Бала есінің заңдылықтары мен ерекшеліктерін бағалау

Баланың қиынсынуы өзін қате бағадан жоспарлы түрде жаңа даму енгізіп, оны зорлықсыз іске асыру. Негізгі әсер етуге қажет инфекция бұл кзедесуші типтер сияқты оқудың бір әдісіне негізделеді. Бірақта біз атақты ес эффектісімен мұндай типтердің максималды қауіпсіздікті бөлуге көмектеседі.

Біздің сезім мүшелеріміз қандай да таң қалу немесе таңқалу топтары біздің механизмінде нервті жүйемізде есте сақталады. Туралай айтқан педагог бала есіне көп сезім мүшелері әсер етеді дейді. Көз, құлақ, дауыс, иіс қозғалыс сезімі сияқты есте сақтауға көмегін тигізеді.

5. 
   Карта немесе картинаны көрсет. Бірақ көру актісінде де көз мускалын көсретіп қана қоймай көз сеткасының ішіндегі картина немесе актуалды әріп және назардағы қара дақтар тағы басқалар көрінуі тиіс.
   
6. 
   Дыбыс организмін шақыра отырып баланы қатты оқытып карта және картинкамен байланысын көрсетеді.
   
7. 
   Бала оны жақсылап тыңдауы қажет, дауыстап мамзұндап айтқаны және басқалардың қателерін байқап қалады.
   
8. 
   Мұндай қиын өзімсіну естің бірінші жемісін біз 2-3-ші жеңілдетуін көреміз. Төзімді және жан-ажқты есте сақтау қажет болады.
   

Табиғатынан берілген ес тұрақты шарттарды дамып және өзегірп отырады. Есті арнайы аринтерлеу қажет. Ол үшін әр түрлі жағдайлар қажет. Ес ең алдымен жұмыс. Естің барлық процестері жүйелеу, тіл табысу. Әрбір адамның есі өз ерекшелігіне толы бірде образды және көрермендік болады. 3-4 сынып оқушыларының есте сақтау үшін жазбаша жазу қажет, яғни шпаргалканы осы мақсатта жазады. Сонымен қатар біз нені жасауды жақсы көреміз, соған байланысты. Егер де адамдардың жақсы көретін ісі болса аз және күшті талап етіп, олардың байланысын өте жеңіл есте сақтайды. Ес тек 3-4 сынып оқушыларының елестеуіне анықтылығын емес сонымен қатар қиын процестерді де дамытады.

Ес күрделі психикалық процестердің бірі. Ол сыртқы дүние зататры мен құбылыстарының аадм миныда сқаталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелеп отыратын процесс ретінде басқа процестерден ерекшеленіп отырады. Мысалы: ойлау, қабылдау, түйсіну процестері мен қасиеттеріне қарағанда ес құбылысының табынатын зерттеуші ғалымдарыдң бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса енді бір зерттеушілер мидың нейрохимиясына қарай түсіндіріп келеді. Мұндай ерекшеліктер балалар арасында көптеп кездеседі.

1. Есте қалдыруы шапшаң ал басқа процесте ол негізгі процедуралармен анықталады.

2. Есте бал қалдыру

3. Тез ұмыту басқа процестермен байланыстыру

Айтылған байланыстардың табиғатын білудің үлкен педагогикалық мәні бар. Ес басқа процестермен байланыста отырып заттардың типтік бейнелерін, басты белгілерін көрсететін, ой-тәсілдеріне көшуге көмектесетін негізгі процесс болып табылады.

Адам өмірінде естің маңызы орасан зор. Өйткені, онсыз ешбір іс-әрекет болмғаан еді. И. М. Сеченов ес бомаса біздің түсініктеріміз бен қабылдауларымыз пайда болған бетте ізсіз жоғалып, адам мәңгі бақи жас нәресте қалпында қалар еді деп көрсетті.

Ес болмаса адам кім болар еді? Онда адам оқи да, еңбек те ет алмай тіпті қарапайым дағдылардың өзін игеруге шамасы келмес еді. Кейбір психикалық ауруларға ұшырағанда естің терең зақымдануы байқалады. Мұндай аурулар өздерінің қай жерде тұрғанын есте сақтай алмайды немен шұғылданғанын білмейді, олар кітап бетін оның мазмұнын есте қалдырмастан қайта-қайта оқи береді. Бұл деректер бұрынғы тәжірибе болмаса, өмірдің барысы бұзылып, адамдардың мүгедек болып қалуы мүмкін деп дәлелденген.

Ес болмаса адам дамымас еді және оның білімі болмас еді және оның қасиеттері өте төмен, өмірдің мәні жоқ болар еді.

Ес адамға тән қасиеттердің бірі. Барлық тірі жандардың есі болып саналады. Оларды арнайы методикалармен бақылауына болады. [8. 47]

Мектеп оқушылары есінің дамуын туынды еске түсірумен түсіндіріледі З. М. Исталина анализдей отырып, туынды процестің мектепке дейінгі есте сақтауды келесі қорытынды тұжырымдайды. Кішкентай және орташа мектепке дейінгі жастағы балалар яғни 5-6 сынып оқушыларының есте сақтау естің даму шартының операциялары туынды емес деп саналады.

Мектеп оқушыларында туынды естен туынды ске материал шартты түрде белсенді болады. осылайша қатысты процестерде аранйы перцептивті әсерлі процестер және бағытталған толық нақты ес материалы болады. есте сақтау өнімділігі балаларда өте жоғарғы ойыны сырттағыдан өзгеше. Бірақта 4 класс оқушысының есте сақтауы өте төмен, яғни алғашқы да баланың есте сақтауы өте төмен. Алғашқы арнайы перцептивті әсер есте сақтау немесе еске түсіру 5-6 жаста. Баланың іс-әрекеті тек жай қайталауды талап етеді. Бұл жастарда туынды есте сақтау процесін формалаған деп естеуге болады. ішкі физиологиялық белгісіне белгінің материалға деген логикалық байланысты ұйымдастырады. Осындай информациялардан ұзаққа созылған ес оперативтіге айналған. Сонымен қатар көлем мен уақыт әсері оперативті ес болып саналады. 3 класта оқушы информациянының бірлігін ғана оперативтей отырып осы уақытта бірлік деп қаарстырған. Жас пен бірге баланың қабілеттілігі дамып өзінің есін бағалай алатын дәрежеге жетеді.

2 класта балаға 12 түрлі картина көрсетсе мысалы, барлық 12-сін де шешсе, 23- картинаны дұрыс білсе, онда 10 класс баласындай есі дамиды. Алғашқы таңдануларды еске түсіріп алынған балалардың шамаларын 4 класс баласының есебінде тсүіндіріледі. Алғашқы балалық шақты еске түсіру 3-4 кластағы 75% қамтиды. Бұл диагноз берілген жасқа мектепте баланың ұзақ уақытты есі оның негізгі механизмдері болып табылады. Олардың бірі ассоциативті байланыс. Таңқаларлық ұзақ уақыттағы естің мектепке дейінгі эмоциясы. Бұл жастағы балалар көрермендерді эмоциялық естің туынды еместен дәлелденуі болып табылады.

2 класс оқушыларының есі аранйы тапсырмаларды еске түсіру матеиралды сақтау құрылысы. Мұндай топшылаудың көпшілігі оның есінде толық туындайды. Туынды есте сақтау біріншіден еске түсіру материалы ойындарды 3-4 сыныптағы балаларда формаланады. Бұл мектептегі балалардың орташа дамуы механизмдік және психологиялық ес. Бұл оқушылар салыстырмалы жеңіл шарттарға емес, егер ол қызығушылық туғызса және баланың өдері қызыққан болса онда олар тез есте сақатйды. Мұндай есте мектептегі оқушылар риза болып үйдегі тапсырманы орындауда, көрген естігендерді білуге бағаланады. Естің дамуы баланың ойлауының дамуымен байланысты. 1-ші экспериментте балаға 3 клас 4-5 класқа дейін 1 қатар ұзындығы қаралады. Алғашқы қызығушылық бұл экспериментте мектепке дейінгі фактордың келесі нұсқауды таңдайды. Мына элементтер қатарына нұсқаулар қажет:

1. Кейбір тең емес сұрақтардың таңдалуы, салмақты

2. Ұзын және қысқа сұрақтарды таңдау.

3. Орташа және ұзын қысқа сұрақтардың топтарын құру

4. Дұрыс логикалық ұйымдастырудың өте қысқа жауапкершілігі.

