33
Осы жылы ақпан айында Кеңес үкіметі ақша реформасын жүргізіп, кеңестік ортақ жаңа
ақша өлшемі тұрақты сомды енгізді. Осы жағдайлар Қазақстанда жәрмеңкелік сауданың кең
өрістеуіне жол ашты. 1926 жылы Қазақстанда 128 жәрмеңке жұмыс істеді. Бұл кездегі ірі
жәрмеңкелер қатарына – Ойыл, Қоянды, Қарқара, Темір, Көкшетау, Атбасар жәрмеңкелерін
жатқызуға болады. Осы кездегі жәрмеңке саудасының жалпы айналымы 20–23 млн. сомды
құрады. Сондай-ақ, осы өркендей бастаған жәрмеңкелік сауда да ауыл шаруашылығының
дамуына ықпалын тигізді.
Қазақстанда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жүргізілген шаралардың бірі жер-су
реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 жылы құрылған ҚАКСР-нің
территориясында қазақ жерлерін біріктіру болды. Патшалық биліктің жүргізген саясаты
нәтижесінде Қазақстанда жер мәселесі өте күрделі мәселелердің біріне айналған еді. Осыған
байланысты қазақ автономиясы құрамында жер саясатын жүргізуші жетекші орган – Жер
комитеті құрылды. Ол қазақ автономиясы аясында қазақ жерлерін біріктіру мақсатымен
1921 жылы 7 ақпанда декрет қабылдады. Қазақ АКСР-нің Жер комитеті қабылдаған бұл
декрет бойынша кезінде көш-қон қорына (переселенческий фонд) тартып алынып,
пайдаланылмай тұрған Семей, Ақмола, Торғай және Орал облыстарындағы бос жатқан
жерлер, олардың 1917 жылға дейін алынғанына қарамастан қазақтарға қайтарылады. 1921
жылы 19 сәуірде Жер комитеті кезінде патша үкіметінің Сібір және Орал казак әскерлерінің
тартып алған жерлерін қазақтарға қайтару туралы шешім қабылдады. Осы декретке сай
қазақтар Ертіс өзені бойында 177 мың, Орал өзені жағалауында 208 мың десятинадан астам
жерлерді қайтаруға тиіс болды.
1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті “Қазақстанда негізгі
еңбекпен жерді пайдалану туралы” заң қабылдады. Ол заң 31 тамызда күшіне енді. Бұл заң
бойынша әркімнің өз жерінде қалуға және ол жерді пайдалануға құқығы болды. Жер заңға
сәйкес құжатталған жағдайда ғана оны пайдаланушы сол жердің иесі болады. Ал даулы
жерлерге заңға негізделген съездің немесе жер органдарының шешімі қажет болды.
Алайда осы негізгі заңнан соң 1922 жылы 30 қазанда Кеңес үкіметі Ресей
территориясын түгел қамтыған “Жер кодексін” қабылдады. Осы кезден бастап жер туралы
бүкіл мәселенің бәрі мемлекеттің идеологиялық құндылықтарына негізделген құқыққа ие
болы. Бұл кодекс бойынша жермен тұрғылықты халық қамтамасыз етілуі керек болды.
Сонымен бірге автономияларға қосымша ұсыныстар мен негіздемелер жасауға рұқсат етілді.
Бұл кодекс отрықшы-егіншілікпен айналысатын аудандарды қамтыды да, көшпелі аудандар
мүлде кірмей қалды. Соның салдарынан қазақ қоғамы мүлде жермен қамтамасыз етілмеді.
Кеңес үкіметі патшалық үкіметтің жер мәселесіндегі отарлық саясатын жойғысы
келгенмен, іс жүзінде жерді пайдалануды таптық тұрғыдан шешті. Соның нәтижесінде
жергілікті қазақ халқы мен қоныс аударушылардың құқығы теңестірілді. Оның үстіне
патша үкіметі кезінде жерге орналасқан басқа ұлт өкілдері ол жерден айырылғысы келмей
үлкен қарсылық көрсетті. Сонымен қатар олар өз иеліктеріндегі жердің межеленбеуін, яғни
шекараларының айқындалмауын пайдаланып, жаңа жерлерді тартып алды.
Осы жағдайлар жер және жерге орналастыру мәселесін шешуді өте қиындатқанымен,
жаңа экономикалық саясат шеңберінде азық-түлік салғыртының азық-түлік салығымен
алмастырылуы 3-4 жыл ішінде қазақ ауылы мен деревнясын дағдарыстан шығара бастады.
1925 ж. егістік жердің көлемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 4 млн.
гектарға жетті, яғни бұл
1913 жылдың (4,4 млн. га) деңгейіне жеткендігін көрсетеді. 1925 ж. 92 млн. пұт астық
жиналса, 1927 ж. астықтың жалпы түсімі 1,4 млн. пұтты құрады. 1925 ж. мал саны 1922 ж.
салыстырғанда екі
есе өссе, 1925-1928 ж. аралығында жыл сайын 5%-ке артып отырды.
Қазақстанның өнеркәсібі саласында да едәуір өзгерістер болды. Қазақстан халық
шаруашылығы орталық кеңесі (ВСНХ) сегіз (Балық, Тері, Илецктұз, Павлодартұз,
Батысалтын, Ақжалалтын, Сексеул, Спирт) трестерді және сантонин зауыты мен Қарғалы
шұға комбинатын біріктірді. Губерниялық кеңестің құзырына жергілікті деңгейдегі
өндірістер бағынды. Олардың көбі арендаға берілді. Сонымен бірге Қазақстанның көптеген
өндіріс орындарын одақтың қорғанысына қажетті, оның мүддесін дүниежүзілік рынокта