«кітап. УақЫТ. ҚОҒАМ»

 
 
89 
тебуі  ең  алдымен  қаламгердің  шеберлігіне  байланысты.  Егер  ақын-
жазушыларымыз  тіліміздің  байлығын,  бетіндегі  қаймағын  сүзе 
пайдаланатын  болса,  халыққа  бірден  майдай  жағары  сөзсіз.  Көркем 
әдебиетте  кез  келген  қаламгердің  өзіндік  сөз  саптау  ерекшеліктері 
болары  хақ.  Әр  ақын,  әр  жазушы  белгілі  бір  сөзді  түрлі  қырда 
қолданып, тіліміздің сөздік қорын байыта түсері белгілі. 
«Сөз  –  халықтың  қымбаттан  қымбат  кені»  [1,287]  -  деп 
С.Мұқанов  айтқандай,  осы  кенді  пайдалануымыздың  өзі  сенімділік 
пен  шеберлікті  талап  етеді.  Әр  бейнелі,  көркем  сөзді  тиісті  орнына 
жұмсай алмасақ, қиыннан қиыстырмасақ, сөз құнды, кең болмақ түгіл, 
сөз  мәйектілігін  жоғалтары  хақ.  Бұндай  немқұрайлылықтан  тіл 
нәрсіздігі, сөз мәнсіздігі етек алмай ма? Тіліміз сонау ата-бабамыздың 
әсірелеп, 
әспеттеп 
шығарған 
шыңынан 
құлдырай 
құлауы, 
бағасыздануы мүмкін ғой. Ал, осындай деңгейге ие болған тілді басқа 
ұлт  өкілдері  тұрмақ,  өз  ұлтының  өкілі  де  пір  тұтпасы  анық.  Алайда, 
Тіл – құнды, бағалы дүние.  
Шіркін,  тіліміз  бедерлі  сөзге  тұнып  тұрған  баға  жетпес  қазына 
ғой! Көркем туындыда тіл заңдылықтарына сүйене отырып сөз мәйегі 
– мақал-мәтелдерді, көріктеуіш құралдарды ұтымды қолдану керемет 
көркем туындылардың дүниеге келуіне себеп болары хақ.  
Осындай  жүректің  қобызын  шерте  білетін,  тілге  жұмсақ, 
жүрекке  жылы  тиетін  нәзік  үнді  туындылар  қазақ  әдебиетінің  алтын 
қоржынында тұнып тұр. 
Қай  туындыны  оқысаң  да  –  ол  табиғатты  суреттей  ме,  өмірдің 
сан  алуан  белестерін  толғай  ма,  сұлулыққа  бас  ие  жырын  төге  ме  – 
бәрінде  де  қаламгердің  шаттанып  шалқуы,  қуаныштан  қанат  бітіп 
қалқуы,  шарқ  ұрып  баршаға  жар  салуы  немесе  дүниеге  налып 
күңіренуі, жүрегінің жырым-жырым болып езілуі көрініп тұрады. Қай 
ақынның  өлеңін  алсаң  да,  не  сол  ақынмен,  не  өз  жүрегіңмен,  не  ел 
жүрегімен  сырласқандай  боласың.  Ақынның  өлеңдерін  оқысаң, 
бойыңа  еріксіз  бір  сезім  билейді.  Әлде  өкіндіреді,  әлде 
қанаттандырады.  әлде  мұқайтады,  әлде  жылатады,  әлде  жігер береді. 
Ал  осындай  ғажайып  сезімге  бөленудің  өзі  бір  ғанибет.  Себебі 
қаламгер  шығармаларының  тілі  майлы,  болмай  сылдыр  судай  болса, 
мұндай күй кешпес түгілі бірден жалығып шыға келесің.  
Біздің  әдебиетіміздің  алтын  қорында,  сиқырлы  қаламынан  сан 
қырлы сөз маржанын лек-легімен төккен, сөз меруерттерінен кестелеп 
өлең-жырлар,  дастандар  сомдаған  өр  мінезді  халық  жанашырлары 
жетерліктей. Сол аталарымыздың бірі – Мағжан Жұмабаев атамыз. 
Бұл  жұмысымызда  аталмыш  ақынның  шығармалары  тілінің 
кестелі  сөз  өрнектеріне  зер  салып,  тіл  ерекшелігіне  мән  беретін 

 
 
90 
боламыз.  Біз  осыдан  бұрын  да  Мағжан  Жұмабаевтың  бірнеше 
өлеңдерінің  тіл  көркемдігіне  тоқталған  болатынбыз.  Ал,  бұл 
жұмысымызда  ақынның  «Сен  сұлу»,  «Қысқы  жолда»,  «Жаз  келді» 
өлеңдеріне  кең  тоқтала,  тіл  ерекшелігіне,  тіл  шеберлігіне  үңіле  мән 
беретін  боламыз.  Ақын  туындылары  саф  алтыннан  сомдағандай  аса 
көркем,  тартымды  сиқырға  ие.  Тілі  көріктеуіш  құралдарына  тұнып 
тұр,  керемет  шебер  кестеленген.  Өлеңдерін  оқығанда  ақынмен  бірге 
мұңая  көзіңе  жас  үйіріледі,  не  қуана  тәнті  боласың.  Айтылған 
сөздерімізді  дәйектеу  үшін  сыршыл  ақынның  «Сен  сұлу»  өлеңіне 
кезек берсек: 
Білем анық: жанға жайлы Май сұлу, 
Жарқ-жұрқ еткен майда найзағай сұлу. 
Қызықты орман, көңілді еркін кең дала, 
Күміс табақ көкте жүзген Ай сұлу. 
 
Кешкі ескен жібек, жылы жел сұлу, 
Хош иісті түрлі-түсті гүл сұлу. 
Әдемі аспан – төбедегі көк шатыр, 
Асқар тауы, дариясымен жер сұлу. 
 
Сылқ-сылқ күліп сылдыр қаққан су сұлу, 
Көлге қонып қаңқылдаған қу сұлу. 
Бейне айнадай жарқыраған айдыннан 
Күн шығарда көтерілген бу сұлу [3,49]. 
Мына бір өлеңнің  тіліне  көңіл бөлсек, тілінің  көркемдігі  өзіңді 
бірден  өзіне  тартады.  Өлең  жалпы  сұлулыққа  сүйсіндіре  отырып, 
табиғаттағы  көз  тартарлық  әдемілікті  тілге  тиек  етеді.  Өлеңнің 
алғашқы  шумағында  күллі  тіршілік  атаулыны  зор  қуанышқа  бөлеп, 
жер  ананың  кең  бусанып,  түкті,  түсті  кілеммен  көмкеріле  бастайтын 
әсем  шағы  –  көктем  мезгілі  суреттеледі.  Бұл  мезгілде  болатын 
құбылыстың  бәрін  де  тілге  тиек  етеді.  Өлеңнің  үшінші  тармағында 
«қызықты  орман,  көңілді  еркін  кең  дала»  эпитеттері  көрініс  тапқан. 
Одан әрі төртінші тармақтан «күміс табақ» деген метафораны көзіміз 
шалады.  Бұл  жерде  «күміс  табақ»  эпитетті  метафорасы  «ай»  деген 
ұғымды  ауыстырған.  Керемет!  Себебі,  жай  ғана  «табақпен»  емес 
«күміс табақпен» ауыстырылуы өте шебер. Себебі, ай толған кезінде 
дөп-дөңгелек  пішінге  енетіні  белгілі,  ал  түңгі  аспанды  көзімізге 
елестетсек,  аппақ  нұрын  шаша  жарқыраған  үлкен  дөңгелек  айды 
байқаймыз.  Сол  сәтті  ақын  осылайша  «күміс  табақпен»  ауыстырып 
шебер кестелеген екен. 

 
 
91 
Ал,  өлеңнің  екінші  шумағы  да  осындай  табиғаттың  әсемдігін 
жырлаудан  танбаған.  Алғашқы  тармақтан  «Жібек,  жылы  жел»  деген 
эпитетті  тіркесті  байқаймыз.  Әрине  бетіңді  сипай  ескен  көктемнің 
самал  желін  «Жібек,  жылы»  деген  эпитеттерімен  әсем  жеткізген. 
Орманда, алқапта жаппай қаулап өскен сан алуан хош иісті гүлдердің 
әсемдігіне бас ие оларды да жырға қосады. Үшінші тармақтан «Әдемі 
аспан – төбедегі көк шатыр» «әдемі аспан» эпитетті тіркесі мен «көк 
шатыр»  деген  эпитетті  метафораны  көзіміз  шалады.  Бұл  тұста 
эпитеттің  «әдемі  аспан»  осылай  қолданылуы  түсінікті,  алайда  «көк 
шатыр»  деген  эпитетті  метафораны  қолданғаны  өте  шебер.  Себебі 
аспанға  қарап  ойлансақ,  құды  бір  төбеңе  көк  шатыр  төңкерілгендей 
сезінесің.  Бұл  жерде  метафора  өлең  жолының  бояуын  қанықтырған. 
Төртінші  тармақта  «Асқар  тауы,  дариясымен  жер  сұлу»  «Асқар  тау» 
деген эпитет пен «дариясымен» деген метаномия көрініс тапқан. Яғни 
«дария  көл»  немесе  «дария  өзен»  дегеннің  орнына  тек  бір  ғана 
детальға  негіздеп  «дария»  деп  қана  алынған  екен.  Бұл  тармақтар  да 
әсем таулы, дариялы сұлу табиғатты көзімізге елестетеді, ал осындай 
сезімге бөлесе, тілдің керемет өрілгенінің арқасында шығар!  
Сонымен,  өлеңнің  үшінші  шумағына  зер  салсақ.  Бұл 
тармақтардан  кейіптеуді  аңғарамыз.  Себебі,  «Сылқ-сылқ  күліп 
сылдыр қаққан су сұлу» судың сылқ-сылқ күлуі мүмкін емес қой, бұл 
тек  адамзатқа  ғана  тән  құбылыс  болмақ.  Сонымен  қоса,  екінші 
тармақтан  «қу»  деген  метаномияны  аңғарамыз.  Себебі,  «аққу», 
«қарақу»  дегеннің  орнына  бір  ғана  детальды  алып  «қу»  деп  берген. 
Сонымен  қатар  өлеңнің  үшінші  тармағында  «айнадай»  деген  теңеу 
мен  «айдын»  деген  метаномия  қолданыс  тапқан.  Су  бетінің  күнге 
шағылысып  жарқыраған  сәтін  жарқырап  тұратын  айнаға  теңейді.  Ал 
«айдын»  метаномия  болады,  себебі  «айдын  көл»  деудің  орнына 
«айдын» деп қана бір детальға сүйенген. Сонымен қоса, таң сәріде су 
бетінің, қызара көтеріліп келе жатқан күн сәулесінен буланып, мамық 
ақ  бұрқақтың  көрініс  тапқан  сәтін  де  ақын  өлеңіне  негіз  етіп  өрген. 
Сонымен, бұл өлеңнің тілі өте көркем болып көрінді. Себебі ақын сөз 
өнерінің қаймағын қалқып өлеңдерінде шебер қолданған екен. 
Ендігі  жерде  ақынның  «Қысқы  жолда»  өлеңіне  назарымызды 
аудармақшымыз. 
Ызғарлы жел долданып, 
Екі иінен дем алып, 
Ішін тартып осқырып, 
Кейде қатты ысқырып, 
Аңдай ұлып бір мезгіл, 
Екі санын шапақтап, 

 
 
92 
Біресе сақ-сақ күледі. 
 
Кейде кенет баяулап, 
Жер бауырлап жаяулап, 
Аузы-басы жыбырлап, 
Асып-сасып сыбырлап, 
Жерді жапқан кебінді 
Сүйіп ақырын құшақтап, 
«Әпсүн» оқып үреді [3,78]. 
Бұл  өлеңде  қыс  мезгіліндегі  табиғаттың  көрінісі  суреттеледі. 
Алғашқы  тармақтардан  «ызғарлы  жел»  деген  эпитетті  тіркеспен 
«долданып»  деген  кейіптеулерді  көзіміз  шалады.  Айналаны  асты-
үстіне шығарып бората соққан боранды долданып деген сөзбен береді. 
Алайда «долдану» тек адамға ғана тән болмақ. Себебі адам баласы кей 
сәттерде  ашуға  булығып  қатты  долдануы  мүмкін.  Сол  сәтте 
айналасына  қарап,  ақ  пен  қараның  ара  жігін  де  ажыратуға  ден 
қоймайды.  Міне,  сол  құбылысты  ақын  алай-дүлей  боратқан  боранға 
үстейді.  Сонымен  қоса,  «Аңдай  ұлып  бір  мезгіл,  //  Екі  санын 
шапақтап,  //  Біресе  сақ-сақ  күледі»  бұл  тұстарда  да  біршама 
көріктеуіш  құралдары  көрініс  тапқан.  Санамалап  мән  берсек,  «аңдай 
ұлып»  дегендегі  теңеу,  «Екі  санын  шапақтап,  Біресе  сақ-сақ  күледі» 
дегендегі  жансызды  жандандыру,  кейіптеу,  дерексізді  заттандыру 
ұғымдарын  көруге  болады.  Бұл  жерде  ышқына  соққан  боранның 
шығарған  дауысын  ұлыған  аңға  теңесе,  кейіптеулер  де  адамға  тән 
қасиеттердің бәрін боранға үйіп-төгіп жапсырған. Боранды құдды бір 
адамдай суреттейді, себебі дерексіз нәрсені деректіге айналдырып екі 
санын  шапақтатып  керемет  көріністі  көзімізге  елестетеді.  Екі  саны 
тұрмақ  өзі  де  жоқ  затты  деректі  етіп  қана  қоймай,  оны  сақ-сақ 
күлдіріп те үлгереді. Осындай суреттеу мен бейнелеуден соң боранды 
жанды  құбылыс  ретінде  көзіңе  елестетуге  тырысасың.  Оқырманның 
мұндай қарекетке көшуі шығарма тілінің көркем болуынан шығар деп 
түйіндемекпін.  
Ал  өлеңің  үшінші  шумағының  алғашқы  тармағында  ұли-ұли 
ышқына соққан, жан баласын қаратпай алай-дүлей бораған боранның 
бір сәт баяулап, ашуы қайтқан адамдай сәл еркінсіп басылуы тамаша 
сөз  меруерттерімен  көмкеріледі.  Одан  әрі  әлей-тәлекей  болып  ақ 
бұрқасынды  аспандата  көтеріп-түсіріп,  желе  соққан  желдің  тыныға 
бастаған  сәтінде,  сол  аспанға  көтерген  бұрқасынның  жер  бетінен 
көкке  көтерілмей  сәл  ғана  ақ  бұрқақтан  иірген  жолдарын  ақын  «жер 
бауырлап  жаяулап»  деген  тармақ  арқылы  бейнелей  келе,  көз 
алдымызға  сомдайды.  Сонымен  қоса  бұл  шумақтың  «аузы-басы 

 
 
93 
жыбырлап  //  Асып-сасып  сыбырлап»  тармақтарында  дерексізді 
заттандыру, жансызды жандандыру кейіптеу де көрініс тапқан. Бұдан 
арғы өлең тармақтарынан «кебінді» деген метафораны көреміз. Кебін 
–  адам  дүние  салғанда  орайтын  ақ  мата,  алайда  ақын  өлеңінде  жер 
ананы  жапқан  аппақ  қарды  кебінге  ауыстырады.  Сонымен  бірге  ақ 
ұлпа жапқан жерді боранның құшақтай иманын үйіруі де жырланған. 
Әрине,  бұл  жерде  кейіптеу  көрініс  тапқан.  «Бәрін  айт  та  бірін  айт» 
демекші  бұл  аталмыш  өлеңнің  тілі  өте  бай,  керемет  шебер 
өрнектелген екен. 
Құлпырып,  гүлденіп  барша  тіршілік  атаулының  кеудесіне 
қуаныш  ұялатқан  жадыраған  жаз  мезгілін  жырлаған  хақынның 
керемет бір өлеңіне кезек берсек. «Жаз келді» 
Жел жалығып, хал жиып, 
Қалғып қана тербелед. 
Жұмсақ қана жымиып, 
Жібек қанат жаз келед. 
 
Көк алтынға көмілген, 
Ауаға алтын себілген. 
Алтын емес себілген, 
Жаздың шашы төгілген [3,82]. 
Бұл  өлеңнің  тілі  өте  шебер,  әр  тармағында  көріктеу  құралы 
тұнып  тұр.  Мәселен,  өлеңнің  алғашқы  тармақтарында  жаппай 
кейіптеулер  көрініс  тапқан.  «Желдің  жалығуы,  хал  жиюы,  қалғуы, 
жымиуы»  бәрі-бәрі  кейіптеу  болып  келеді.  Бұл  аталған  қасиеттердің 
барлығы тек адамға ғана тән болмақ. Келесі тұста «Жібек қанат» деген 
эпитетті  метафораны  аңғарамыз.  Қыстан  кейін  жер  ананың  жібектей 
есілген көкмайсаға оранған керемет көрінісін ақын «жібек қанат, көк 
алтын» деп ауыстырған. Осыдан келіп бұл керемет мезгілді назданған 
сұлудың  бейнесіндей  көзімізге  әкеледі.  Сонымен  қоса  «жаздың 
шашы»  бір  қырынан  метафора  болып  көрініс  тапқан.  Неге,  себебі, 
түрлі  өсімдіктер  әлемінің  бой  көтеріп,  құлпырып  тұрған  сәтін 
«жаздың шашы» деп ауыстырған.  
Осымен  жұмысымызды  қорыта  келелсек,  Мағжан  Жұмабаев 
шығармалары сөз өнерінің қатпарлы майлы қырларына тұнып тұр. Тіл 
байлығы-  көркем  әдебиетте  деген  осы  болса  керек.  Соның  бір  куәсі 
ретінде, аталмыш туындылардағы кестелі сөз өрнектері болмақ.. Құр 
сөзбен  «Ана  тіліміз  бай,  оралымды»  деп  айта  беруден  түк  шықпас, 
оның  байлығына  көз  жеткізуіміз  қажет.  Ол  үшін  құнды 
туындыларымызды  оқысақ  қана,  тілдің  қасиетін  сезіне  отырып,  көз 
жеткізесің.  Жеткзіп  қана  қоймай,  сол  сөз  маржанын  өзіңше  сөздік 

 
 
94 
қорыңа  қосып  сөйлеуге  тырысасың.  Тіліңе  деген  үлкен  сыйластық 
оянып,  тіліңді  шұбарлап  қорлаудан  гөрі  асқақтатуға  жүректен  жол 
ашылары хақ. 
Әдебиет 
1.  Асылов  Ұ.,  Дайырова  Ә.  Қазақ  әдебиеті.  –  Алматы:  Мектеп,  2002.  – 
 560 - б. 
2. Жұмағұлова М.А. Тіл негізі – көркем сөз. – Павлодар, 2010. – 108 - б. 
3. Жұмабаев М. Жан сөзі. – Алматы: Раритет, 2005. – 256 - б. 
4. Сыдиқов Қ. Көркемдік өрнектер. – Алматы: Рауан, 1992. – 80 - б. 
5.  Мәшһүр-Жүсіп  Қуандық  Пазылұлы.  Мектепте  қазақ  әдебиетін  оқыту.  - 
Павлодар, 2003. – 254 - б.  
 
 
 
ҚАЗАҚ-ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚЫЗ БЕЙНЕСІН 
СОМДАУДАҒЫ ҮЙЛЕСІМДІЛІК  
 
А. Канзелхан, Н. Мұратов 
Бобровка  жалпы орта білім беру мектебі, Қашыр ауданы 
 
19 ғасыр мен 20 ғасырдың басында қазақ қоғамының әлеуметтік 
болмысындағы өзгерістерге байланысты туындаған шығыстық қисса-
дастандардың  қазақ  даласына  келудегі  бастау  олар  түп-төркіні 
жағынан  қарастырғанда  олардың  үш  ошағы,  яғни  рухани  шығар 
көздері барлығы байқалады. Олардың жеке-жеке даралап атар болсақ, 
арғы  жағы  үнді,  арабтар,  орта  тұсы  парсыдан,  бергі  жағы  түркі  тілді 
туысқан  халықтардың  рухани  әлемінен  ауысқаны  көрінеді.  Бүкіл 
адамзат тарихының өткен  -кеткен дәуіріне ой көзбен барлай қарасақ, 
әр  халықтың  өз  рухани  қазынасын  қорландыру,  қалыптастыру 
жолында  ерекше  орын  алған  көркем  ой  туындылары  қарым 
қатынассыз, алыс-беріссіз томаға тұйық даму жолы болған емес. Есте 
жоқ ескі дәуірде – ата-бабаларымыз көне шығыстың көп халқымен әр 
қилы әлеуметтік- тарихи жолдар арқылы бірде жанама, бірде тікелей 
өзара рухани байланысын үзбей келген. Шығыс әлемінде орын алған 
тарихи  оқиғалар  мен  бірегей  көркем  ой  туындыларының  қоғамдық 
санадан ғасырлар бойы орын алған іздері бүгінге дейін белгі беруде. 
Әлем  әдебиетінің  өзара  байланысы,  түркі  халықтарының  көркем  сөз 
өнерінің бір-біріне ықпал-әсері ерекше болды. Айтып кеткендей, қазақ 
жері  ерте  бастан  шығыс  мәдениетімен,  әдебиетімен  тығыз 
байланысты  еді.  Осыған  орай  мұсылмандық  шығыс  елдері 
классикалық поэзия мен қисса-дастандардың қазақ әдебиетіне жасаған 
ықпалы  назар  аудартады.  Төл  әдебиетімізде  қаламгер  жазушылар 

 
 
95 
шығыс  классиктерінің  туындыларымен  сусындай  отырып,  солардың 
жазу  стилін,  сөз  саптау  ерекшелігін  өз  шығармаларына  арқау  етті. 
Осыдан  әдебиет  саласында  шығыстық  сарындағы  көркем  туындылар 
етек  жая  бастады.  Фердауси,  Низами,  Науаи  хамсаларынан,  араб, 
парсы,  үнді  ертегілер,  аңыздарымен  және  Орта  Азия  халықтарының 
әдебиеті арқылы келген «Ләйлі – Мәжнүн», «Шахнама», «Тотынама», 
«Фархат  -  Шырын»,  «Таһир  -  Зуһра»,  «Рүстем  дастаны»,  «Атымтай 
Жомарт»,  «Жұижұма»  сынды  лирикалық,  батырлық,  ғашықтық 
дастандар  қазақ  топырағында,  жаңадан  түлеп,  жаңғырып  төл 
туындыға айналды. Бұл шығармаларда халықтың арман-тілегі, мақсат-
мүддесі,  адамгершілік  қасиеті  паш  етіледі.  Шығыс  әдебиетінің  араб, 
парсы,  түркі  тілдес  халықтарында  бар  поэзияның  озық  үлгілерін 
өзінше жырлап, қазақ арасына таратып, шығыс тілінде жырлап, қазақ 
арасына таратып, шығыс тілінде шықан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, 
қисса-дастандар  шығарған  бір  топ  ақындар:  Ораз  молла, 
Ш.Жәңгірұлы, Мәделі Қожа, Нұржан Наушабаев, т.б. кітаби ақындар 
[1,16]. Қай әдебиетті алсақ та, қаламгерлердің сұлулық пен әдемілікті 
жырлауларында белгілі бір үйлесімділік көрініс тауып жатады. Себебі 
сұлулықты  көрген  адам  баласының  тілінен  небір  көркем,  сөз 
бояуларының  төгілетіні  хақ.  Әлемде  шарықтата  жырлайтын,  сөзбен 
моншақ ағызатын керемет дуниелер жетерлік. Алайда, толып жатқан 
сұлу дүниелердің ішіндегі жаныңды жарқыратып, жүрегіңді елжіретіп 
селк  еткізетін  нағыз  сұлулықтың  падишасы  –  нәзік  жандылардың 
әдемілігі  болмақ.  Кез  –  келген  ер  азаматтың  қыз  сұлулығын  жоғары 
бағалап,  әспеттемеген  кезі  болмаған.  Сондықтан  бұл  жұмысымызда 
қыз бейнесін сомдаудағы көзге бірден түсер ерекшеліктер мен тілдік 
шебер 
қолданыстарға 
баса 
назар 
аударып, 
қазақ-шығыс 
әдебиеттеріндегі белгілі бір ұқсастықтарға тоқтала кететін боламыз. 
Шығыс  поэзиясындағы  қыз  бейнесін  сомдаудағы  дәстүрді 
бейнелеу  құралдарының    бірі  –  сұлу  қыздың  қасын  садаққа,  кірпігін 
оның  өткір  оғына  ұқсату.  Мұның  өзі  ғашық  жандардың  портретін 
толықтырып,  жандандыра  түсуі  үшін  қолданылып  келгені  мәлім. 
Шығыс  әдебиетінде  бұл  әдісті  шеберлікпен  қолдана  отырып  тамаша 
үлгі көрсеткен Ә.Науаи:  
Ераб, ұл шахду шанар е лабдурур 
Е магар шахду шанар елабдурур 
Жонима пайаста новак отқали [2, 44] 
Ғализа  уқин  қошиға  елабдурур,  -  деп  қып-қызыл  ерінді  әдемі, 
гүлдердің  патшасы  қызғалдаққа  ұқсатса,  қыздың    қиылған  қасын 
иірілген әдемі пішінді көзімізге әкелетін  садаққа, ал қайырылған әсем 
кірпіктерін  жайдың  оғына  ұқсатып,  жүректі    қорамсаққа 

 
 
96 
салыстырады. Міне, бұл өлеңде шығыс ақыны қыз бейнесін осылайша 
тамаша  шеберлікпен  сомдаған  екен..  Ал,  қазақ  арулары  жайлы  ақын 
Шәді Жәңгірұлы былай деп сөз меруерттерін аянбай төгеді: 
Қасы-жай шашы-сүмбіл, аузы-ғұнча 
Нәзіктік – түзілікте белі қыпша 
Сымдай тән нәзік бәдән, шірікін забон 
Жүзінің  зипалығы  қызыл  гүлше  [3,  98]  –  деп  сұлу  қыздың 
келбетін шебер сомдаған. Оның қиылған қасын-жай, шашын-сүмбілге, 
аузын  ғұнчаға  ұқсатады.  Қыздың  сондай  сымбатты  тұлғасын,  әдемі 
жүзін  суреттей  келе  қызыл  гүлге  теңейді.  Осылайша  ақын  қазақ 
қыздарының  сұлулығына  тәнті  бола  керемет  жыр  жауһарын  төккен 
екен.  Тағы  бір  аңғарар  деталь,  шығыста  да,  қазақ  ақындарында  да 
кездесетін,  сұлудың  үлбіреген  шиедей  ерінін  ғұнчаға,  яғни  гүлге 
ұқсату бар. Бұл дәстүрді қолданған қазақ-шығыс ақындары жетерлік. 
Солардың  бірі  ретінде  халқымыздың  ұлы  ақыны  А.Құнанбайұлының 
туындыларына  тоқталуымызға  болады.  Ақынның  ұсынылып  отырған 
өлеңінде қыз бейнесін жасауда осы айтылған ұғымдар кездеседі: 
қара көз, имек қас 
Қараса жан таймас 
Аузың бал-қызыл гүл 
Ақ тісің кір шалмас 
 
Қыр мұрын, қытша бел, 
Солқылдар, соқа жел 
Ақ етің үлбіреп 
Өзгеше  біткен  гүл  [4,  75],  -  деп,  сұлу  арудың    бейнесін  шебер 
суреттей  отырып,  сұлудың  ауызын  қызыл  гүлге  ұқсата  келіп,  бұл  да 
тал шыбықтай бұралған нәзік тұлғаны гүлге теңейді.  
Ару  қыздардың  бейнесін  сомдауда  көбінесе  оның  қасы,  шашы, 
көзі,  еріні,  кірпігі    келесі  бір  заттармен  ауыстырылып  сомдалып 
жатады. Мәселен, Ш. Жәңгірұлы: 
Қараса ұйықтап жатыр бір сұлу қыз, 
Қасы-ай, кірпігі-оқ, шашы-құндыз. 
Жүзінен нұрлы шығып шұғылаланған, 
Ай мысал он төртінші, яғни жұлдыз [3, 69]. 
Мұнда орақ тілді ақын сұлудың имектенген қасын жаңа туған ай 
бейнесіне  ұқсатса,  иірілген  кірпігін  садақтың  оғына  ұқсатады. 
Жібектей  майда,  жұмсақ,  жалт-жұлт  еткен  сүмбіл  шашын  құндызға 
теңей  келіп,  жүзінен  нұр  шашылған  айсұлуды  жарқыраған  жұлдызға 
ұқсата  отырып  қыз  сұлулығын  қоюландырады.  Осылайша,  қазақ 

 
 
97 
ақындары  майын тамыза қазақ қызын бейнелесе, тәжік ақыны Рудаки: 
«Гүл сипатың» өлеңінде: 
Гүл сипатың көрік берген 
Сән-көркіне бұл ғаламның 
Сүмбіл шашың шалқытқан нұр 
Соған құштар  мен бір жанымен [5,  75]  –  деп қыздың бейнесін, 
келбетін  гүлге  ұқсатып  шашын  суреттеуде  «сүмбіл»  деген  сөзді 
тіркестіре  қолданған.  Себебі  жібектей  толқыған  шашты  қазақ 
ақындары қолданғандай сүмбіл деп берген. Осы бар әдемілікті бойына 
жинаған  аруға  құштар  екені  де  жырда  көрініс  тапқан.  Қыздың  бет 
әлпеті,  тұла-бойына  тән  бір  мінсіз  сұлулық,  адам  басындағы  қолаң 
шаштың  сұлулығына  теңестіріледі.  Сонымен  тән  сұлулығы  мен 
шаштың  сұлулығын  үйлестіре  келіп,  бәрін  жеке-жеке  сипаттағаннан 
гөрі,  соның  бәрінің  түйіні  ретінде  –  сүмбіл  шашты  алады.  Мәселен,  
шығыс ақыны Ә.Рудаки: 
Сенің әсем бурымың – мені мұңға батырды, 
ойлай-ойлай мұңлымын, - 
Ая  мендей  пақырды!  [5,  46]  –  деп  сұлуға  бұрымың  мұңға 
батырды дейді, бұл қыздың ерекше сұлулығын, бір бұрымның аясына 
жинақтап, соған ғашық болғанын білдіреді. Одан әрі тағы бір шығыс 
ақынының туындысына тоқталсақ Мұхеммед Хафиз өз ғазалында: 
Жүрегім, жаным ораулы, 
Толқынды буйра шашыңа. 
Бұлбұлдай торға қамалған, 
Қамығамын мен өзім [6, 56] ,– деп жырлайды. Бұл тұста да торға 
қамалған құстай, бұлбұлдай лирикалық қаһарманның жан қиналысын 
байқайсыз. Бұлбұлға (торға қамалған) теңеуі, лирикалық қаһарманның 
арудың  сөзсіз  сұлулығына  бас  ұрғандығын,  бас  ие  ғашық  екендігін 
көрсетеді.  Сонымен  бірге  толқынды  әсем  шашқа  лирикалық 
қаһарманның  жүрегі,  жаны  ораулы  екеніне  қарап  та  сол  бұйра 
сүмбілдің 
астарында 
қыздың 
керемет 
келісті 
келбеттілігі 
жатқандығын аңғарамыз.  
Шығыстың  белгілі  ұлы  ақыны  Ә.Рудакидің  тағы  бір 
рубайларына үңілсек: 
Ғайып болдың көзімнен мен отырған қайғырып, 
Жұлдыздындай бақыттың, сүйіктіңнен айрылып. 
Садақ сенің бұрымың, найза сенің кірпігің, 
Жүрегімді  жаралап  бермес  маған  бір  тыным  [5,  92].-  деп 
сүйіктісінің бұрымы мен кірпігін садақ пен найзаға теңейді. Бұл жерде 
лирикалық  қаһарманның  басында  шынайы  нағыз  махаббаттың  бар 
екенін байқаймыз. Өйткені сұлу қыздың әрбір иілген кірпігі, бұрымы 

 
 
98 
қаһарманның  жүрегін  садақ  пен  найза  кіргендей  немесе  қадалғандай 
жаралы еткені байқалады. Міне шығыста бұрымды садаққа, кірпікті – 
найзаға  теңеу  тәсілі  де  кездеседі.  Сонымен  қатар    тағы  бір  назар 
аударатын  жайт  арудың  үнін,  күлкісін  бұлбұлдың  сайрауына,  әсем 
дауысына теңеу. Шығыс әдебиетінде бұл әдіс жиі көрініс тапқан. Ал 
қазақ  әдебиетінде  де  кездесетіні  сөзсіз.  Мәселен,  Абай  Құнанбайұлы 
«Көзімнің қарасы » өлеңінде: 
Қайғың – қыс, жүзің – жаз, 
Боламын көрсем мәз. 
Күлкіңіз бойды алар, 
Бұлбұлдай шықса әуез [4, 73] 
Немесе 
«Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы» өлеңінде: 
Аузын ашса, көрінеді кірсіз тісі, 
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды. 
Сөйлесе сөзі әдепті һәм мағыналы, 
Күлкісі бейнесі бұлбұл құс сайрайды [4, 72] –деп аруды тамаша 
суреттеген.  Даусының,  лебізінің  сондай  құлаққа  жағымдылығын 
сыңғырлаған  бұлбұл  үнімен  ауыстыра  жеткізеді.  Бұл  тәсілді    қазақ 
халқының  ұлы,  қайталанбас  тұлғасы,  дана  ұлы    М.Ж.Көпеев 
шығармаларынан да аңғаруымызға болады: 
Гүл жүзді, шырын сөзді, бал сілекей, 
Аяғын келер басып некей-некей. 
Алмадай беттерінен сүйгенімде, 
Суырылар тілмен қабат сол сілекей! 
 
Өлең бар күй тартатын домбыра жоқ, 
Басында әр қыздардың алтыннан шоқ. 
Хор қызы екеу-екеу әнге салып 
Сайрайды  сандуғаш  пен  бұлбұлдай  боп  [7,  94]  –  деп  сұлудың 
келісті  келбетін,  тәтті  назға  толы  сөздерін,  келісті  жүрісін  немесе 
жарасымды  қимылын,  қазақ  қыздарының  сәнді  киімдерін, 
бастарындағы  сәукелелерінің  үлбіреген  үкілерін  және  қос-қоспен 
бұрала  шырқаған  әсем  әндерін  суреттей  келе  сәнді  дауысын 
бұлбұлдыдың сайраған тамаша үніне теңейді. Бұл шебер суреттелген 
тармақтар  оқыған  сайын  көз  алдыңа  хор  қыздарын  елестетпей 
қоймайды. Міне тіл шеберлігі қайда жатыр. Ал,  Шәді дастанындағы 
сұлудың «Жүзі  – гүл, тісі – дүр, белі  – қыл, мұрыны – пісте, лебізі - 
бұлбұл» болып келеді. Мәселен,  
Тісі – дүр, аузы – ғұнша, көзі – нәркес, 
Жүзі – гүл, шашы – сүмбіл, қиылған қас, 

 
 
99 
Белі – қыл, лебізі – бұлбұл, мұрыны – пісте, 
Дүниеде еш адам жоқ бұған ұқсас, - деп шебер ауыстыруларды 
пайдаланады [8, 64]. Бұл тұста да келісті сөздер керемет шеберлікпен 
өз орынын тапқан. Қыз бейнесінің бяуын әбден қанықтыра суреттеген. 
Таңғы  самал  арқылы  сүйген  жарына  сәлем  айту  –  халық  ауыз 
әдебиетінде  де,  класикалық  поэзияда  да  жиі  қолданылатын  бейнелеу 
тәсілі. 
Мұның  өзі  шағын  лирикалық  өлеңдер  жазуда  да,  көлемді 
дастандар тудыруда да қолданылып келген. Мәселен, Хамза өзінің бір 
өлеңінде: 
Сабо арзумни етқұр, мохито бон бир келиб кетсун, 
Тамоми хусн элининг шохи – султон, 
ир  келиб  кетсун  [2,  61]  –  деп  желпіп  қана  есіп  тұрған  таңғы 
самал  арқылы  айдай  көрікті,  бүкіл  әсемдіктің  патшасы  –  сұлу  қызға 
сәлем жолдаған жігіт бейнесін жасайды.  
Мұндай  тәсілді  қазақ  әдебиетінде  Шәді  ақынның  жырларынан 
көруімізге болады:  
Көңілімде арман қалмас -ты, 
Бір көрінсе жамалы. 
Хабаршы дейді ғашыққа, 
Таңғы дала самалы 
Мен қайғылы күлшеден 
Орқаға  жеткіз  сәлемді  [3,  58],  -  деп  сүйген  жарын  аңсап, 
сағынған  ғашық  жар  таңғы  жұмсақ  самалдан  асығына  сәлем 
жолдайды.  Бұл  да  болса  қазақ-шығыс  әдебиетіндегі  дәстүр 
жалғастығы болмақ.  
Қай  халықта  болмасын  қоғамда  туған  қайшылықтарды, 
жағымсыз  құбылыстарды  және  керісінше,  әдемілік  пен  сұлулықты 
жырлауда қаламгерлердің ойы, көз қарасы, жырлауы, яғни сөз саптау 
шеберліктері жағынан үйлесімділіктер көрініс табары хақ. Сол секілді 
бұл  жұмысты  жаза  отырып  көз  жеткізгеніміздей    қазақ  –шығыс 
әдебиетінде  қыз  бейнесін  жасауда,  суреттеуде  көптеген  ортақтастық 
пен  тамырластық  бар.  Бұл  ұқсастықтар    көріктеуіш  құралдардын 
пайдалануда көптеп көрініс тапқан.  
 
Әдебиет 
1.  Мырзахметұлы  М.  Абай  және  шығыс.  –  Алматы:  Қазақстан,  1994.  -  
208 б. 
2. Шығыс жұлдыздары. – Алматы: Жазушы, 1973. - 223 б. 
3. Құнанбаев А. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Ғылым, 1964. - 204 б. 
4. Рудаки: Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1974. – 156 б. 
5. Хафиз. Ғазалдар./Аударған Ә.Жәмішев - Алматы: Жазушы, 1986. – 195 б. 

 
 
100 
6.  Көпейұлы  М.Ж.  Көп  томдық  шығармалары.  –  Алматы:  Алаш,  2003.  -  
432 б. 
7. Күміспаев Ө. Екі перне. – Алматы: Жазушы, 1980. – 156 б. 
 
 
 

жүктеу/скачать 2,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: