Л I м а. Ақтанова алалар әдебиеті (Қазақ балалар драматургиясы мәселелері) Оқу қуралы ifb u a h t p j f б а с п а с ы астана-2011

ңүрбан  арңылы  жетеді.  Сталин  сөзден  үты лы п,  идея- 
сын  «ңүрбан»  етіп,  Рысңүловтың  айтңаны на  көнсе, 
Ры сқүлов  өз  басын  ңүрбан  етіп  еліне  ңы зм ет  етеді. 
Пьеса соңындағы Рысқүловтың:
«Өмірбақи  ң айтпауға  пейілм ін.  Қ азақстан   аман 
болса,  халқы м   аман  болса,  соған  өле-өлгенше  риза- 
мын  (көзінен  жас  тамш ылап  кетеді).  Х алқы м ,  сен 
аман  бол.  Қүрбаны ң  болуға  мен  дайы нм ы н.  Ал  зор 
ңатенің 
қүрбаны  
болғандар! 
Сендер 
кешіріңдер! 
Сендердің  рухтарыңды  ңарын  тойған  күні  үмытып 
ш ыға  келетіндерден  саңтасын  тағдыр!»  -   деген  сөзі 
шиеленіскен  оқиға  ш еш імі  іспетті.  Д раматургия  жан-
рын зерттеуші В. Волькенштейн көрсеткентрагедиялық
туындылардың  бес  ерекш елігі  де:  «1)  Д рам алы қ  кон­
фликт ш ығарманың басты геройы мен дәуірде орын алган 
ең  жоғарғы  күш тің  арасындағы  қарама-қарсы лы қңа 
қүрылуы. 2) Трагедияның басты кейіпкерінің мейлінше 
күш ті  болуы.  3)  Оның  өз  маңсатын  орындау  жолында 
ешнәрседен  ңайтпауы  міндетті  түрде  болуы.  4)  Терең 
мағыналы  идеялы  диалогтың  болуы.  5)  Түрмыс  жөне 
тарихи дәлдікке сай келмеу»  «Сталинге хат»  трагедия- 
сында толығымен орындалған. 
#   >
Ш.  Мүртаза дарынды ңаламгер ретінде белгілі ж азу­
шы.  Оның  «Сталинге хат»  пьесасы да тарихи ңүжаттар 
негізінде туған ш ыгарма. Автор Рысқүлов бейнесін сом- 
дауда зор табысқа ж еткен деп айтуға болады.
Тарихи  такы ры пқа  ж азы лған  туындылардың  бірі  —
 
Ы . М үсаүлының «Тауан» драмасы. Бүл драмалың туын- 
дыда әдебиетте кейіннен ғана ш ындығы айты ла бастаған 
ағасүлтан  Қүнанбай  бейнесі  сомдалған.  Пьеса  авторы 
Қүнанбай  ж әне  оның  айналасы ндағыларды ң  шынайы 
ңырларының  аш ы луы на  назар  аударған.  М.  Әуезовтің 
«Абай  жолы»  романындағы  Ңүнанбай  бейнесін  тал- 
дағанда  оның  көп  қы рлы   екенін  айта  келе  ңатыгез,
талдау
алғаны
Қүнанбайдың  мінезіндегі  қаталды ң  пен  озбырлыгына 
ңазіргі  уаңытта  басқаш а  баға  берудеміз.  Ол  өз  ал-
154

дына  ж еке  әңгіме.  Дегенмен,  «Тауан»  пьесасында 
Қүнаибай  басты  кейіпкер  ретінде  алынғандықтан, 
«Абай  ж олы ндағы »  Қүнанбай  бейнесін  де  назарда 
үстаймыз.  «Тауан»  пьесасында  оңиғаға  араласатын  он 
төрт кейіпкер бар. Олар: Қүнанбай, Алшынбай, Қүсбек, 
Тәттімбет,  Мүса,  Майыр,  Ж ебірейіл,  Ақмырза,  Ғаділ, 
Жамбы,  Қүдияр, Үйсінбай,  Ж аңғабыл,  Қужаң,  Сымық 
және  тағы  басңа  қарттар,  әйелдер,  жауынгерлер,  қала 
түрғындары.  Драмалың  піығарма  шартына  сәйкес,  ав­
тор  пьесада  Қүнанбайдың  ағасүлтандыққа  сайланған 
кезін  ғана  алған.  Қазаң  жеріне  орыс  переселендерінің 
келе  бастауы, 
патш алық  Ресейдің  миссионерлік 
саясатының  бел  алуы  халы қ  болашағын  ойлайтын 
Қүнанбайды  бүрынғы  ағасүлтан  Қүсбекке  қарсы 
шығуға  итермелейді.  Қүнанбай  өз  пікірін  апіық  айта- 
ды, турашыл да өткір мінезді болып бейнеленеді. Пьеса 
басталғаннан-ақ автор Қүнанбай позициясын айңындап 
береді.  Қүсбек  көшіп  келген  переселендерді  Ералы 
жазығынан  аластаттың,  қазіргі  уақытта  қүлан  таза 
түрған Ш ыңғыстау ғана, мен сенің соныңа бөгет болдым 
ба дегеннен кейін Қүнанбай да оз ойын ашың айтып, аға 
сүлтан  ретінде  мәселені  шешуді  талап  етеді.  Ж әне  де 
Қүнанбай  мәселе  тек  жерде  емес,  сол  миссионерлердің 
халы қты   басқа дінге  тартуында екенін  айтады.  Бүл да
оның алысты болжағыш ақылының арқасы:
«Қүнанбай. 
