мәшекеңді  зерттегенің  дұрыс,  атаңның  аруағы 
қолдасын,  балам!,  -  деп  батасын  беріп  еді.  Бәрі  де  осыдан  басталды  
Мәшекеңнің  аруағы  қолдап,  әкемнің  берген  батасы  қуат  беріп, 
жетекшім  Рымғали  Нұрғалиевтің  ақыл-кеңесімен  ғылымға  осылай 
келдім»,- деп еске алады. 
Еліміз  егемендік  алып,  өткенімізді  түгендеп,  ұлттық 
дүниетанымға  қайта  үңіліп  жатқан  кезеңде,  тұтас  ұлттың  тағдырына 
ықпал жасаған ХХ ғасыр басындағы құбылысты арқау еткен әдебиет 
зерттеле  бастады.  Бұл  дәуір  Алаш  ардақтыларының  азаматтық  үні 
жаңғырыққан  заман  еді.  Сонымен  бірге  ұлттық  әдебиеттер 
арасындағы  көркемдік  дәстүрлер  жалғастығы,  ықпалдастығын 
зерттеу, 
олардың 
арасындағы 
рухани 
алмасуларды, 
әдеби 
байланыстарды  жаңаша  тың  көзқараста  зерделеу  қажеттігін 
туындады.Түркі халықтарының ортақ әдеби – мәдени байланысы бір –
бірімен  үндесіп  дамыған  уақыт  та  осы  кезең.  Әдетте  осыған  дейін 
рухани  арнаны  сараптағанда  біз  әдеби  байланыстарды  қазақ-  орыс, 
қазақ -еуропа төңірегінде еуроцентристік бағытта карастырып келдік. 
Ал түбі бір түркі халықтарының ортақ үндестігіне кейіннен ғана көңіл 
бөле  бастадық.  ХХ  ғасыр  басындағы  тұтас  Түркістан  мемлекетін 
көксеген  Мұстафа  Шоқай  сынды  арыстарымызға  аттан  салып 
қосылғандар  арасында  татар,  башқұрт,  қырғыз,  өзбек  ағайындардың 
азаматтары да бар еді.Отаршылдыққа қарсы шығып, өз елінің мұңын 
шаққан  ақындарымызды  «зар  заман»  ақындары  деп  атағанымыз  да 
біздің әріге ұмтыла қоймағанымыздың белгісі болса керек. Дегенмен, 

 
 
45 
мұның  бәрі  егеменді  ел  болып,  етек-жеңді  жиғалы  түгенделіп  -  ақ 
жатыр.  Кеңес  дәуірінде  даму  бағыты  мен  рухани  алмасу  арналарын 
басқадан  іздеген рухани байланыстар  да  енді  қандас  түркілік  қарым-
қатынаспен ізерленуде.  
Осы  бағытта  Сейфитден  Сүтжанов  бірсыпыра  жылдардан  бері 
қазақ және түркі халықтары әдеби байланыстарын зерттеп келеді.  
2005  жылы  «ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  және  түркі  халықтары 
әдебиетінің  типологиялық  сипаты»  тақырыбындағы  докторлық 
диссертациясын қорғады. Аталған салада бірнеше ғылыми зерттеулер: 
«Рухани  алмасу  арналары»,  «Қазақ  –түркі  әдеби  байланыстары», 
«Алаш және түркі руханияты» монографияларын жазды. 
«ХХ  ғасыр  басында  жаңа  толығып,  толыса  бастаған  қазақ 
әдебиетінің  барынша  дамуына  оның  басқа  ұлт  әдебиетімен,  әсіресе 
түбі  бір  туыстас  түркі  халықтары  әдебиетімен  рухани  байланыс 
жасауы игі ықпал етті»,- деп атап көрсетеді ғалым соңғы зерттеуінде. 
Бұл  жерде  алаш  зиялылары  көркем  дүниенің  кемерін  үнемі  татар, 
башқұрт  сынды  жәдиттік  ағым  мектептері  ерте  қалыптасқан 
ұлттардан татып алды десек, түбірінен жаңылысқанымыз.  
Ал,  әдебиетші  ғалым  ХХ  ғасыр  басындағы  түркі  халықтары 
әдебиетіне бір ғана Ұлы Абайдың шығармасы үлгі болғанын дәлелдеп 
береді.  Құр  фактологиямен  емес,  нақты  мәтіндік  ғылыми  талдаулар 
арқылы  ашып  көрсетеді.  Қалай  болғанда  да,  жалпы  түркі  руханияты 
осы  дәуірде  бір  қазанда  біте  қайнасып  жатты.  Ғалым  Сейфиддин 
Сүтжановтың  ғылыми  ізденістерінің  басты  тұжырымдамасы,  зерттеу 
нысанының  бағыт-бағдары,  мұрат-мақсаты  осы  құбылысты  ғылыми 
негізде ашып көрсету. 
Қазірде  әлемнің  үштен  бір  бөлігін  қамтып  жатқан  түркі 
жұртының ортақ әдеби-мәдени мұрасының түп тамыры көне тарихтан 
желі  тартатыны  бүгінде  зерттеліп,  зерделеніп  келе  жатқан,  ғылыми 
мектепке  айналған  бағыт  екені  ақиқат.  Оның  кезеңдік  үрдістері, 
әсіресе  ХІХ  ғасыр кеңістігіндегі  әлемдік  империалистік  отарландыру 
саясатының түркі  руханятына әсері түркітанушылардың күні бүгінге 
дейін  зерттеу  назарынан  тыс  қалмай,  өзектіленіп  отырғандығы  да 
әліптік ақиқат. Алдымен шовинистік орыс патшалық империясының, 
кейін  кеңестік  коммунистік  идеяның  ұлтсыздандыру  саясатының 
ықпалында  болған  түркі  жұртының  рухани  болмысындағы  осы 
жатжұрттық зұламат- инфекцияға қарсы жалпы түркілік, соның ішінде 
әр  түркі  жұртының  ұлттық  рухани  -сауықтыру  имунитетінің  қарсы 
тұрғаны мәлім. Ол мәдени, әдеби, салт-санадағы сілкіністер болатын. 
Бұл  қарсылықтың  қозғаушы  күші  ең  алдымен  түркі  жұртынының 
зиялылары  болды.  Сейфиддин  Сүтжанов  «Алаш  және  түркі 