Берілген тапмырманы бірнеше рет оқып, бала материалы бойынша аринтерленеді. Оқыған тапсырма оған таныс болғаннан кейін оқуды тоқтататын сабаққа дайынмын деп есептейді. Өзін-өзі осылай бақылай отырып оқушы тапсырмаларға дайын екеніне сенімді болады. нәтижесінде мұндай есте сақтау мұғалім сабақ сұрағанда ғана материалды толық түсінеді. Кішкентай оқушының белсенді есте сақтауы белсенді мазмұнды және мақсатты бағытталған тапырманы алып кетуімен негізделеді. Жалпы даму материалы естің дамуында балаларда кішкентай клкстарда оқу периодтарында нақты тапсырманы ұйымдастыру қабілеті рационалды есте сақтау кезінде өзін-өзі бақылауды ұйымдастырады. Оқушының есін дамыту шартты нақөты рационалды есте сақтау әдісі, есте сақтау кезінде өзін-өзі бақылау кезінде формамен жүктеледі. Егер педагог балалардың жан-жақты қызығушылығын дамытып, қандай да бір анық материалға үйреністіру. Сонымен бірге нақты таза ес типі салыстырмалы аз кездеседі. Мұндағы ізге таралған мәнді қоспа типтер: қозғаушы көрермен, ес қозғаушысы тағы басқалар. Осы күшпен индивидуалды ес сферасының шартсыз келген қажеттілік ерекшеліктері индивидтің себебін түсінеді. [12. 54]

Мектеп жасына дейінгі балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекеті процесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты боып есептеліді. Алайда бұл құбылыс сырттай көрініс бермейді, өйткені бала маңызды орынға талаптануын көбінесе аса бір ерекше өзі үшін қолайлы жағдайда ғана жарыққа шығарады. Құрбылармен бірлесәп іс-әрекет жасау жағдайында балалардың басқаға өзін танытуы қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттітлігі ойындағы статустық рольге талаптанғаны көрінген кзеде жеңімпаз бен эмоциялық теңесу күрделенеді.

Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына қуану қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықталуына бөліскенде және ролдер бөліспегенде кейінгі ойынға кіріскенде күшейе түседі. Таныту қажеттілігі мен бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-әрекеттпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынас туындайды. Осы айтылғандардың бәрі баланаң ойнаушы тобын мінез құлықтың әлеуметтік түрі үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсыбір әлеуметтік қарым-қатынастар менктебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар адамдардың ынтымақтасу қабілетін үйренеді.

Адaмның ең күшті есте сақтауы құрама сөз. Сөз арқылы информацияны және техникалық жазулар арқылы сақталады. Адамда күшті дамыған естің 3 түрі белгілі.

4. 
   ерікті
   
5. 
   логикалық
   
6. 
   құрал арқылы есте сақтау
   

Екінші ақыл ой арқылы, үшіншісі әртүрлі есте сақтау құралдарын яғни материалдық және рухани мәдениет құралдарын қолдау арқылы жүзеге асады. Материалдық есте сақтау мерзіміне қарай бөлу.

Қас-қағымдық ес, қысқа мерзімді ес, ұзақ мерзімді ес, оперативті ес, генетикалық ес.

Екінші материалды еске сақтау, есте ұстау және жаңғырту процестері арқылы түрлерге бөлу

Қас-қағымдық сәт дәл сол қалпына: алынған хабарды еш өңдеусіз дәл сол қалпына толық түрде есте сақтау. Оның ұзақтығы 0,1-ден 0,5-ке дейін.

Қысқа мерзімді ес-информацияны қысқа мерзім аралығында есте сақтау. Оның ұзақтығы қысқа мерзімді ес адамда материалды аз уақыттан соң еске түсіреді, мақсат тұтып, одан кейін сқатаудың қажеті жоқ деген жағдайға көрініс береді. Мысалы: кей оқушы материалды сабақта немесе емтиханда ғана оқиды да жауап берген соң бірден ұмтылады.

Жеке адамның бір нәрсені белгілі бір мерзімге сақтауды мақсат тұтуы материалдық есте берік сақатуына әсерін тигізеді. Бұл тәжірибе жүзінде дәлелденген. Есте қысқа мрезімге сақтау бағытын ұстанғанда жатталған нәрсе тез ұмытылады.

Қысқа мерзімдік есті бірнеше секундта, минутта сақталады. Оны көлемдеген бірлікпен бағаламайды. Орташа есеппен алғанда ол 5-пен 9-ға дейінгі информация бірлігіне тең, бұл адамның берілген информацияны бірнеше ондық секундтан соң қайта жаңғыртудағы информация бірлігінің саны арқылы анықталады. Қысқа мерзімдік есте түсіндірілген заттың толық емес, тек жалпылама образы оның тек басты элементтері ғана есте қалады. Бұл естің жұмысында есте сақтау болмайды, бірақ кейін есте материалды қайта жаңғырту жақсы дамиды. Қысқа мерзімді ес ұзақ сақталмайды. Ол көбінесе машинистке текстті печаттағанда жиі керек болады.

Ес адамға тән қасиеттердің бірі. Барлық тірі жандардың есі болып саналады. Оларды арнайы методикалармен бақылауына болады. [8. 47]

Мектеп оқушылары есінің дамуын туынды еске түсірумен түсіндіріледі З. М. Исталина анализдей отырып, туынды процестің мектепке дейінгі есте сақтауды келесі қорытынды тұжырымдайды. Кішкентай және орташа мектепке дейінгі жастағы балалар яғни 5-6 сынып оқушыларының есте сақтау естің даму шартының операциялары туынды емес деп саналады.

Мектеп оқушыларында туынды естен туынды ске материал шартты түрде белсенді болады. осылайша қатысты процестерде аранйы перцептивті әсерлі процестер және бағытталған толық нақты ес материалы болады. есте сақтау өнімділігі балаларда өте жоғарғы ойыны сырттағыдан өзгеше. Бірақта 4 класс оқушысының есте сақтауы өте төмен, яғни алғашқы да баланың есте сақтауы өте төмен. Алғашқы арнайы перцептивті әсер есте сақтау немесе еске түсіру 5-6 жаста. Баланың іс-әрекеті тек жай қайталауды талап етеді. Бұл жастарда туынды есте сақтау процесін формалаған деп естеуге болады. ішкі физиологиялық белгісіне белгінің материалға деген логикалық байланысты ұйымдастырады. Осындай информациялардан ұзаққа созылған ес оперативтіге айналған. Сонымен қатар көлем мен уақыт әсері оперативті ес болып саналады. 3 класта оқушы информациянының бірлігін ғана оперативтей отырып осы уақытта бірлік деп қарастырған. Жас пен бірге баланың қабілеттілігі дамып өзінің есін бағалай алатын дәрежеге жетеді.

2 класта балаға 12 түрлі картина көрсетсе мысалы, барлық 12-сін де шешсе, 23- картинаны дұрыс білсе, онда 10 класс баласындай есі дамиды. Алғашқы таңдануларды еске түсіріп алынған балалардың шамаларын 4 класс баласының есебінде тсүіндіріледі. Алғашқы балалық шақты еске түсіру 3-4 кластағы 75% қамтиды. Бұл диагноз берілген жасқа мектепте баланың ұзақ уақытты есі оның негізгі механизмдері болып табылады. Олардың бірі ассоциативті байланыс. Таңқаларлық ұзақ уақыттағы естің мектепке дейінгі эмоциясы. Бұл жастағы балалар көрермендерді эмоциялық естің туынды еместен дәлелденуі болып табылады.

2 класс оқушыларының есі аранйы тапсырмаларды еске түсіру матеиралды сақтау құрылысы. Мұндай топшылаудың көпшілігі оның есінде толық туындайды. Туынды есте сақтау біріншіден еске түсіру материалы ойындарды 3-4 сыныптағы балаларда формаланады. Бұл мектептегі балалардың орташа дамуы механизмдік және психологиялық ес. Бұл оқушылар салыстырмалы жеңіл шарттарға емес, егер ол қызығушылық туғызса және баланың өдері қызыққан болса онда олар тез есте сақатйды. Мұндай есте мектептегі оқушылар риза болып үйдегі тапсырманы орындауда, көрген естігендерді білуге бағаланады. Естің дамуы баланың ойлауының дамуымен байланысты. 1-ші экспериментте балаға 3 клас 4-5 класқа дейін 1 қатар ұзындығы қаралады. Алғашқы қызығушылық бұл экспериментте мектепке дейінгі фактордың келесі нұсқауды таңдайды. Мына элементтер қатарына нұсқаулар қажет:

1. Кейбір тең емес сұрақтардың таңдалуы, салмақты

2. Ұзын және қысқа сұрақтарды таңдау.

3. Орташа және ұзын қысқа сұрақтардың топтарын құру

4. Дұрыс логикалық ұйымдастырудың өте қысқа жауапкершілігі.

Біздің сезім мүшелеріміз қандай да таң қалу немесе таңқалу топтары біздің механизмінде нервті жүйемізде есте сақталады. Туралай айтқан педагог бала есіне көп сезім мүшелері әсер етеді дейді. Көз, құлақ, дауыс, иіс қозғалыс сезімі сияқты есте сақтауға көмегін тигізеді.

9. 
   Карта немесе картинаны көрсет. Бірақ көру актісінде де көз мускалын көсретіп қана қоймай көз сеткасының ішіндегі картина немесе актуалды әріп және назардағы қара дақтар тағы басқалар көрінуі тиіс.
   
10. 
    Дыбыс организмін шақыра отырып баланы қатты оқытып карта және картинкамен байланысын көрсетеді.
    
11. 
    Бала оны жақсылап тыңдауы қажет, дауыстап мамзұндап айтқаны және басқалардың қателерін байқап қалады.
    
12. 
    Мұндай қиын өзімсіну естің бірінші жемісін біз 2-3-ші жеңілдетуін көреміз. Төзімді және жан-ажқты есте сақтау қажет болады.
    

Табиғатынан берілген ес тұрақты шарттарды дамып және өзегірп отырады. Есті арнайы аринтерлеу қажет. Ол үшін әр түрлі жағдайлар қажет. Ес ең алдымен жұмыс. Естің барлық процестері жүйелеу, тіл табысу. Әрбір адамның есі өз ерекшелігіне толы бірде образды және көрермендік болады. 3-4 сынып оқушыларының есте сақтау үшін жазбаша жазу қажет, яғни шпаргалканы осы мақсатта жазады. Сонымен қатар біз нені жасауды жақсы көреміз, соған байланысты. Егер де адамдардың жақсы көретін ісі болса аз және күшті талап етіп, олардың байланысын өте жеңіл есте сақтайды. Ес тек 3-4 сынып оқушыларының елестеуіне анықтылығын емес сонымен қатар қиын процестерді де дамытады.

Мектеп жасына дейінгі бала күн сайын жаңа құбылыстармен, заттармен кезігеді, айнала өмірді бақылап, өздігінен түсініп, қорытынды жасағысы келеді. Бірақ та үлкендердің басшылығынсыз, өздігінен игерген білімі мен түсініктері жүйесіз, кейде таяз, қате болады. Сол себептен тәрбиешінің міндеті баланың білім қорының бірізді молаюына, бірте-бірте ретпен, жүйелі жинақталуына көмектесу. Бала айналадағы заттар, оның сапасы, қолданылатын орны, қасиеттері, қандай заттан жасалатындығы жайлы нақты түсінік алуы қажет. Сондай-ақ кейбір табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланыстары, заңдылықтары, өсімдіктердің, жәндіктердің, жануарлардың дамуын танып-білу, бақылау мен түсініктеріне жеңіл тиетін қоғамдық құбылыстармен, оқиғалармен, адамдардың еңбегімен, мерекелермен, республика астанасымен таныстыру арқылы балалардың дүние, табиғат, қоғам Отан туралы алғашқы түсініктері қалыптасады.

Балалардың өмірінің алғашқы жылдарында-ақ Отанын сүю сезімі отбасындағы балалар бақшасындағы, бүкіл қоршаған болмыстағы елжандылық атмосферасының ықпалынан туады. Еліміздегі болып жатқан оқиғалар мен қоғамдық өмірдегі құбылыстар, бүкіл халықтың қоғамдық-саяси мейрамдар, космосқа ұшу, түрлі ұлттардың өнері, спорт жарыстары және тағы да басқалар балалардың назарын өздеріне аудартады. Туған табиғатпен қарым-қатынаста болу терең эмоциялық сезім тудырады.

Қазақ халқы балаларға табиғат туралы өз білгенін үйретуді мақсат етіп, оны ретті жерде жүзеге асырған. Табиғат адамның ақыл ойы мен тәрбиесінің сарқылмас қайнар көзі екендігін білген. Бар өмір тіршілігі табиғатқа тәуелді болып, оның аясында төл баласы болып өскен ата-бабаларымыздың туған жерге, табиғатына деген қарым-қатынасы халық педагогикасынан айқын көрініс тапқан.

Көпшілік жұрт қауым жалпы өзін қоршаған ортаны, табиғат пен қоғамдағы өзгерістерді, жеке адамның басындағы құбылыстарды түсінуге, басқаларға түсіндіруге әрекет жасап, өз танымын кеңейтіп отырған. Табиғат таным процесі ұрпақтан ұрпаққа жарасымды жалғасын тауып жетіліп дамыған. Осы көзқарас негізінде халық педагогикасы сияқты халық философиясы да болғанын, ауыз әдебиетінің үздік үлгілерінен көрініс тапқанын атап өту керек. Бала сәби шақтан бастап-ақ халықтың бай мұрасын бойына сіңіріп өссе, табиғаттың сан сырын, қоршаған ортаны қадірлеуге, қорғауға сақтауға ынтасы зор болатыны белгілі. Ол халық педагоикасындағы халық ауыз әдебиетіндегі мақал мәтелдер, табиғат жайындағы жырлар мен жұмбақтар жаңылтпаштардың мән-мағынасын түсіндіріп жаттатқызу барысында жүзеге асатыны белгілі.