Жер қорып эуреміз. Мцның сцмдыгы жер 
гана емес, әсірвсе әлгі  пәлесінде ме деймін. Біреу айтпса 
нанбас  едім.  Өзім  устінен  тусіп,  жагамды  цстадьім. 
Ауыл-ауылды адақтап,  иіоқындыратын бала жинаган 
дін  иелері екен. Мцнысына  қысылып, біреу-міреу  көреді 
деп  именсе  не  дейсің.  Бэрінен  де  осы  ар  цялар  істі 
ашықтан-ашьщ  жасап  жургендері-ақ  баттпы...  «Неге 
таусылып  сөйлейсің?»  деп  кінә  тагып  отьірсың  гой, 
агасцлшан,  осы  кесел  ешек  алып  кегппесіне  кепілдік
бере аламысың, мен сөзімді цояйын?»
Міне,  осы  көрініс  Қүнанбайдың  мөселені  төтесінен
қойғыш, өжет мінезін танытады. Ол Қүсбекті ағасүлтан
155

екен деп именбейді, өктем сөйлейді. Б үл оның турашыл 
мінезімен байланысты.
«Қүнанбай.  /Қ үсбекке  пгүңш иып/. 
Осы 
жолы 
жандаралга  кіріп,  осы  жайын  сөйлесіп  шыгу  ләзім. 
Берісі дуанның, арысы мцңьім  қазақ жцртының  тілегі 
деп айт. Қара шапандарына тыйым салсын!»
Міне,  қарадан  ш ығып  хан  болған  Қүнанбай  сөзі, 
Қүнанбай  мінезі.  Ы .  Мүсаүлы  Қүнабай  характерін 
ашуда  басқа  кейіпкерлерді  сөйлету  әдісін  үтымды 
пайдаланған.  Мәселен,  Ңүсбек  пен  Ж ебірейіл  диалогі 
Қүнанбай  айналасындағы  адамдардың  осал  еместігін 
көрсетеді. Ал Алшынбайдың:
«Мүны  кім   айтты  деп  ж атары м   ж оқ.  Тау  өзеніндей 
сарынынан-аң Қүнанбай сөзі екені таны лы п түр», -  деуі 
Қүнанбайға берілген ж аңсы  баға екені даусыз.  Осылай- 
ш а, автор Қүнанбай характерін аш у үстінде оны қорша- 
ған  адамдардың  пікірлерін  пайдаланады.  Майырдың 
өзі  де  Қүнанбай  бойындағы  ж аңсы   ңасиеттерді  бірден 
танып: 
'  і й й
«Қүнанбай деймісің? Оның ңандай кісі екенін білесің
бе?  Ж оң,  білмейсің (қолын төбесінен асыра көтеріп),  О
кісі  көп  ойлайды,  көп,  көп  ойлайды.  Одан  өзге  кім   ау-
лында медресе аш ты,  білсең,  айтш ы? Сөйте түра өзінів;
баласын Мәскеуге оңуға жіберді.  Түсінесің бе осыны?»  -
деп мойындайды. Қүнанбай мінезінің ж ан-ж аңты  ашы-
луы  «Төрелер  төскейі»  дауына  ңатысты  эпизодтарда
ж ақсы   көрінген.  Оның  бойындағы  тура  ж ол  тапқыш
мінезі  халы қ  тілегімен  үпггасып  ж аты р.  Қ азаң  жеріне
келіп  әбден  байып  алған  Ж ебірейіл  мен  М айырлар
ш үрайлы  жерлерді  бауырына  басып  ңалм ақ  ниетте.
Ал  бүрынғы  ағасүлтан  Ңүсбек  те  өз  үлесін  оңай  берер
адам  емес.  Майыр  төрелер  төскейіне  корпус  саламын
деп  сылтау  айтса,  Қүсбек  төрелер  төскейі  өзі  сияқты
төре  түңымының  еншілес  ж ері  дегенді  алдыға  тарта-
Ды.  Тәттімбет  пен  Мүсадан  төрелер  төскейіне  қатысты 
оңиғаны естігенде Қүнанбай:
«Төрелер  төскейі  деймісің?  Осының  арты  ңайда 
апарып  соғар  екен?  Төре  де  оңай  ж ау  емес,  өліспей
156

жерхн  бере  ме?  Дуан  аузына  ңарап  Қүсбек  пен  Майыр 
қаржасып,  ңырғын  салмаса  ж арар  еді?  Онда  бар  ма, 
көр де түр,  мына сайлау тартысы  астар болмай қалады 
оның қасында»,  —  деп ойын айтады. Ал айда, Қүнанбай 
ағасүлтандық 
тізгінін 
ңолға 
алысымен, 
төрелер 
төскейіне  байланысты  жер  дауын  шешуге  кіріседі. 
Ол  қазақты   бүрыннан  билеп  келген  төрелердің  де, 
кейіннен келіп төр менікі дейтін орыстың да жері емес, 
қарапайым  қазақ  халқы ны ң  ата  ңоныс  мекені  екенін 
айтып,  төрелер  төскейіне  мешіт  салдыруды  үйғарады. 
Бүл  шешімін  халың  қолдап  кетеді.  Кейіннен  дінге 
беріліп  ңаж ы  атанган  Қүнанбай  бейнесінің  нақтылана 
түсуіне  пьесада  алынған  осы  тартыстың үлесі көп.  Ав­
тор Қүнанбай  мінезіндегі қайраткерлік сипатты бірден 
жоғары  көтермейді,  оның  жанындағы  жақтастары 
мен  қарсы ластары   арасындағы  үсаң  конфликттерден 
өрбітіп әкеліп, шығарма арңауындағы негізгі тартысты
бірте-бірте ашады.
Пьеса  ж алпы   драматургия  талаптарын  орында-
ганымен,  үсақ  конфликтілердің  арасы  байланыспай- 
тын  жерлері  де  кездеседі.  Мөселен,  Ғаділ  мен  Жамбы 
арасындагы оңиға мен Ж амбы мен Қүдияр арасындағы 
тартыстар түсініксіздеу, өлі де болса нақтылауды ңажет 
етеді. Ал Майыр мен Қүсбектің жерге таласуы кезіндегі 
өрекеттері  шынайы  шыңңан.  Тартысңа  Самықтың 
араласуы,  Мүшәрәп  қарттың  өлімі  Майырдың  да  жай 
адам  емес,  қылмыскер  екенін  ашып,  оның  жағымсыз 
кейіпкер ретіндегі бейнесін наңтылай түседі.
<, Тауан»  тарихи  драмасының  басты  мақсаты 
оңушы  көрермендеріне  Қүнанбайдың  ңайраткерлік 
бейнесін таныту десек,  ол мақсатты орындаған.  Ғалым 
Р. 
Нүрғалиев 
тарихи-гүмырнамалың 
драманың
ерекшеліктеріне тоқтала келіп:
«Драманың бүл  түрінде  ңан  төгіс  ш айқастар,  үлкен 
қүрбандықтар  ж оқ.  Келісімге  келмес  ңарама-қарсы 
кейіпкерлер арасында айтысты талас жүреді... Тарихи 
ғүмырнамалың  драмаға  белгілі  түлғаның  өмірі  арқау 
болмак. Эстетикалық шындыңпен бейнеленген көрнекті
157

адамның  іс-өрекеті,  күрес  ж олы ,  идеялы қ  нысанасы, 
әсіресе жас үрпаң, кейінгі толқынға үлгі-өнеге », —  дейді. 
Ы .  М үсаүлының  «Тауан»  пьесасында  басты  кейіпкер 
ретінде  алынған  Қүнанбай  мен  бүрынгы  аға  сүлтан, 
төре  түқы мы   Қүсбек  арасындагы  тартыс  тарихи- 
ғүмырнамалың драма талаптарын толық орындайды.
Ы . Мүсаүлы өзінің «Тауан» драмасында кейіпкерлер 
характерін  аш у,  олардың  іш к і  ж ан  дүниесін  көрсету 
маңсатында диалог,  монолог,  корерменге қарап сөйлеу 
сияқты   қүралдарды  маңал-мәтелдер,  драм алы қ  ора- 
лымдар,  эмоционалды-экспрессивті  сөздер  арңылы 
көркемдеп бере алган. Пьесада қолданылган коркемдеу 
тәсілдері  ш ыгарманың  тарихилы гы н  аш ып,  кейіпкер 
тілі  арқы лы   бейненің  наңты лануына  әкелген деуге  бо­
лады.
Қүнанбайдың  Қүсбекке  елдегі  ж агдайды   түзетуді 
талап  ете  сөйлеген  кезін  алайы қ.  Қүнанбай  батыл  әрі 
дөлелді сойлейді:
«Қүнанбай: 
(Ңүсбекке 
ш үқш иы п). 
Осы 
жолы 
жандаралга  кіріп,  осы  жайды  сөйлесіп  шыгу  лэзім. 
Берісі дуанның, арысы мцқым  қазақ жцртының  тілегі 
деп  айт.  Қара  шапандарына  тыйым  салсын!».
  Оның 
мінезіндегі  туралыгы,  өктемдігі  бүйыра  сөйлегінен 
білінеді. 
•  - 
х
Пьесадагы  тагы  бір  өткір  кейіпкер  —  Тәттімбет. 
Тәттімбет характеріне орай, автор оның тілінде кекесін 
магынасындагы,  мүңату,  орып  түсердей  откір,  кесек 
сөздер  қолданган.  Тәттімбет  созінде  оның  мінезіндегі 
бірбеткей, тураш ылдыгы үнемі корініп отырды:
«Олай  болганда  қара  қы лды   ңаң  ж арган  туралы қ 
орыс  үлы ғы ны ң  өзінен  ш ығу ләзім  өмөс  пө?  (Қүсбекке 
ңадалып) Бүларды ң не істеп, не ңойып ж үргенін корпес 
біле  ме?  Әлде  апам  үйінде  оны  да  айта  алмай  ж аңа 
түскен  келіндей  бетімізден  басып  отырмыз  ба?»  деген 
созі. Немесе:
«Иә,  біз  орыстың  қол  астына  кіргенде  бүндай 
ңиянатқа ж ол береді деп кірген ж оқпы з. Қүдай тілеуіңді 
берсін,  бет  монш агың  тогілмей,  басын  аш ып  сойлес.
158

Пір  түтңан  патшамыздың  нақ  пиғылын  таниың»,  -  
дегені  бір  жағынан  патша  өкіметінің  өділдігіне  күмән 
келтіре сөйлегені, бір жағынан Қүсбекті әділін шешуге 
итермелеуі еді. Оның сөзіндегі «жаңа түскен келіндей», 
♦бет моншағың төгілмей » деген тіркестер өткір мінезіне 
сай  ш ы ққан  сөздер.  Себебі,  ондай  сөзді  ағасүлтанға
екінің бір айта бере алмасы анық.
Қүнанбайдың Керей мен Төлеңгіт дауына билік  айт- 
ңан түсы да кейіпкер мінезін ашуда оның маңсатының
айқын екенін байқатады:
«Қүнанбай  (билік  сөзі  екенін  аңдатып,  мақамдай
сөйлеп): 
Ала  көңілде  аман  жоц,  аңдысңаннан  жа- 
ман  жоц. Ауыл-уйге  іріткі  енсе,  от  басының  шырқын 
бцзады,  отау  ішінің  сцрқын  алады.  Агайынга  іріткі 
енсе, эулетінен бақ көшеді, дәулетінен қцт қашады. Ел 
ішіне  іріткі  енсе,  ең  қиыны,  міне,  осы.  Біле  білсең,  бцл 
ақылың мен нәріңе сын, біріңе емес бэріңе сын.
... 
Қабыргаңмен кеңес те, қалауыңды ал, агайын: Дау 
тілесең  дап-дайын,  цара  дауыл  қаптаган,  цйытцып 
кете барасың. Дауа іздесең, оның жөні бір бөлек -  алды 
жарқьін жарасым, мамыражай кі/ніңді цайта айналып 
табасың.  (Даганды  даугерлеріне  жагалай  қарап  өтіп, 
Қцдиярга  шщшияды).  Ж ақсы  кцніңді  көзіне  ілмей, 
аяқасты  санаган,  жарастыцтыц  қадірін  білмей, 
жанжалга  экеп  цамаган,  төлеңгіт  баласы,  айып  сен- 
де!  Қолыңмен  жасаганыңды  мойыныңмен  көтересің. 
Алдымен,  Қцдияр  биліктен  босайды.  Ал  азалы  елді 
кцңірентіп,  аруақ  аттаганы  ціиін  бір  емес  екі  ердің 
щ ны н  кестім,  айыпқа  төлейді».
  Міне,  бүл  сөздерден 
таудан  аққан  бүлақтай  арынды  Қүнанбай  мінвзін  та- 
нимыз.  «Абай  жолы»  романындағы  Қүнанбай  мен 
драмадағы  Қүнанбай  бейнесі  бір  арнаға  тоғысңандай 
болады. М. Әуезов танытңан Қүнанбай мінезі, өткірлігі, 
шөшөндігі  «Тауан»  драмасында  ңазаң  үғымына  сай 
сөздердің  қолданылуы,  мақал-мәтел,  эмоционалды 
сөздердің болуымен жәнө билік мақамымен астаса келе 
аш ыла  түседі.  Осы  билік  созден  кейін  Қүнанбайдың 
халы к алдындағы абройы артып, оның биіктей түскенін
159

байңаймыз.  Белгілі ғалы м Р.  Нүрғалиевтің:  «Зады, та­
рихи  белгілі  есімнің  өзгеше  сипаты,  даралы қ  қасиеті 
үлкен  бір  ісімен,  арш ында  қимылымен  көрінсе  керек. 
Әйтпесе,  ж іп ке  тізгендей  етіп,  аты  маш һүр  адамның 
өмір  фактілерін  сыдырта  баяндай  беру  көркемдік  ау- 
лы на, әсемдік әлеміне апармай, соқыр түман қүшағына 
сүңгітіп  жіберуі  оң ай »  деген  байлам  сөзі  тарихи- 
ғүмырнамалың  драмаға  ңойылатын  талап-тілектің 
бірі.  Олай  болса,  «Тауан»  драмасындағы  Қүнанбайдың 
ағаоүлтандықңа  келу  кезіндегі  өмірі  мен  қызметінің 
ғана алынып, бейнеленуі заңды  қүбылыс.
Қазаң  драматургиясында түс  көру,  аян беру сияқты 
тәсілдер  кейіпкердің  іш кі  дүниесін  аш у  үстінде  жиі 
қолданылады.  «Тауан»  пьесасында  да  Қүнанбай  мен 
Алш ынбайдың  түсіне  атаңты  Ңаз дауысты  Қазыбек  би 
енеді.  Е кі кейіпкер түсіне ңатар кіруі арңылы олардың 
маңсат-мүдделерінің  ортақ  екенін  мегзегендей  болады 
да,  осыдан  кейін  Алшынбай  бірден  Қүнанбай  жағына 
шығады.
Ж еткінш ектер  үш ін  тарихи  ш ығармаларды ң  берері 
мол десек,  «Тауан»  драмасы арқы лы  олар Қүнанбай за- 
манына  сапар  ш егіп,  тарихта  болған  бірңатар  адамдар 
туралы  (Алшынбай,  Қүнанбай,  Төттімбет,  т.б.)  өздері 
білетін  білімдерін  толыңтырып,  олардың  жарңын 
бейнесін  көре  алады  деуге  болады.  Бүл  пьесаның 
тәрбиелік  ж ағы   десек,  сонымен  бірге  пьесадан  этика- 
эстетикалы қ ғибрат алу арңылы ж еткінш ек өзінің руха- 
ни дүниесін толы қты рары на сеніміміз мол.
Тарихи  драмаларда  тарихи  оқиғалар  мен  тарихта 
болған белгілі адамдар өмірі сөз болса, өлеуметтік драма- 
да белгілі бір қоғамда өмір сүретін адамдар арасындағы, 
қоғам  мен  адам  байланысынан  ш ығатын  тартысқа 
ңүры лады . Сондай өлеуметтік таңы ры пта сөз қозғайтын 
трагедиялы қ  туындылардың  бірі  -   Т.  А хметж анны ң 
«Қара  торғайы».  Бүл  ш ығармада  1980-90 ж ылдардағы 
ңоғамдықтоңыраукезеңініңкүрделімөселесінеайналған 
ж астар түрмысы  сөз болады.  Зам анны ң байлар мен  ке- 
дейлерге,  аңш алы лар  мен  ақш асы здарға  бөлінуі  бір
160

кездерде  рухани  қүлдырауға  өкеле  жаздағаны  белгілі. 
Пьесада  осындай  екі  топ  бар.  Бірі  -   Қүрбан,  Томарбай 
бастаіан  аңша  әлемінің  өміршілері.  Олар  өздерінің 
рухани  азғындағандарын  әр  сөздерімен  дөлелдеп  оты- 
рады.  Екінш і  топта  журналист  Айтан,  Раушан  және 
Ж ақан. Ж ақан туралы біз оның әйелі Сәния мен Айтан, 
Қүрбан  ауызынан ғана  естиміз,  ол сахнаға  шықпайды. 
Бірақ  автор  Ж аңан  бейнесі  арңылы  1986  жылғы 
зобалаң  зардабын  тартқан  дарынды  жастың  тағдырын 
береді.  Сәнияның  айтуынша,  ол  ж анүясына  қарамай, 
іш кілікке салынған адам болса, досы Айтанның айтуын­
ша,  ол дарынды суретші әрі аңын.  Автор болашағынан 
зор  үміт  күтер  азаматтың  азғындану  жолына  түсуінің 
себептерін  іздейді.  Ж өне  де  бүл  мәселені  ашың  сүрақ 
күйінде  қалдырады.  Ал  пьесаның  негізгі  кейіпкерлері 
Айтан  мен  Раушан  басындағы  ңиындыңтар  ңазіргі 
замандағы  қазаң  жастарының  көбінде  бар  жағдай. 
Әсіресе, творчестволық жолға түскен жастардың ңадір- 
қасиеті  бағаланбай  жүргенін  айтады.  Айтан  лауреат 
атағын алып той жасап ж аты р, бірақ оның қуанған түрі 
байңалмайды.  Себебі,  ол  ңанш а дарынды  болса  да,  әлі 
күнге  баспанасы  жоң.  Түрып  ж атқан  үйлерінің  иесі 
келіп шығыңдар деп жатса, Айтанда ңандай той тойлай- 
тын шама болсын. Олардың басындағы ңиын жағдайды
Раушанның аш ына айтқан:
«Ал біз тентірегелі ж еті жыл! Ж еті жыл! Ж еті жыл- 
да қанш а пәтер ауыстырмадың біз сорлы. Тіпті санынан 
да жаңылыппыз. Елдің ескі-ңүсңы лашығын жөндеп-ақ 
өміріміз өтетін ш ығар...  Мен...  кейде...  ойлап кетсем... 
олгенде  біреудің  босағасынан  шығарып  масқара  болар 
ма деп  күйінемін»,  — деген  создерінен  байңаймыз.  Ай­
тан  мен  Раушанның  дастарханына  жиналған  жүртты 
біз  білмейміз.  Бірақ  олардың  ңатты  шығып  жатңан 
дауыстары арңылы ңандай адамдар екенін аңғаруға бо­
лады.  Әйелі  де,  еркегі  де  даурығып  араң  ішіп  жатңан 
жүрт, елді ауызына ңаратңандай көпіріп сөйлеп түрған 
Томардай. Тіпті оның сөздерінде мән де, мағына да жоқ 
болса да көтеріп,  ңолпаштап  жатңан  көп тобыр.  Қолда
11-№75
161

билігі мен мансабы бар адам не аитса да жағымпаздана 
қолдай кететін топтың Айтан  мен  Рауш ан  проблемала- 
рында  ш аруалары  ж оқ.  Олар  тек  көңіл  көтеріп,  улап- 
ш улан,  той үстінде  бірін-бірі  бос  мақтағаннан  басқаны 
білмейді. Айтан мен Рауш ан той өз үйінде емес адамдар- 
дай оқш ау ж үр. Олардың маңсат-тілегі тойға жиналған 
көпш ілікпен  үш таспайтындай.  А йтан  басындағы  бас- 
пана  мәселесінің  ж айы н  білетін  Қүрбан  басында  жер 
алып  беруге  ниеттенгенмен,  артынан  тайқы п  шығады. 
Қүрбанның  екі  ж үзді  әрекеті  Рауш анны ң  ажалына 
әкеледі.  Рауш ан  өзі  айтқандай,  айдалада  «біреудің 
босағасында» аж ал тапты. Айтаны мен екі ңызы аңырап 
ж етім  қалды .  Ал  радио  үні:  «Егеменді  еліміздің  ерте- 
ңі -  жас үрпаң...»  -  деп бастайтын сөзін қайта бастады. 
Айтан балтасын алып Рауш анын әкеткен қаты гездік та- 
мырын ш аппақш ы  болады. Б ірақ оны Көк тәңірінің үні 
тоңтатады. Пьеса осылайш а мифтік сарында аяқталады 
да, көрермендері мен оқырмандарын ойға қалдырады.
Бір  күнде,  бір  қимылмен  ш еш ілмейтін,  бір  адам- 
ның ғана қолынан келмейтін оқиғаны ң осылайша  аяң- 
талуы  қазақ  драматургиясында  бүрыннан  бар  тәсіл. 
Аруаңпен,  періштемен,  тәңірімен тіл қаты су драмалық 
туындылардың  ш ешімі  іспетті  болып  келеді.  Мөселен, 
М.  Әуезовтің  «Қ арагөз»  трагедиясындағы  Қарагөздің 
аруағы Сырымға аян беруі оны күйзелістен ш ығып, өмір 
сүруге  итермелейді.  Сол  сияңты ,  «Ңара  торгай»  пьеса­
сында да автор Айтанды артынан өкіндіретін өрекеттен 
көк тәңірінің үнімен тоңтатады.
Драмалың  туындылардың  негізгі  қүралдарының 
бірі  -   диалог.  Диалог  -   адам  психологиясын,  мінезін, 
өрекетін  ашуда  қолданылатын  күш ті  ңүрал.  «Қара 
торгай»  пьесасындагы  ж агы мсы з  кейіпкерлердің  (То- 
марбай,  Қүрбан)  характерін  ашуда  диалогтар  үтымды 
қолданылған.
«Қүрбан. 
Т-Т-То-Том-ага!  Ж-жерді  Айтпага  беріп
қойдық қой!..
 
" 
Щ  ••• 
і|ІІ
Томарбай.  Берген  өзіміз,  ңайта  алаты н  болсақ  несі 
айып? Ж аны ң аш ыса өз ж еріңді бер! Ал мына ж ер түбін
162

қуып келсек менің жерім. Сен өтінген соң ғана су тегінге 
Айтанға  сатңан  болатынмын.  Аңшасына  бола  емес, 
азамьтқа жаным ашыған соң келіскем.
Қүрбан. 
М-м-мен  жерді  шешемнің  атына  жаздыр- 
тып қойып едім... Енді... ол кісі келісе ме?..
Томарбай. 
Жалтарма, бала!
Қүрбан. (бойын жиып) 
Жоқ, мен бере алмаймын!».
Міне,  Айтанның  досым  деп  жүрген  Қүрбан  мен  ел 
көзіне  кеңпейілді  болып  көрінгісі  келген  Томарбай 
жеме-жемге келгенде ақш а, байлық үшін ар-үят, ізгілік 
дегендей асыл ңасиеттерден оп-оңай аттап кете салады.
Кейіпкерді сөйлету арңылы оның іш кі жан дүниесін 
ашуда ж иі  кездесетін  тәсілдің  бірі  -   монолог  та  пьеса­
да үтымды ңолданылған. Айтанның,  Раушанның моно- 
логтары  адал  еңбекпен  күн  көріп  жүрсе  де  заманның 
таршылығына  тап  болған  жастардың  іш кі  күйзелісін 
дәл басып берген. Айтан лауреат атағын алып, той жасап 
жатыр.  Біраң Айтан бір төбе де,  жиылған топ бір төбе. 
Қанша  қуаныш  болса да Айтанды  мазалайтын  баспана 
мәселесі  оны  көңілді  топқа  ңоса  алмайды.  Оның  іш кі 
сырын автор монологі арңылы жаңсы корсете алған:
«Айтан.  (Отын  үсаңтап  авансценаға  таяу  отыр;  ой 
қүшағында). 
Иэ,  ершеңнен  қалмай  і/йді  босашсын  деп 
жатыр.  Табаныңды  жалтырапг  деген  сөз!  Ертеңнен 
қалдырмай!  Тусінікті  ме?  «Тэйт!»  деді  ме,  пыр  етіп 
цшып  кетуіц  керек!  Ха-ха ха!  Қара  торгай!  Сен  цясы 
жоц 
цара торгайсың. Иә, иэ, кәдімгі қара торгай...
Қара торгай,
Үштың зорга-ай.
Бейшара...
Шырылдайсың жерге қонбай, а-ай ( әндетеді).
Басқа  пәтер  тапқаніиа  Раушанга  цндемей-ақ 
қояйын.  деп  едім.  Естісе  тагы...  К^цдай-ай,  осындай 
той  цстінде  шабарманын  жібермесе  де  болар  еді  гой. 
Қой,  і/ндемей-ақ  цояйын,  тойдың  берекесі  кетер.  Қара
торгай... ( әндетеді)»
Ал Раушанның іш кі сезімін, көңіл күйін, қиналысын
оның  іш кі  дауысымен  сөйлесу  түрінде  алған.  Күйеуі
163

мен  балаларының  қам ы н  ойлап,  қайғы рған  шара- 
сыз  әйел  өзіне-өзі  дем  беріп,  өзімен-өзі  сөйлеседі.  Бүл 
тәсіл де драмалы қ туындыларда ж и і кездеседі. Әсіресе, 
кейіпкер ты ғы ры қңа тіреліп,  ж ауап  іздегенде  іш кі да- 
уысты сөйлету орынды ш ы ққан.
Т. А хметж анны ң «Ңара торғай»  пьесасы бүгінгі жас- 
тар  өмірін  көрсетіп,  заманға  ңарай  қүбылған  адамдар 
мен  қарапайы м  тірш ілігімен  адал  күн  көретіндердің 
іш кі ж ан дүниесін ашуымен ерекше. Автор ш ағын ғана
трагедиялы қ  туынды  арңылы  оүгінгі  күннің  өзекті 
мәселелерін көтереді. Ж еткінш ектер үш ін трагедияның 
берері мол дегім із  келеді.  Көркем  туы нды ны ң  мақса- 
ты  адам  бойындагы  ізгіл ік,  адалды қ,  ж ақсы лы қ,  т.б. 
қасиеттерді ояту десек,  «Қара торғай» пьесаның авторы 
сол  маңсатқа  ж ете  алған  дей  аламы з.  Себебі,  пьесаны 
тамаш алап  отырған  ж еткінш ек  Қүрбан  мен  Томарбай 
сияқты   ақш а мен дүниеге  қүны ғы п,  адамгерш ілік  бет- 
бейнесін ж оғалтқан адамдарға ж иіркене қарап, өмірдегі 
сондай адамдардың орекетіне тойтарыс беруге үйренеді. 
Ш ығармада  суреттеліп  отырған  1990  ж ы лдарды ң  бас 
кезі ш ынымен-ақ тек ақш а ж асай алатын заманына ай- 
налып,  адамның  рухани  игіліктері  мен  ізгі  қасиеттері 
ж ойы лы п  кете  ж аздаған  кез  еді.  «Ңара  торғай»  пьеса­
сы  сол  кездің  өмір  ш ындығын  көркемдік  шындықңа 
айналдырған объективті туынды деуге негіз толың.
Ж оғарыда  бүлдірш ін  ж асы ндағы лар  үш ін  жа- 
зылған  ш ығармалардан  қарағанда  ересек  балаларға 
арналған  туындылардың  бірш ама  күрделі  болатынын 
айтқанбыз. Ересек балаларға арналған драматургиялың 
туындылардың  комедия,  трагедия,  драма  түрлерінің 
ж іктеліп,  ж еткінш ектерге өр нәрседен хабар беретінін, 
олардың  білімдерін  толы қты ры п,  ж еке  түлға  ретінде 
қалы птасы п,  елдің  ертеңі  болуға  ынталандыраты- 
нын  байқаймыз.  Заман  ағысымен  өзгеріп  отыратын 
әдет-ғүрып  пен  дөстүрдің  ж аңалануы   сияқты   фактор- 
лар өдебиетке  де,  оны ң  іш інде  драм аға  да  белгілі  бір 
дөрежеде  ж аң а  талаптар  өкеледі.  Үлттық  өдебиетіміз, 
бойында үлтты қ намысы мен өз үлты на, дәстүріне адал

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: