“Уды  у  қайтарады”;  “Қырық  жыл  қырғын  болса  да  ажалды  өледі”;  “Көппен

   

“Уды  у  қайтарады”;  “Қырық  жыл  қырғын  болса  да  ажалды  өледі”;  “Көппен 

көрген  ұлы  той”;  “Ондай

-

ондай  хан  қызында  да  болады”

 

мақалдары  басу  айту,  жұбату,  көңілге 

тоқ санап, өз

-

өзіне берік болу, тәуекелге бел байлау т.б. мағыналарында қолданылған.

 

7) ғибрат, өсиет айту мақсатында: Бүлінген елден бүлдіргі алма; Заманың түлкі болса тазы 

боп  қу;    Ұлық  болсаң  кішік  бол;  Ақырын  жүрсең  алысқа  жетесің,  Айран  сұрай  келіп  шелегіңді 

жасырма 

[ 13, 89-

б 

]. 

Кіммен қара болсаң сонымен ақ бол 

[13, 91-

б 

]. 

8)  ұлттық  дүниетанымды  (салт

-

дәстүрді)  беру  мақсатында:

 

“Дүйсен,    шырағым,  қазақ

 

“алты 

жасар  бала  алыстан  келсе,  алпыстағы  қария  арнап  барып  сәлем  береді”  деген  еді.  Бара 

алмадым” 

[ 13, 72-

б

]. 

9) 

тұрмыс  –тіршілікті  суреттеу      мақсатында:

  - 

Кел,  қоштасайық, 

- 

деді  күлімсіреп.  –

 

“Ат

 

жақсысын кермеден, ер

 

жақсысын түрмеден көр”

 

деген ғой. Дәм жазса, қайтып келеміз. Әкеме 

сәлем айт...

 [ 13, 91-

б

]. 

- 

Мал  бір  жұттық

 

дегендей,  адам  да  бір  жұттық  қана  тіршілік  қой.  Әлгі  қалада  тұратын 

өзіміздің балалар елге бір бала, екі баласымен қыдырып келеді. 

[13,80-

б

 ]. 

10) Салт

-

дәстүрге қатысты  мақал

-

мәтелдер:

 

- 

Қыз –

 

қияға

,  - 

деп мақалдады ол. –

 

Баяғыда келіншекті аттан түйеге қалың кілем, жасау 

артып,  құда  түсіп,  алып  қайтатын.  Қазір  енді  заман  басқа.  Балалар  өздері  көңіл  жарастырып, 

сырттай  қосылып  жатыр...  Бәтиманың  еліндегі  көп  туысқанын  біле  бермейміз...Бармаған  соң 

қайдан білейік... Жаңағы еліңді, жеріңді сұрап жатқаным сол ғой... 

[13, 160-

б

]. 

Қазақ әрқашан да қызды жат жұрттық деп есептеген. Қыз бала өсіп, ер жетіп басқа отбасының 

ұйытқысы  болады.  Автор  бұл  мақалды  қолдана  отырып,  екі  замандағы  салт

-

дәстүрді  салыстыра 

көрсетеді. Бұрынғы кезде қызды құда түсіп алса, қазіргі заманда өздері бір

- 

бірін көңіл қосып, қосылып 

жатады. Жазушы шығармаларында халықтық мақал

-

мәтелдер арқылы халықтың сана

-

сезімін, ұлттық 

дүниетанымын, тұрмыс

-

тіршілігін  хабардар етеді.

 

Т.Әбдіков    шығармалрында  авторлық  қолданыстағы  мақал

-

мәтелдер

 

де  ұшырасады. 

Мысалы,

 

“Ақылдан азап”

 

–

 

не деген сәтті табылған тіркес! Адам баласы өмір бойы ақылды болғысы 

келіп, ақыл тапқысы келіп, ал өзі өмір бойы сол ақылдан азап шегіп өтетінін түсінбейді.

 [13, 186 -

б

]         

Өзі  біздің  дүниенің  соңына  түсіп  жүр  екен  жегенді  естігенмін  алдында.  Көңілім  секем  алып қалды. 

“Ерегіс  басы  –

 

боқ  жеме.”  Атаның құнын    елемей,  қияндағы қысыр  ерегіске  мал

-

жанын  салатын 

қазақ емес пе. 

[13, 85-

б

] 

Тіл

- 

аузың  тасқа  тигір,

 

көгермегір  жұрт  маңайына  арыстай  бес  ұл  берген 

Жармағамбеттің ырысы не деген кең еді деп жүруші еді.

 [13,92-

б

] 

“Дерт көп, денсаулық біреу”депті ғой бір халық. Не көп –

 

аурудың түрі көп... Бірақ солардың 

ішінде

 

бір оқиға есімде айрықша қалды 

[13,326-

б

]. 

“Әке”  повесінде  әкенің  бала  тәрбиесіндегі  рөлін  көрсету  үшін  және  бала  ұғымын  терең  ашу 

мақатында  контекстке  байланысты  мақал

-

мәтелдерді  қолданған.

 

“  Бала  адамның  бауыр  еті; Жетім 

бала кекшіл; Балалы үйде ұрлық жатпас; Ата

-

ананың қадірін, Балалы болғанда білерсің; Ұл туғанда

- 

Күн туған;Алты жасар бала атқа мінсе, Алпыстағы шал алдынана шығып атын ұстар.

 

“ 

-

Алпыстағы шал алдынана шығып атын ұстар 

 

дегендей қалқам, сенің келгеніңді естіп, 

өзіңді көрейін деп арнайы келіп отырмын” 

[13, 106-

б

 ]; 

“Дүйсен, ата

-

ананың қадірін, балалы болғанда білерсің

, - 

деді әкем”  

[13,116-

б

 ]. 

Т. Әбдіков шығармаларында мақал

-

мәтелдерден Уды у қайтарады, Қырық жыл қырғын болса 

да ажалды өледі; Көппен көрген ұлы той; Алдыңғыны көріп күпірлік ет, артқыны көріп шүкірлік ет; 

Өлгеннің артынан өлмек жоқ; Өзекті жанға бір өлім мақалдары жиі қолданылған.

 

Жазушы  прозасында  біршама  орыс  мақалдары  да  қолданылып  отырады.  Автор  оларды  бірде 

түпнұсқа күйде берсе, енді бірде “орыста мынадай мақал бар еді” деп, мағынасын алып, қазақ тілінде 

береді. Мысалы, “Сынаны сынамен ұрып шығарады; Лиха беда начало”

 [ 13, 96-

б

]. 

Т.Әбдіков  шығармаларында  қолданылған  мақал

-

мәтелдердің  дені  халықтық  сипаттағы  мақал

-

мәтелдер болып келеді. Автор оларды негізінен түпнұсқа күйде берген.

 

Т.Әбдіков  ұлттық тілдің бай қазынасы –

 

сөздік құрамын мейлінше шебер пайдаланып, әр сөзін, 

сөйлемін,  тұтас  мәтінін  мәнерлі,  өткір  шебер  тілмен  өрнектеген  және  оларды  белгілі  бір  сильдік 

мақсатпен  ұтымды  пайдаланып  отырған.  Жазушы  шығарма  тіліндегі  суреттеліп  отырған  заман  мен 

оқиғаны  жан

-

жақты  ашып  көрсету  және  мүмкіндігінше  шындыққа  сай  беру  үшін      басқа  тілден  енген 

сөздерді молынан қолданады.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

 

1. 

Қабдолов З. Таңмамалы шығармалар ІІ том. Алматы, 1983, 456 б.

 

2.Қалиев  Ғ.,  Болғанбаев  Ә.  Қазіргі  қазақ  тлінің  лексикологиясы  мен  фразеологиясы.  Алматы: 

«Сөздік

- 

Словарь», 2006. 

- 

264  б.

 

3. Маслова В.А.

  

Лингвокультурология.–

 

М.: Академия, 2004. –

 

208 б.

 

4. Кеңесбаев І.  Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. –

 

Алматы: Ғылым, 1977. –

 

712 б.

 

5. Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. –

 

Астана: Білге, 2003. –

 

368с.

 

6. Уәлиұлы  Н.  Фразеология және тілдік норма. –

 

Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. 

–

 

128б.

 

7. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық 

- 

мәдени аспектілері. –

 

Алматы: Ғылым, 

1998. 

–

 

196 б.

 

8. 

Кәрімов Х. Қанатты тіл.–

 

Алматы: Санат, 1995.–

 

144 б.

 

9. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің

 

стилистикасы. –

 

Алматы: «Дәуір»,2005ж. –

 

256 б.

 

10. Снасапова Г. Ғ.Мүсіреповтің “Ұлпан” повесіндегі лингвомәдени бірліктер: филол. ғыл. канд. 

... дисс. –

 

Алматы: Тіл білімі институты, 2003. –141б.

 

11. Айтбаев Ө. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. Алматы: Ғылым, 1975. –

 

228б.

 

12. 

Қожахметова  Х.  Фразеологизмдердің  көркем  әдебиетте  қолданылуы.  –

 

Алматы:  Мектеп, 

1972. 

–

 

109 б.

 

13. Т.Әбдіков «Әке» Повестер мен әңгімелер жинағы. Алматы «Қайнар»

 

2005,384 б

 

14. Айғабылова А. Қазақ тілі стилистикасы. –

 

Алматы, 1998. –

 

64 б.

 

 

References: 

1. Kabdolov Z. Tandamali sigarmalar  

ІІ 

tom. Almati, 1983, 456 b. 

2.Kaliev  G.,  Bolganbaev  A.  Kazirgi  kazak  tilinin  lekcikoloqijsi  men  frazeologiasi.  Almati

:  «

Sozdik- 

Slovar

», 2006. 

- 264  b. 

3. Maslova B.A. Lingvokulturologia.

–

 

М.: А

kademia, 2004. 

–

 208 b. 

4. Kenesbaev I.  Kazak tilininin frazeologialik sozdigi. 

–

 Almati: Gilim, 1977. 

–

 712 b. 

5. Kaidar 

А. 

Tisjza metkix I obraznix birazheni. 

–

 Astana: Bilge, 2003. 

–

 368 s. 

6. Ualiuli N. Frazeologia zhane tildik norma. 

–

 Almati: Respublikalik baspa kabineti, 1998. 

–

 128 b. 

7. Smagulova G. Maginalas frazeologizmderdin ulttik-madeni aspektileri. 

–

 Almati: Gilim, 1998. 

–

 196 

b. 

8. Karimov X. Kanatti til.

–

 Almati: Sanat, 1995.

–

 144 b. 

9. Balakaev M., Tomanov 

М., 

Zhanpeisjv 

Е., 

Manasbaev 

Б. 

Kazak tilinin stilisticasi.- Almati

: «

Dauir

»

, 

2005 z. 

–

 256 b. 

10. Snasapova G. G. Musirepovtin  

“

Ulpan

” 

povesindegi lingvomadeni birlikter: filol. gil. cand. ... diss. 

–

 

Almati: Til bilimi instituti, 2003. 

–

141b. 

11. Aitbaev O. Audarmadagi frazeologialik kubilis. Almati: Gilim, 1975. 

–

 228 b. 

12. Kozhaxmetova X. Frazeologizmderdin korkem adebiette koldanilui. 

–

 Almati: Mektep, 1972. 

–

 109 

b. 

13. T.Abdikov 

«

Ake

» 

Povester men angimeler zhinagi. Almati 

«

Kainar

»

 

2005,384 b 

14. Aigabilova A. Kazak tili stilisticasi. 

–

 Almati, 1998. 

–

 64 b. 

 

 

Сведения об авторе

 

 

Испандиярова  А.Т. 

- 

А.Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университеті  Тілдік 

даярлау орталығының аға  оқытушысы, гуманитарлық ғылымдар магистрі, Қостанай қ

., 

Абай к.

, 

28 

т.

 8-775-296-30-78, e-mail Ispandyarovaa@mail.ru 

 

Испандиярова  А.Т.  –

 

старший  преподаватель  центра  языковой  подготовки  Костанайского 

государственного  университета  им.  А.Байтурсынова

, 

магистр  гуманитарных  наук

, 

г. 

Костанай,ул. Абая

 

т.

8-775-296-30-78, e-mail Ispandyarovaa@mail.ru 

 

Ispandiyarova A.T.-senior teacher centre of language preparation of Kostanay State University named 

after 

A.Baitursynov, 

master 

of 

the 

humanities, 

Kostanay 

city, 

t. 

8-775-296-30-78, 

e-mail 

Ispandyarovaa@mail.ru