 
 
46 
руханияты»  еңбегінде  осылардың  әрқайсысына  жеке  тоқталып, 
еңбектерін талдап көрсетіп ғылыми тұжырым жасайды.  
Негізінен түркітану ғылымы алғаш қадам басқан, ХІХ ғасырдан 
бастап, қазіргі кезеңге дейін көбінесе лингвистикалық, тарихи бағытта 
ғана  зерттеліп,  осы  салаларға  басымдылық  танытып    келеді.  Ал 
әдебиеттану  тұрғысынан  көлемді  ғылыми  мақалалар  болмаса, 
монографиялық  тұрғыдан  зерттелген  еңбектер  жоқтың  қасы. 
Сейфиддин  Сүтжановтың  түркітануға  қосып  отырған  құнды 
жаңалығы  жалпытүркілік  әдеби  мұраларды  қазіргі  жеке  түркілік 
әдебиетпен  дәстүр  жалғастығы  ретінде,  бүгінгі  әдеби  туындыларды 
жанрлық,  көркемдік-идеялық  болмысын  алғашқылардың  бірі  болып 
контоктологиялық аспектіде тұжырымдап, зерделейді.  
Жалпы,  С.Сүтжанов  -  өзінің  ғылыми-ізеніс  еңбектерімен  қатар 
оқу-білім  саласын  дамытуға  да  үлес  қосып  келе  жатқан  ұлағатты 
ұстаз-профессор.Оның  бірнеше  оқулықтары  мен  оқу  құралдары, 
әдістемелік  нұсқаулықтары  жоғарғы  оқу  орындарының  оқу  үдерісіне 
қолданылуда.  
Қорыта  айтқанда,  ғалым  Сейфиддин  Сүтжановтың  ізденіс 
бағыттары  әдебиеттану  ғылымының  әр  саласын  қамтиды:  тұлғатану, 
түркітану,  әдебиет  тарихы,  теориясы,  сынының  өзекті  мәселелерін 
көтерген  жүзден  аса  ғылыми  мақалаларынан  басқа,  үш  монография, 
алты  оқу  құралы  мен  оқу-әдістемелік  нұсқаулықтардың  авторы. 
Ғалымның  түркітану  саласындағы  еңбектері  тек  перифериялық 
жоғарғы  оқу  орындарында  ған  емес,  мегаполистердегі  ұлтық 
дәрежедегі оқу  орындарының  сұранысын  қанағаттандыруда.  Әлемдік 
түркітануда  танылуға  тұрарлық  ғалым  еңбектерінің  орыс  тіліне 
немесе  өзге  түркі  тілдеріне  аударылмағандығы  өкініш  туғызады. 
Біздің ғылымымыздың өзгелерге танылмай жатуының негізгі себебі де 
осында.  
Әйтсе де, түркітанушы ғалымның әлі де бергенінен берері көп. 
Енді соны күтейік. 
 
 
 

 
 
47 
ВЛИЯНИЕ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ НА РАЗВИТИЕ 
СОВРЕМЕННОГО ОБЩЕСТВА 
 
З.С. Берикбаева, М.Б. Сейдозим 
КарГТУ, г. Караганда 
 
За годы независимости  в Казахстане происходят существенные 
изменения в духовной жизни народа и отрадно видеть, что движущей 
силой развития духовности в Казахстане является Глава Государства. 
Но  один  человек,  каким  бы  он  ни  был  талантливым,  не  способен 
изменить  общество,  если  не  будет  стремления  самого  общества 
измениться  к  лучшему.  Мы  живем  с  вами  в  многонациональном 
государстве  и  должны  стремиться  к  сохранению  дружбы  между 
народами,  проживающими  в  Казахстане,  так  как  только  в  условиях 
мира  можно  достичь  духовного  и  гармоничного  развития  каждой 
нации  и  народности,  населяющих  Республику.  Создавая  условия  для 
эффективного  использования  опыта  прошлых  поколений  в  деле 
всестороннего  развития  личности,  пропагандируя  здоровый  образ 
жизни,  воспитывая  чувство  казахстанского  патриотизма,  возможно 
сформировать  духовно  здоровое  общество.  Только  духовно  и 
нравственно здоровое общество сделает государство более сильным и 
независимым. 
Так же хотелось бы добавить, что уровень развития государства 
определяется  не  только  достижениями  в  областях  экономики  и 
политики, но и духовно-нравственным состоянием его граждан. 
Сейчас, проживая в Казахстане можно сказать, что мы живем в 
развивающейся  стране,  где  большая  часть  внимания  уделяется 
экономическому  развитию,  и  всем  известно,  что  социально-
экономический  уровень  развития  страны  во  многом  зависит  от 
нравственных  устоев  его  граждан,  а  это  напрямую,  зависит  от 
литературы.  Конечно,  сейчас  в  Казахстане  стало  больше  внимания 
уделяться  печати,  издаются  казахстанские  учебники,  научные, 
политические журналы, но, к сожалению, наряду с этим преобладает 
негатив в СМИ, что ведет к разрушению нравственных устоев. 
Как  же  добиться  нравственного  роста,  не  уделяя  должного 
внимания  духовному  обогащению  посредством  литературы?!  Ведь 
специфика художественной литературы в том, что она дает читателю 
наглядную,  образную  картину  мира,  несет  в  себе  элемент 
эстетического  наслаждения,  нравственности,  наконец,  ту  духовную 
радость, испытать которую так важно каждому человеку. И одним из 
действенных  средств  формирования  личности  молодого  человека 
является  художественная  литература.  "Воспитательное  воздействие 

 
 
48 
художественной  литературы  огромно  потому,  -  считал  Максим 
Горький,  -  что  она  действует  одновременно  и  одинаково  сильно  на 
мысль и на чувство". 
Естественно, возможность читать литературу есть, на прилавках 
имеется  множество  различных  произведений,  но  когда  смотришь  на 
авторов,  то  можно  увидеть,  что  большинство  -  это  произведения, 
прибывшие к нам из дальнего зарубежья, и читаем мы не оригинал, а 
перевод, выполненный с особым старанием для того, чтобы читатель 
понял  задумку  автора.  Здесь  же  встает  вопрос  о  том,  почему  фонд 
писателей  зарубежья  поддерживается  средствами  нашего  народа,  а 
талантливые  писатели,  проживающие  в  Казахстане,  не  имеют 
возможности  издавать  свои  рукописи  по  причине  отсутствия 
необходимых  средств,  хотя  так  много  говорится  о  духовном 
обогащении.  А  почему  переводчикам,  переводящим  зарубежную 
литературу,  платят  иностранные  издатели,  ведь  намного  приятнее 
было  бы  переводить  произведение  казахстанских  издателей,  и 
гордиться  тем,  что  именно  тебе  представилась  возможность  донести 
до  иностранных  граждан  сведения  о  культуре,  жизненном  укладе, 
традициях, праздниках многонационального Казахстана, разве это не 
духовное обогащение?! 
А  почему  бы  не  создать  в  Казахстане  крепкую  базу  для 
поддержки  фонда  казахстанских  писателей,  и  таким  образом 
заинтересовать зарубежных читателей. Ведь с помощью этого можно 
сделать  два  дела  сразу,  во-первых,  наши  читатели  получат  больше 
литературы, создаваемой внутри страны, а такая литература обладает 
высоким 
воспитательным 
потенциалом, 
она 
— 
"стержень 
государственного  патриотизма  и  традиционная  Национальная 
духовная  ценность".  Во-вторых,  таким  образом  можно  наладить 
контакт с зарубежными издательствами, ведь всем хочется работать с 
перспективными компаниями. 
В  Казахстане  множество  талантливых  писателей,  которые 
посредством  своих  работ  хотят  сделать  этот  мир  богаче,  ведь 
литература не только обогащает внутренний мир, но и направляет на 
благие дела. Но почему-то немногие из нас задумываются над тем, что 
литература, это действительно важная отрасль во всех отношениях. 
Нельзя  недооценивать  значение  книги,  помогающей  стать 
человеку 
человеком. 
Особое 
значение 
имеет 
литература 
художественная,  дающая  возможность,  особенно  в  период 
становления,  формирования  как  личности,  сориентироваться  в  мире 
нравственных понятий, помогает сделать нравственные выводы. 
 

 
 
49 
Литература 
1.  Назарбаев  Н.А.  Лекция  Президента  РК  Н.А.Назарбаева  в  Евразийском 
Национальном Университете имени Л Л.Гумилева. 
2. Корет Н.О. Очерки по методике анализа художественного произведения / 
Н.О.Корет. - М., 1963. 
3.  Богданова  О.Ю.  Художественная  литература  в  жизни  общества  / 
О.Ю.Богданова. -  М., 1997. 
4. Лекция РД «Ак-Орда».- Астана, 2006. 
 
 
 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ КІТАП МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ҚАЗАҚ 
ФОЛЬКЛОРИСТИКА ТАРИХЫНЫҢ, АУЫЗША ДЕРЕКТЕРДІҢ 
ЗЕРТТЕЛУ МАҢЫЗЫ 
  
Л.Қ. Жүсіпова, А.Е. Мажит 
С. Торайғыров атындағы ПМУ, Павлодар  қаласы 
 
Қазақ  халқының  тарихи  деректерге  бай  рухани  мұрасының 
зерттелу  тарихы  бірнеше  кезеңдерден  тұрады.  Әсіресе  XV-XVIII  ғғ. 
Қазақ  хандығы  тарихына  байланысты  ауызша,  әрі  жазбаша  мәтін 
көздері  молдығын  дәлелдеу  қажет  емес.  Әйтсе  де  отаршылдық  жүйе 
мақсатына  сай  келмегендіктен  де,  сол  құнды  нұсқаларды  зерттеу, 
жинақтау, т.б. ісіне ашық та, жабық та түрлі тосқауыл қойылып, оның 
тәуелсіздіктен  кейінгі  аз  жылдар  ішінде  ғана  кешендеп  қолға  алына 
бастағаны мәлім. 
Қазақ  фольклоры  туралы  ғылым  XVIII  ғ.  бастап  пайда  болды 
десек,  оның  ауызша  тарихи  дәстүріне  көңіл  бөлу  де  осы  шамалас 
уақыттан  басталғаны  белгілі.  Қазақ  елі  туралы  жазған  ресей 
авторларының 
ішінде: 
П.И.Рычков,  П.С.Палпас, 
И.Г.Георги, 
И.Ф.Фальк,  Х.Барданес,  И.Г.Андреев,  т.б.  еңбектерін  атап  өтуге 
болады. Ал, қазақтың тарихына қатысты аңыз - әңгіме, жыр - шежіре, 
т.с.с.  үлгілерді  жинау  мен  жариялау,  сонымен  бірге  зерттей  бастау 
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында аздап болсын қолға  алынды [1]. 
Қазіргі  таңда  осы  бағытта  күрделі,  әрі  құнды  зерттеулерімен 
әйгілі  Ш.Ш.  Уәлиханов  еңбектері,  В.В.Радлов  пен  Г.Н.Потаниннің 
жазбалары жарыққа шықты
. Сонымен бірге бұл уақытта қазақ жерінде 
орыс  географиялық  қоғамының  бірнеше  экспедициялары  жүргізілген 
[2].  Атап  айтқанда,  Орынбор,  Семей,  Түркістан,  т.б.жерлердегі 
географиялық  қоғамдары  бөлімдерінің  түрлі  бағыттағы  жұмыстары 
мен  нәтижелері  сол  кездегі  «Жазбалар»  мен  «Хабарларда»  дүркін-
дүркін  жарияланып  отырды.  Қазіргі  таңда  бұл  материалдар  да 
өзалдына  арнайы  зерттеуді  қажет  етеді.  Қазақтың  бай  әдеби,  мәдени 

 
 
50 
және  тарихи  мұрасына  қатысты  мәліметтерді  «Археология,  тарих 
және  этнография  қоғамының  хабарларында»,  «Орыс  археологиялық 
қоғамы Шығыс бөлімінің жазбалары», «Этнографиялық шолу» сияқты 
басылымдардан да кездестіре аламыз [3]. 
1917ж.  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  ғалымдардың,  ағартушы-
лардың қазақтар жөніндегі жазбалары қандай мақсатқа бағындырылса 
да,  оның  ғылымдағы  мәнін  төмендетпейміз.  Мысалы,  Н.Рычков 
еңбегінде  бірнеше  аңыз-әңгімелер  нұсқалары  берілген.  Әскери 
шенеунік 
ретінде 
ол 
тек 
аңыз-әңгімелердің, 
фольклорлық 
шығармалардың мазмұнымен ғана шектеліп, сонымен қатар «аңызды 
қайдан,  кімнен  және  қашан?»  деген  сұрақтарға  жауап  іздеуге 
тырыспаған [4].  
Осындай  жалаң  баяндауды:  И.Георгидің,  П.Палластың 
еңбектерінен де байқаймыз./5/ Бұған қарап отырып, қазан төңкерісіне 
дейінгі еңбектерді 2 топқа бөліп жіктеуге болады: олардың бір тобы – 
жинаушылар  болса,  екіншілері  –  зерттеушілер.  Сонда  жинаушылар 
тізімінде алғашқылардың бірі болып: П.Палпас, Н. Рычков, И.Георги 
тұрса,  зерттеуші  ретінде  Ш.Ш.  Уәлиханов,  В.В.  Радлов,  Г.Н. 
Потанинді айта аламыз. 
И.Георгидің  жазбасында  аңыз-әңгімелерді  толық  баяндауға 
тырыспағандық  байқалса,  Петербор  Ғылым  Академиясының  толық 
мүшесі  П.  Паллас  еңбектерінде  керісінше,  қазақ  елінің  тарихына 
қатысты аңыз - әңгімелерге біршама мән беріп, оларды тек жинаумен 
шектелмей, оған біраз талдаулар жасап үлгерген. Мысалы, онда қазақ 
еліне  жоңғар  шапқыншылығы  кезіндегі,  қазақтың  бір  жауырын-
шысының қалмақ жауырыншысынан қулығын асырып, жауды жеңуге 
көмегін тигізгендігі т.с.с. сөз болады [5].  
ХІХ  ғасырдың  бірінші  жартысында  сол  зерттеу  бағытын:  
А.И.  Левшин,  Е.К.  Мейендорф,  Г.  Спасский,  С.  Броевский,  
М.  Поспелов,Т.  Бурнашев,  Ф.  Назаров,  сол  ғасырдың  ортасынан 
бастап  А.  Вамбери,  И.  Бларамберг,  Л.  Мейер,  И.Завалишин,  
Я.  Ханыков,  Н.  Красовский,  Н.  Балкашин,  И.  Казанцев,  М.  Иванин,  
П. Медведский, Л. Плотников т.б. жалғастырып толықтырып, аталған 
саладағы еңбектердің толығып, молайып, дамуына едәуір ықпал етті. 
ХІХғ.  бірінші  жартысында  Қазақстан  жеріне  В.П.Васильев, 
В.И.Даль,  Г.И.  Данилевский,  Е.П.  Ковалевский,  В.И.  Небольсин,  
М.  Поспелов,  Н.А.  Северцев,  Н.В.  Ханыков  бастаған  экспедициялар 
да болып қайтуының да мәні үлкен болды [6]. 
Қазақ  өлкесі  тарихының  неғұрлым  кеңірек  зерттеле  бастауы, 
Ресейдің Шығыстану ғылымының дамуыны да әсерін тигізді. 1789 ж. 
«Азиялық  мектеп»,  1800  ж.  Қазан,  Харьков  университеттерінде 

 
 
51 
шығыс тілдері мен түркі тілдері де қатар оқытылуы бұған дәлел бола 
алады [7]. 
Қазақтың  ауызша  тарих  айту  дәстүріне  назар  аударған, 
зерттеулер жүргізген ғалымдардың ішінде Г.И. Спасскийдің пікірлері 
ерекше  назар  аударарлық.  Ол  өз  жазбаларында  фольклорлық 
шығамаларды  сұрыптай  келе,  қазақтың  әдеби,  мәдени  мұрасының 
тарихи-этнографиялық  мәліметтерімен  етене  байланыста  екеніне 
көңіл  бөлген  [8].  Орыс  ғалымы  А.И.  Левшин  де  өз  еңбегінде  қазақ 
тарихының  кейбір  тұстарын  баяндауда  аңыз-әңгімелерді  қолданған. 
Сонымен қатар ол қазақтың аңыз-әңгіме, жыр–дастандарын  «ғылыми 
тәртіпке  негізделмеген»  деген  пікір  айтады  [9].  А.И.  Левшинде  де 
орын  алған  жекелеген  қате  тұжырымдарды  алдымен  байқап,  дәлелді 
сын айтқан Ш.Ш. Уәлиханов сол кездің өзінде тарихи мұраны дұрыс 
зерттеудің  тұңғыш  рет  жаңа  жүйесін  жасап,  ол  үлгілерді 
алғашқылардың бірі болып сұрыптап, маңызды зерттеулерге жол аша 
алды [10]. 
Қазақ  ғалымдарының  ғылыми  көзқарасының  қалыптасуына  
ХІХ 
ғ. 
1 
жартысындағы 
ең 
үздік 
тарихшылар 
мен 
шығыстанушылардың  Х.  Френк,  В.В.  Григорьева,  В.П.  Васильев,  
П.С.  Савельев,  Н.  Бичурин,  И.  Березин  ,  А.К.  Казембектің 
еңбектерінің  әсері  болғанына  зерттеуші  Ш.Момынова  көңіл  бөліп, 
бірнеше құнды деректерге назар аудартқан.  
Бұл  шағын  еңбекте,  сонымен  қатар,  Ұлық  Ұлыс  (Алтын  Орда) 
мемлекетінің аталуы жөніндегі, әсіресе соған қатысты термин туралы 
Ш.Ш.  Уәлихановтың  айтқан  пікірі  кезінде  назардан  тыс  қалғандығы 
сөз  болған.  Зерттеуші  мұнымен  шектелмей,  Ш.Ш.  Уәлиханов 
еңбегіндегі  тың  дәйектерге  назар  аудартады:  «...барлық  жарлықтарда 
Алтын  деректерде  және  халық  аңыздарында  сол  бүтін  бір  елдің 
немесе  халықтың  бөлігін  айтады»  [11].  Расында,  Әлемдік 
шығыстануға  үлкен  үлес  қосқан  Ш.Ш.  Уәлиханов  Шығыс  елдері 
халықтары  жөнінде,  әсіресе  қазақ  тарихына  қатысты  мәліметтерді 
жинақтап,  ғылыми  тұрғыда  әрі    мәнді,  әрі  ерекше  құнды  зерттеулер 
жүргізді. 
Сонымен  бірге,  Ш.Ш.Уәлиханов  өз  еңбегінде  кез-келген 
халықтың  құрылуы  жөніндегі  ең  қиын  мәселені  шешуге  бастайтын 
әдістеме  жасалған.  Оның  Рашид  ад-Диннің  «Жәми-ат  тауарихын», 
атақты  ориенталист  Г.Ю.  Клапроттың,  көрнекті  неміс  географы  
А.  Гумбольдтың,  орыс  авторлары:  А.И.  Левшиннің,  И.  Бичуриннің, 
П.И.  Рычковтың,  А.  Шренктің,  А.  Ремюзаның,  Г.  Мейнсдорфтың 
еңбектерін  түпнұсқада  оқуы  да  аталған  саладағы  ізденіс  сапасын 
биіктете түскен.  

 
 
52 
Соңғы онжылдықта халықтық шығармаларға деген арабистердің 
де  қызығушылықтары  артуы  тегін  емес,  әсіресе  көлемі  жағынан 
қомақты,  жанры- сира немесе халықтық романға, тарихшы ғылымдар 
үшін  –  ауызша  тарихи  дәстүрге  көңіл  бөлінуі-бәрінің  тарих  ғылымы 
көкжиегін кеңейте түскені белгілі. 
Бұл  жерде  текстологиялық  сараптаудың  нақты  әдістерін 
қолдану  арқылы  зерттеудің  көптеген  мәселелерін  әрі  жаңаша,  әрі 
кеңірек  шешуге  болады.  Ең  алдымен  ол  ауызша  тарихи  дәстүрінің, 
халықтық  романдарының  қолжазбалық  дәстүріне,  яғни  тізімдердің 
мейлінше  көп  болуына  негізделген  саралау  мәніне  көңіл  бөлуіміз 
керек.  Бұл  тұрғыда  мәтіндердің  әр  нұсқасын,  яғни  қолжазбаны 
классификациялау (сыныптау) басты міндет болып табылады. Әсіресе 
тілі  және  түрі  (характер)  жағынан  фольклорлық  жазбаларға  жақын 
қолжазбаларды ашып көрсетудің тарихтанудағы, деректанудағы орны 
ерекше  екенін  ескеріп,  сол  салада  түбегейлі  зерттеулер  жүргізу 
маңыздылығын  дәлелдеу  қажет  емес  [12].  Мәселен,  ауызша  айту 
дәстүрінен жазбашаға өту процесін бейнелену үлгісі ретінде танылған 
аз-Захир Бейбарыс туралы романдық тізім, т.б. (ЛОИВАН шифр: 644) 
арнайы сараптауда қажет етеді. Бұл жерде текстологияның (мәтіндік) 
зерттеу  әдісі  фольклорлық  үлгілерді  алдымен  ұштастыра  дәйектеу 
мәнділігіне назар аударуы керек.  
Кеңестік және шетелдік арабистерде арабша жазылған халықтық 
шығармалардан  фольклорлық  элементтерді  табудың  бай  тәжірибесі 
жинақталған.Әсіресе  әртүрлі  романдардағы  мәтіндерді  салыстыру 
маңызды  рөль  атқарады.  Кейбір  мәтіндерге  ортақ  есімдер  мен 
оқиғалар  кездесуі  де  көңіл  бөлерлік.  Сонымен  қатар  жазбалардағы 
жекелеген  тізімдер  мен  жекеленген  басылымдар  салыстырулар  да 
назар  аударарлық.  Әртүрлі  шығармалардың  ішкі  байланыстары 
қолжазбалық дәстүрін зерттеудегі рельефті рөліне мән берілуі керек. 
Қеңестік  кезеңде  шетелдік  тарихшылардың  еңбектерінің 
аударылуына  көп  кедергі  жасалынды.  1993  ж.  М.Б.  Олкоттың 
«Қазақтар»  атты  зерттеуінің  (1987ж.)  аудармасының  үзіндісі  берілді. 
Бұнда  да  қазақтардың  Ресейдің  қарамағына  өткенге  дейінгі  тарихы 
көпшілік бөлігі аңыз - әңгімелерде, яғни фольклорлық үлгілерде, т.б. 
сақталғандығын  атап  өтеді:«Осы  замандық  тарихи  деректердің  бір 
жүйеге келмегендігінен қазақ халқының қалай құрылғандығы туралы 
бірауызды  пікірдің  жоқтығы  орын  алып  келеді.  Олардың  еліне 
еуропалықтардың  жолы  тіпті  де  түсе  қоймаса,  шығыс  зерттеушілері 
далалық көшпелі халықтың тұрмысынан гөрі шұрайлы жерлерде ірге 
тепкен қалаларда болып жатқан оқиғаларға көбірек көңіл аударды, ал 
көшпенділердің  өздері  көбінесе  үзік-үзік  аңыз  -  әңгімелерге  жақы-

 
 
53 
нырақ,  ауыздан  -  ауызға  тараған  тарихи  деректерден  өзге  жазбаша 
ештеңе  қалдыра  қоймады.  Қазақ  халқының  құрылуы  туралы  біз 
білетіндердің  көбі  орыстардың  күштеп  кіріп,  жаулап  алған  тұсында 
қазақтармен  араласқан  орыс  эмиссарлары  мен  ресми  адамдарының 
қалдырған  шолулары  мен  баяндамаларынан  тұрады»  [13].  Сонымен 
қатар, бұл еңбекте қазақ хандығының құрылуы тарихына байланысты 
аңыз-әңгіме мәнісі туралы айтылады.  
«Қазақ  ордаларының  соғыс-саяси  мақсаттар  үшін  құрылғанына 
жоғарыдағыдай  түсініктеме  берілгенімен  осындай  үш  орда  не  үшін 
құрылды»  деген  сұрақ  қала  береді.  Алаш  пен  оның  үш  ұлы  туралы 
аңыз  да,  тіпті  Аристов  қайталап  айтқан  Қосан  деген  қазақтың  Ақтөл 
(Орта орда), Алшын (Кіші орда) және Үйсін (Ұлы орда) деген ұлдары 
жөніндегі  әңгіме  де  қиялдан  туғандар.  Мұның  бәрі,  бір  орталыққа 
бағынатын  үш  орда  туралы  қажеттілікті  шындыққа  жанастыру  үшіп 
шығарылуы да мүмкін ғой [14]. 
XVIII  ғ.  бірінші  жартысында  ұйымдастырылған  Орынбор 
экспедициясы  құрамында  ағылшын  суретшісі  Дж.  Кэстель 
қатыстырылды.  «Кэстль  Әбілқайырдың  түр-түсін  сипаттап,  40  мың 
әскері  болғанымен,  оның  хандық  үкімінің  «беделді»  сұлтан, 
батырларға  тәуелді  екендігін,  мысалы,  Орынбордан  оралған  Жәнібек 
батырға  жолығуға  Әбілқайыр  оның  екі  күндік  жердегі  аулына  өзі 
барғанын 
айтады. 
Кэстльдің 
айтып 
отырғаны 
Қошқарұлы 
Жәнібек(1751 ж. өлген) болуы керек. Ел аузындағы аңыз-әңгімелерде 
Жақшақұлы Жәнібек деп те айтылды» [15]. 
Келесі  бір  ағылшын  суретшісі  Т.  Аткинсонның  жазбасында 
Темір мен Жәңгір арасындағы болған оқиғаларға қатысты ел арасына 
таралған  аңыз-әңгімені  арқау  еткен:  «Қайғылы  оқиға  қаһарманының 
әкесі  Темір  сұлтан  қырғыздардың  өте  көнеден  келе  жатқан  танымал 
тайпасына  жататын,  мұның  шындық  екеніне  ешкімнің  күмән 
келтірмейтіндігіне  сөз  бере  аламын.  Оның  арғы  атасы  сонау 
Шыңғыстың өзі болатын» [16].  
Қорытындылай  келгенде,  қазақ  ауыз  әдебиетіне,  фольклорлық 
үлгілеріне,  шежірелеріне,  аңыз  -  әңгімелеріне,  т.б.  қатысты 
деректердің ізін ағылшын, француз, грек, қытай, араб, парсы, моңғол 
тілдеріндегі  жазба  ескерткіштерден  де  табамыз.  Бұл  деректерді  табу, 
аудару,  зерттеу,  зерделеу  тарих  ғылымы  алдында  тұрған  күрделі 
мәселелердің бірі. Тарих ғылымы үшін фольклорлық мәліметтерді тек 
жинақтаудан басқа, оларды кімдер, қашан және қалай қолданғанын да 
анықтау міндеті тұр. 
Қазақтың  фольклорлық  мәліметтеріне  сүйеніп  жазылған 
еңбектердің  әлі  де толық  зерттелмеуі,  аударма  мәселесінің  кешендеп 

 
 
54 
қолға  алынбағандығы  -  болашақ  ұрпаққа  тарихымыздың  нағыз 
бейнесін  жоғалтпай,  өзгертілмей  дұрыс  тілде  жеткізілуі  тиіс  деп 
ұйғаруға болады. 
Әдебиет 
 
1.  Қазақ  фольклористикасының  тарихы:  (революцияға  дейінгі  кезең).-
Алматы: Ғылым, 1998.-432 - б.(10). 
2.  Потанин  Г.Н.  Очерки  Северо-Западной  Монголии.-Спб.,  1881.-Вып.2.; 
Радлов  В.В.  Образцы  народной  литературы  северных  тюркских  племен.-  Спб.- 
1870. 
3.  Қазақ  фольклористикасының  тарихы:  (революцияға  дейінгі  кезең).- 
Алматы: Ғылым, 1998.- 432 - б.(19-20). 
4.  Рычков  Н.  Дневные  записки  путешествия  в  Киргиз-Кайсацкой  степи  в 
1771г.- Спб.- 1772. 
5.  Паллас  П.  Путешествие  по  разным  провинциям  Российской  империи.-
Спб.-Ч.1.-1773,  1786,  1788,-1809;  Георги  И.Г.  Описание  всех  обитающих  в 
Российском  государстве  народов,  их  житейских  обрядов,  обыкновений,  одежд, 
жилищ,  упражнений,  забав,  вероисповеданий  и  других  достопамятностей.-Спб.- 
1776. 
6.  Паллас  П.  Путешествие  по  разным  провинциям  Российской  империи.-
Спб.-Ч.1.-1773,  1786,  1788,-1809;  Георги  И.Г.  Описание  всех  обитающих  в 
Российском  государстве  народов,  их  житейских  обрядов,  обыкновений,  одежд, 
жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей.- СПб.- 
1776. 
7. Қазақ ССР тарихы.-Алматы, 1982.-210б. 
8.  Спасский  Г.И.  Народы,  кочующие  в  верху  реки  Енисея  //  Сибирский 
вестник.- СПб.-1818.-Ч.11.-С.10-11. 
9.  Левшин  А.И.  Описание  киргиз-казачьих  или  киргиз-кайсацких  орд.  и 
степей.- СПб.-1932г.- Ч.1.- С.137. 
10. Валиханов Ч. Ч. Собр. соч. - Алма-Ата, 1961.- Т. 1.- С. 199. 
11.  Момынова  Ш.  Вклад  Чокана  Валиханова  в  развитие  русского 
востоковедения. // Отан тарихы.- 2001.-№2. 50-57 б. 
12.  Абусеитова  М.Х.,  Баранова  Ю.Г.  Писменные  источники  по  истории  и 
культуре  Казахстана  и  Центральной  Азии  XIII-XVIII  вв.:(биобиблиографические 
обзоры).-Алматы: Дайк-Пресс, 2001.-С.426 /11-13/ 
13.  Есмағамбетов  К.  Қазақтар  шетел  әдебиетінде.-  Алматы:  Атамұра-
Қазақстан, 1994.-Б.244.  
14.  Есмағамбетов  К.  Қазақтар  шетел  әдебиетінде.-  Алматы:  Атамұра-
Қазақстан, 1994.-Б.244.  
15.  Есмағамбетов  К.  Қазақтар  шетел  әдебиетінде.-  Алматы:  Атамұра-
Қазақстан, 1994.-Б.244.  
16.  Есмағамбетов  К.  Қазақтар  шетел  әдебиетінде.-  Алматы:  Атамұра-
Қазақстан, 1994.-Б.244. 
 

 
 
55 

жүктеу/скачать 2,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: