ҰЛАҒат мамыр

Әбу Насыр әл Фараби:
Бақыттың мәні - парасаттылықта!
 ҰЛАҒАТ
       
МАМЫР             
3 
                  
МАЙ
            
      
МАУСЫМ 
     2012     
   ИЮНЬ       
АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ:
  
Зейнеп АХМЕТОВА, Бөлек АМАНБАЕВА, Мұзафар 
ӘЛІМБАЕВ, Өмірхан ӘБДІМАНОВ, Шәмша 
БЕРКІМБАЕВА, Қалдыбек БӨЛЕЕВ, Құбығұл 
ЖАРЫҚБАЕВ, Серғазы ҚАЛИЕВ, Жұмағали                       
НАУРЫЗБАЕВ, Жарылқасын НҰСҚАБАЕВ, Жәмила         
НАМАЗБАЕВА, Сақыпжамал ҰЗАҚБАЕВА.
 
 
 
«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» 
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 
Республикалық ғылыми-психологиялық және 
педагогикалық басылымы. Жұрнал екі айда бір рет 
1994 жылдың шілде айынан бастап шығады. 
 
 
Республиканское научно-психологическое и 
педагогическое издание товарищества с 
ограниченной ответственностью «Қазақ тілі мен 
әдебиеті» және  «Ұлағат». Журнал выходит один 
раз  в два месяца с июля 1994 года. 

                 МАЗМҰНЫ - СОДЕРЖАНИЕ
                                       Ғылым ғаламында
Мөлдір ЕРБОЛАТҚЫЗЫ.           Колөнер ойыншықтарын математикалық
                                                          үйлестікте қарастыру................................................3
Сағира ОДАНОВА,                       СМС (ҚХҚ) - хабарламаларындағы
Райхан АБИШОВА.                      үнем заңының көрінісі.............................................9
                                         Педагог  пайымы
Бектас ҒАНИҰЛЫ,                      Мектеп информатикасының бейінді
Айнұр БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ.         курсында компьютерлік графиканы 
                                                           оқытудың қажеттілігі.............................................15
Рахима СӘКЕНОВА.                    Сөз мәдениеті сабағында оқушылардың 
                                                           лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру-
                                                           дың психологиялық негіздері................................22
Анар ИКРАМОВА.                         Қазақстанда экологиялық
                                                           тәрбие берудің дамуы.............................................31
Гүлжиян ДЖОНИСОВА.             Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
                                                           оқушылардың ұлттық құндылық
                                                           бағдарын қалыптастыруға даярлау.......................37
                                        В мире педагогики
Раушан КАМЕТОВА.                    Сюжет и композиция в лирических
                                                           циклах Н.Черновой................................................43
                                          Өнер  өлкесінде
Аягөз НҰРСҰЛТАНОВА.            Ақбаланың күйлері................................................46
Самат МӘЛІМБАЙ.                      Қазақтың саз аспаптары........................................53
Ләтипа ЖҮКЕНҚЫЗЫ.                Интервалдар...........................................................59
Қорлан МӘУЛӘБИҚЫЗЫ.          Легатомен ойнау.....................................................63
                                     Жас ғалымдар отауы
Гүлзат САҒЫНДЫҚОВА.            Оңтүстік өңірі диалект сөздерінің
                                                            лингвопоэтикалық сипаты...................................66
                                    Тәлім-тәрбие қырлары
Мергүл СЕКЕНҚЫЗЫ.                 Музыка - тәлім-тәрбие берудің 
                                                            басты құралы.........................................................74
Гүлзада АСҚАРБЕКОВА.             Жеке тұлғаны қалыптастыру әдістері.................77
Гүлдариға КЕНЖЕБАЕВА.          Ұлттық тәрбиенің қайнар көзі - ұлттық
                                                            құндылықтарымыз................................................79
                      Педагогикалық әдістеме: озық тәжірибе
Алма ҚАЛИБЕКҚЫЗЫ.               Логикалық сипаттағы тапсырмаларды
                                                            апробациялық зерттеуден өткізу..........................87
Тұрсынкүл ЖОЛДАСОВА.           Тұйық етістіктің сөйлемдегі қызметі..................93
Мәрия МАРАТҚЫЗЫ.                    М.Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы...........97
Анар АЛМАБЕКОВА.                    Қазақ суретшілері...............................................101
Панар СЕЙДАЛЫҚЫЗЫ.             Грамматикалық жаттығулар, олардың
                                                            түрлері..................................................................106
Үміт АБЫЛҒАЗЫҚЫЗЫ.             Күзгі өзгерістер...................................................113
                                         Жас маманға жәрдем
Раиса ҚАЗАТАЙҚЫЗЫ.                Құрманғазы күйлерінің шығу тарихы...............116
Нұрлыгүл СИСЕНҒАЛИҚЫЗЫ. Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы 
                                                             аналар бейнесі....................................................120
                                        Сыныптан тыс тәлім
Айнұр ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
Ләззат ӘЛІМЖАНҚЫЗЫ. 
     Жауынгер, батыр, жазушы.................................124
Гүлнар КЕНДІРБЕКҚЫЗЫ.         Қош бол, құтты әліппем!...................................130
                                            Балабақша  бағында
Айм САРСЕНБАЕВА.                     Достық әлемі......................................................132
Дәмеш ТОҒАЙБАЕВА.                   Жан ана...............................................................135
                                    Ел тұлғасы - қайраткер ғалым
Эльмира АБДРАМАНОВА.            Өзбекәлі Жәнібектің ұлттық идеологиялық
                                                              ойлары мен ұсыныстары..................................140

3
Ғылым ғаламында
Мөлдір ЕРБОЛАТҚЫЗЫ,
Т.Жүргенов атындағы 
Қазақ ұлттық өнер академиясының 
PhD докторанты, өнер магистрі.
ҚОЛӨНЕР ОЙЫНШЫҚТАРЫН 
МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҮЙЛЕСТІКТЕ 
ҚАРАСТЫРУ
Әр  халықтың  өмірімен,  тұрмысымен  бірге  дамып, 
ұрпақтан  ұрпаққа  беріліп  отырған  қолөнер  туындысы 
–  ежелден  келе  жатқан  кәсіп.  Қолөнер  шеберлері: 
жапырақ, гүл, өсімдік, ай мен күн сияқты табиғаттың 
әсем көріністерін, ромб, үшбұрыш, төртбұрыш, нүкте, 
шеңбер    тәрізді  геометриялық  фигураларды  қолөнер 
бұйымдарында жиі қолданған. 
Сондай қолөнердің бір түрі – қолдан жасалынатын 
сан  алуан,  түрлі-түсті  ойыншықтар.  Бүгінде  олардың 
түрлері  көп.  Олар  балшық  пен  ағаштан,  сабан  және 
қайың  қабығынан,  қамырдан  және  ұсақ  моншақ 
сияқты әр түрлі материалдан жасалынған. Сол сияқты, 
әр  елде  жасалынатын  ойыншық-тұмарлар  және 
күлкілі  ойыншықтардың  да  түрлері  көп.  Ағаш  және  
балшықтан, сабан мен шүберектен, қайың қабығынан 
және шыбықтан жасалған әр түрлі дыбыс шығаратын  
(ысқыратын,  шиқылдайтын,  сусылдайтын  және 
тоқылдайтын)  ойыншықтар.  Баланы  ойыншықтардың 
дыбысы, 
қимылы, 
пішіні, 
бояуы, 
өрнегі 
қызықтыратыны  рас.  Демек,  балаға  арнап  жасалған 
мұндай  ойыншықтарды  адамдарға  сүйіспеншілік  пен 
мейірімділік  дарытатын  шебер  қолдармен  жасалған 
халық шығармашылығының нәтижесі десе болады. 

4
Баланың  жасына  байланысты  шығарылған  ең  ал-
ғашқы  ойыншықтар  –    сылдырмақтар:  піскен  көкнәр 
бүршігі мен бұршақ қабығы – сылдырмақтар патриархы. 
Ертегідегі  балшықтан  жасалған  қуыс  қуыршақ-
сылдырмақтарды  алатын  болсақ,  олардың  жасалуы 
оңай: заттың екі бөлігіне керамикалық шарлар немесе 
тастар салынады да, тігісі тегістеледі. Сылдырмақтың 
дыбысын  тыңдай отырып, бала әр түрлі қимыл жасайды 
және  көптеген  интенсивті  шу  шығарады.  Мұндай 
сылдырмақтардың атаулары да әр түрлі болып келеді: 
шаркун, шаркунок, шылдырмақ, грематушка. Атаулары 
құралдардан  шығатын  дыбысқа  байланысты  берілген. 
Шар, жұмыртқа, алмұрт, бұршақ, цилиндр, т.б. әр түрлі 
пішінде болады.
Әсем бейнелі, өлшемді және үйлесімді ойыншықтар 
баланың  түйсігін  қалыптастыруға  септігін  тигізеді.  
Үстел  үстінде,  тақтада,  табақта,  сәкіде,  комод 
үстінде  белгілі  бір  қатаң  тәртіп  бойынша  қойылатын 
ойыншықтар,  мысалы,    үйректер,  құстар,  балықтар, 
құмыраларды  қолдана  отырып,  баланы  санауға, 
тәртіппен  қатарластыра  отырып  тізуге  үйрету 
мақсатында қолданыс тапты  емес пе? Сонымен қатар, 
балшықтан  жасалған  аттар,  маралдар,  тауешкілер, 
сиқырлы  құстар,  қыш  құмыралар,  жайпақ  табақтар, 
мысықтар, күшіктер, аюлар, қара балшықтан жасалған 
тостағандар, ащы қамырдан жасалған жануарлар және 
т.б. осы сияқты халық ойыншықтары да бала тәрбиесін 
жетілдіруде  пайдаланылды.  Аттың  жалын,  аюдың 
терісін, құстардың қанатын жасауда жұмсақ, жарылған, 
боялмаған  ағаштар  қолданылды.  Шебер  қолынан 
шыққан    шаруа,  шенеунік,  саудагер,  ханым  және 
гусар, әртіс және қаңғыбас музыканттар, аю, құстар – 
осылардың бәрінің өзіндік ерекше құндылығы бар. 

5
Дегенмен,  ойыншықтар  тек  қана  мәдениет 
мұрасы,  мұражай  экспонаты  немесе  безендіру  үшін 
қолданылатын  сувенир  емес.  Пішіндері  әр  түрлі 
болғанымен,  қолайлы  да  ықшамды  ойыншықтар  кез 
келген  баланы  қуантып  немесе  таңқалдырып  қана 
қоймай, ең маңыздысы – баланың түйсігін оятып, өмір-
ге деген көзқарасын қалыптастырып, тіптен, болашақта 
ғылыммен айналысуына ықпал ете алады. 
Табиғи материалдардан жасалған ойыншықтар бала 
өмірінің  алғашқы  күндерінен  бастап-ақ  табиғатпен 
таныстырып,  дүниеге  деген  шығармашылық  көз-
қарасын  қалыптастырады.  Сонымен  қатар,  ең 
бастысы,  баланы  абстрактылы  математикалық 
бейнелер  мен  көріністер  дүниесінен  хабардар  етеді. 
Мысалы,  математикалық  білім  жүйесінің  негізіне 
және  арифметикалық  шамалау  түсініктемесіне  көптік 
элементтер,  көпті  біріктіру,  толықтыру  әрекеттері 
жатады.  Дегенмен,  баланы  заттың  көптігі  емес,  оның 
дыбысы, қимылы, формасы, түр-түсі, ою-өрнектерінің 
реттілігі қызықтырады емес пе?
Сондықтан,  жиынтық  ойыншықтарды  бөлшектеп, 
дәл  сондай  қалыпта  қайта  жинастырып  шығу  бала 
үшін, бір жағынан – қызық, бір жағынан – үлкен жұмыс. 
Ал, мұндай ойыншықтар – скульптуралық композиция 
болып табылады. Дәл осындай композиция жәрмеңкелік 
самауыр,  бәліш,  құймақ,  қалаш,  әткеншек  қойылған 
сатушы  сөрелері  сияқты  жинақталған  ойыншықтар 
жасау барысында да қолданылады. Ал, “балғамен төс 
соғып тұрған ұста”, “жем жеп тұрған кішкене тауықтар” 
және  сол  сияқты  ойыншықтарды  алатын  болсақ,  бір 
таяқшаны басқасына тигізе отырып, бала ритмикалық 
қозғалыстар жасайды. Сонымен қатар, бұл ойыншықтар 
баланың есептеу қабілетін қалыптастыруға көмектеседі. 

6
Мұндай  ойыншықтардың  қатарына  дөңгелекте 
қанаттарын  қағып  тұрған  көбелектерді,  жоңқадан 
жасалған ұзын резеңкелі шарларды жатқызуға болады. 
Ол  шарлар  баланың  әдеттегіден  басқа  пішіндегі 
денелермен танысуына себеп болады, ал көбелектердің 
симметриялы  бүктелетін  қанаты,  олардың  қиылысу 
барысында дәл келуін қалыптастырады және сұлулық 
туралы түсінік береді.
Осыдан  кейін  бала  ақырындап  ойыншықтардың 
түрлерін  санауды  үйренеді.  Ыдыспен  суды,  бір 
салыммен  тұзды,  уыстап  ұнды,  қасықпен  майды 
өлшейді.  Жиынтықты  элементтердің  санына  қарай 
салыстырады,  жиынтықты  біріктіреді,  элементтерін 
қайта санайды, осылайша “сандарды қосу” деген ұғым 
пайда болады. Балалар бақшасының бар  арифметикасы 
да аталар мен әкелер немесе халық шеберлері жасаған 
ойыншықтармен ойын ұйымдастыру  арқылы іске асады 
емес  пе?  Мысалы,  осынша  үйректі  қатарынан  қой, 
тағы бір үйректі қосып сана, қанша үйрек болды? Оған 
тағы бір әтешті қос, барлығы қанша ойыншық болды? 
Қанша үйрекке артық немесе кем болды және т.б. деген 
сияқты арифметикалық амалдарды орындау барысында 
ойыншықтарды пайдалану – баланың түйсігін жетілдіру 
барысында қолданылатын таптырмас амал.
Тағы бір мысал, әжелер тосап қайнатарда балаларға 
қарақаттың  бас  жағындағы  шөбін    жұлып  тастауды 
үйретеді.  Тазаланған  бір  стақан  бүлдірген  үшін  бір 
тал  бүлдірген  балаға  сыйлыққа  беріледі.  Осылайша 
әжелеріміз  балаға  еңбекақы  мен  бірігіп  шаруа  бітіру 
дегеннің  не  екенін  тереңірек  түсіндіруге  тырысқан. 
Содан  кейінгі  санау  принципі  ондықпен,  жүздікпен, 
мыңдықпен оңай жалғаса береді. Дәл осылай есептеп 
шығару әдісі “жауынгер болып” ойнауда қолданылады. 

7
Оларды  орын-орнына  қоя  отырып,  бала  әскери 
тәртіпте қалыптасудың әр кезеңімен бірте-бірте таныса 
бастайды. 
Басқа  да  дәстүрлі  халық  ойыншықтарының 
өзіндік  математикалық  мағынасы  бар.  Әлемге  белгілі 
матрешкалар,  жаңа  ғылым  көзқарасы  бойынша 
ұқсастықты 
бейнелейді. 
Балалар 
бақшасында 
матрешкалар  дөңгелектер  жиынтығының  пирамидасы 
сияқты,  жиынтық  элементтерін  өлшем  бойынша 
айыра  біліп,  бір  қатарға  жинауға  көмектеседі.  Орыс 
халқының  “Ванька-встанька”  және  “Неваляшка” 
ойыншықтары орнықтылықтың не екенін білдіреді. Әр 
түрлі сурет үзінділері бар ағаш кубиктерді сәйкестікпен 
құрастыра отырып, бала толық бір көрініс беретін сурет 
құрастырып  шығарады  (кішкене  аңдар,  тостағандар, 
ертегі кейіпкерлерін).
Халық  қолөнер  шеберлерінің  қолынан  шыққан 
бұйымдар  мен  ойыншықтар  геометриялық  пішін, 
сандар,  рет,  қатар  туралы  түсінікті  қалыптастыра 
отырып, жазықтық пен кеңістікке бейімделуді үйретеді 
(ұсақ-түйек ойыншықтарды бала үстел үстіне қатарлап 
қойғанда, садақпен атқан кезде). Түсінік деген ұғымды 
игеруде  шеберлер  геометриялық  фигуралар  мен  
олардың  элементтерін  қиылыстыра  отырып  тігіп, 
моншақтармен өрнектей кестелеу өнерін қолданған. 
Халық  қолөнер  туындысының  тағы  бір  түрі,  апа-
әжелеріміздің  қолынан  шыққан,  өзіндік  симметриясы 
сақтала отырып әдемі өрнектеліп тоқыған шілтерлерді 
–  нағыз  сұлулық  поэмасы  деп  айтуға  болады.  Олар 
тіккен  әдемі  қиық  көрпелер,  ою-өрнек  сала  отырып 
тігілген  төр  көрпелердің  де  қиықтары  геометриялық 
фигуралар  негізінде  құрастырылған.  Сол  сияқты, 
әйелдер  киімін  кестелеп  тігуде  де  геометриялық 

8
пішіндер – тікбұрыштар мен төртбұрыштар, дөңгелек 
шеңберлер қолданылады. 
Қымбат  суреттер  –  геометриялық  пішіндердің 
қиылысуын  қайың  қабығынан  жасалған  бұйымдардан 
да  кездестіруге  болады,  олар:  қораптар,  жинағыштар, 
түйгіштер,  ас  үйге  арналған  жабдықтарда  да  – 
қиық  түрлері,  шеңбер,  шыны  сауыттар.  Сондай- 
ақ,    геометриялық  пішіндер  халық  тігіншілерінің, 
ұсталарының, сабаннан, кендір жіптен, жөкеден бұйым 
жасаушылардың еңбектерінде зерттелген. 
Қорыта  келгенде  айтарымыз,  математикалық 
үйлестік  тұрғысында  жасалған  халық  ойыншықтары, 
тұлғаның  математикалық  қабілетін  қалыптастыру 
мақсатында  ежелден  қолданылып  келе  жатқан  құрал 
екенін байқауға болады. Демек, оқыту жүйесі болмаған 
және  сандарды  анықтау  мен  арифметикалық  әрекет 
ғылыми  математикалық  негізде  қарастырылмаған 
кезеңдердің  өзінде  өлшеу  және  есептеу  әрекеттерін 
балаға  үйрету  ойын  мен  ойыншықтар  арқылы  іске 
асқан. 
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. «Куклы Мира», Изд. Аванта. 2005.
2.  Сайт:  gazeta.kz.    Выставка  Натальи  Лепихиной. 
«Игра в куклы».
3.  Б.Голдовский.  «Художественные  куклы»  Изд. 
Дизайн Хаус, 2009.
4.  Ш.Ж.Тохтабаева.  «Шедевры  Великой  степи». 
«Дайк-Пресс», 2008.
5.  Т.Н.Зиновьева.  Отношение  «человек  игрушка»  в 
культуре: Автореф. дисс. канд. филос. Ярославль, 2006. 
6. Сайт http://www.i-deti.ru/.

9
Сағира ОДАНОВА,
ҚазМемҚызПУ-дың доценті,
Райхан АБИШОВА,
филология факультетінің студенті.
СМС (ҚХҚ) – 
ХАБАРЛАМАЛАРЫНДАҒЫ ҮНЕМ 
ЗАңЫНЫң КӨРІНІСІ 
СМС (ҚХҚ)-ті ең алғаш Нейл Папуорт ойлап тауып, 
ең алғаш СМС (ҚХҚ) жазушы кісі ретінде танылды. Ол 
1992 жылы алғаш рет Жаңа жыл қарсаңында хабарлама 
жазған  болатын.  Бірақ  бұл  жаңалық  ұмыт  болып, 
2000  жылы  ұялы  телефон  жасаушы  компаниялар  осы 
қызметті қайта ұсынды (Short Message Servise – Қысқа 
хабарламалар  қызметі)  [1].  Біз  ұялы  телефон  арқылы 
жүзеге асыратын чаттар жақын арада ғана пайда болды 
деп  ойлауымыз  қате  түсінік  болар  еді.  Себебі,  ең 
алғашқы  жазба  тілдегі  үнемдеулерді  пайдаланғандар 
–  телеграфистер  болған.  Олардың  түсінігі  бойынша, 
сөзден  дауысты  дыбыстарды  түсіріп  жазу,  оның 
мағынасын  түсінуімізге  кедергі  жасамайтындығын 
айтқан  болатын.  Шынымен-ақ,  олар  тек  қызметтік 
сөздермен ғана шектелді: нүкте (нкт), үтір (тр), жақша 
(жқш), тырнақша (трнқш), қоснүкте (қснкт). Кейінірек, 
Екінші  дүниежүзілік  соғыс  кезеңінде  американ 
және  ағылшын  әскерлері  үйлеріне  хат  жібергенде  де 
мынадай  қысқартулар  жасау  арқылы  жазба  тіліндегі 
үнемдеулерді көрсеткен: SWALK (Sealed With A Loving 
Kiss), «Сүйіспеншілікпен жазылған» деген мағынаға ие 
ұғым. Бұл идеяны радиодан  хабар таратушылар өздеріне   
тиімді жақтарын ала отырып, бүкіл сөзді жазудың орны-
на сөздерді алғашқы  буындары  бойынша  жазудың  дұрыс 
екендігін және ол түсінікті әрі ыңғайлы  болатындығын 

10
алға  тартты.    90-жылдардың  ортасында  чаттар  мен 
ұялы  телефондардың  пайда  болуы  жоғарыдағы 
идеялардың    жаңадан  дамуына  мүмкіндік  туғызды. 
Жастар  мақсатты  түрде  онлайн  кеңістігін  меңгеріп, 
саналы түрде тілдік үнемдеулерге сенімді түрде қадам 
басты.  Дегенмен,  бұл  қадам  қажеттіліктен  туындады, 
себебі, біріншіден, чаттағы диалог  көпсөзділіктен гөрі 
жылдамдықты  талап  етеді,  екіншіден  хабарламаның 
ұзақтығы  ұялы  телефондарда  таңбалардың  санымен 
шектеулі. Сол себепті СМС(ҚХҚ) тілі ықшамдылық пен 
нақтылыққа  негізделеді.  Көптеген  бақылаушылар  бұл 
тілдің  бай  сөздік  қордан  алшақтайтындығын  айтуда, 
бірақ  жастарымыз  осы  тілдік  үнемдеулер  арқылы 
коммуникативтік актіні жүзеге асыруда, осы тіл арқылы 
сезімдерін  білдіруде,  кездесулер  ұйымдастыруда, 
туылған күнімен құттықтауда және т.б.
Үнемдеу  заңының  тарихындағы  ғалымдардың 
пікіріне  назар  салып  қарайықшы.  Ерекше  қызықты 
жайтты ағылшын ойшылы әрі әлеуметтанушы ғалымы 
Герберт  Спенсер  айтқан  болатын.  Оның  ойынша, 
эволюциялық  заңдылық  бойынша  тіл  күрделіліктен 
қарапайымға қарай жылжиды. Ұзын сөздер қысқарады, 
жайылма  сөйлемдер  жалаң  сөйлемге  айналады. 
Ағылшындарда  «we  tellen»  тіркесі  бертін  келе  «we 
tell» – біз сөйлейміз (қосымшасы түсіп қалған) түрінде 
өзгерді  [2].  Егер  де  Спенсердің  ойы  дұрыс  болып 
саналатын  болса,  тіл  қысқартуды  талап  етсе,  онда 
оны адамдар жасауға атсалысу керек. Әлемдегі кейбір 
елдерде күрделі сөздер көп болса     (ағылшын тілінде), ал 
кейбір тілде салыстырмалы түрде аз (итальян тілінде). 
Осы  жағдайды  ретке  келтіру  үшін  тілдік  бірліктерде 
үнемдеу заңдылығының қажеттілігі зор.
«Үнемдеу»  мәселесін  «Тіл  тарихының  принципі»  
(Бірінші  басылым,  1880  жыл)  атты  Герман  Пауляның 

11
еңбегінің  «Тілдік  бірліктерді  үнемдеу»  тарауында 
әдеби  тілдегі  артық  қосымшалардан  құтылуға  біз  тек 
ауызекі қарапайым қарым-қатынас тілі арқылы жетеміз 
деген болатын [3]. Сол кезде ғана тіл тазаланып, тілдегі 
дублеттер азаятындығын алға тартады. 
Ал,  А.Мартине  былай  жазады:  «Тілдік  үнемдеу 
–  қызметтегі  тілді  синтездеу»  [4].  Ғалымның 
пайымдауынша,  «тілдік  бірліктегі  үнемдеу    тілдегі 
артық бірліктерден арылу жолдары  болып табылады» 
деп жазса, И.М.Тронский архаикалық және классикалық 
латын  тілінен  мысал  келтірді:  «Сократ  радостный 
выпил яд» (а не радостно или с радостью). Бұған қарап, 
ежелде  екінші  нұсқаға  қарағанда  бірінші  нұсқада 
үнемділіктің болғанын және оның тиімді екендігін атап 
өтуге болатындығын айтқан[5]. 
Жоғарыда  айтылған  ғалымдар  пікірін  қорытын-
дылайтын  болсақ,  «қысқа»  сөз  мағыналық  және 
синтаксистік  тұрғыдан  «қысқа  емес»,  кең  мағыналы 
сөз қызметін атқарады. Жастар жазба тіліндегі үнемдеу 
заңына әсер ететін физиологиялық және психологиялық 
факторлардың ерекше әсер етуінде деп санауға болады. 
Неге десек, физиологиялық фактор, ол сөйлеу немесе 
жазба тілде кететін күшті барынша аз жұмсауға ұмтылу 
десек, жастардың жазба тіліндегі үнемдеуде тілдердің 
бір-бірімен  тоғысуы,  дыбыстардың  артикуляциялық  
орнының  алмасуы,  кейбір  дыбыстардың  түсіп 
қалуы,  т.б.  құбылыстарды  байқауға  болады.  Бұл 
қазіргі  жастардың  жазба  тілінде  кездесетін  негізгі 
құбылыстар болып табылады. Және де психологиялық 
фактордың  үнемдеу  заңын  нақтылай  түсетін  бірінші 
құбылыстарына  мыналарды  –  сөз  жұту  және  үнсіз 
қалуды  жатқыза  отырып,  бұл  үдерістердің  жастардың 
жазба тіліндегі үнемдеуінде жиі кездесетінін байқауға 
болады.  Яғни,  айтар  сөздің  кейбір  бөліктері  жазуда 

12
әдейі, мақсатты түрде сыртқа шығарылмай, көп нүкте 
арқылы  беріледі.  Мәтінде  айтылатын  ойды  оқырман 
айтқызбай-ақ  саналы  түрде  түсінеді.  Айтылмайтын, 
хатқа түсірілмейтін сөздер екі түрлі жағдайда беріледі: 
біріншісі, көп нүкте арқылы, екіншісі – басқы әріптері 
мен соңғы әріптері беріліп, ортасында – көп нүктенің 
қойылуы арқылы да жүзеге асады [6]. Біз бұл құбылысты 
күнделікті жастардың СМС тілдерінде байқап жүрміз. 
Көшеде  де,  саябақта    да,  тасымалдау  көліктерінде 
де, дәріс үстінде де, сауда орнындағы касса жанындағы 
кезекте  де  және  жол  өткелдерінде  де  біз  күнделікті 
жан-тәнімен  беріле  ұялы  телефон  пернелерін  басқан 
жас  және  орта  жастағы  адамдарды  көреміз.  Олар 
пернеліктегі цифрларды емес, әріптерді басуда, әрине, 
СМС  (ҚХҚ)-  хабарламалар(ауызекі  сөйлеуде  смс-тер) 
жіберу  мақсатында.  Мысалы:  Slm;  Salem;  Kalai?  Ok 
oz? ок; Nest? Otkan, sabak jazup. Oz? Uige. Kawan? Kaz 
mmm. kytem...mxm; poka; aha).
Жоғарыдағы  СМС  тіліне  көз  салар  болсақ  біз  нені 
байқаймыз?    Ең  алдымен,  латын  алфавиті  негізінде 
жазылғандығын,  әрине.  Тілдегі    көп  әріптерді  латын 
алфавитіне  негіздей  отырып  жазу  байқалады.  Ү 
дыбысын у дыбысымен, sh түрінде берілетін ш дыбысын 
w дыбысымен, zh түрінде берілетін ж дыбысы j түрінде 
берілетінін байқауға болады. Сонымен бірге сөздердің 
қысқартылуы,  орыс,  ағылшын  тілінің  тіл  бірліктерін 
байқауға болады.
Қазіргі  таңда  СМС  (ҚХҚ)  жанкүйерлері  осылайша 
хабар  алмасып,  коммуникацияның  жаңа  түрін 
насихаттап жатқанда, мұғалімдер, филологтар, тілшілер 
мен  қоғам  қайраткерлері  СМС  (ҚХҚ)  тілі  жайында 
алаңдаушылық танытып отыр. Бұл қаншалықты дұрыс 
пікір,  шынымен  де,  СМС  (ҚХҚ)  тілі  қоғамға  қауіп 
төндіреді ме? Әлемдік тілшілердің назарында отырған 

13
бұл мәселе екіжақты көзқарасқа ие: ғалымдардың бір 
тобы СМС (ҚХҚ) тілінің қауіп төндіретінін айтып, өз 
дәлелдерін  ұсынып  жатса,  енді  бір  тобы  СМС  (ҚХҚ) 
тілін  жақтап,  оны  тілдің  үнемдеу  заңдылығы  аясына 
әкеп түсіндіруде. 
Жоғарыдағы құбылыстарға талдама жасай отырып, 
тілдегі  үнемдеулер  бүгінгі  күнгі  қажеттілік  сияқты. 
Себебі,  тілдік  бірліктер  жылдар  өткен  сайын  қысқара 
түспек.  Бұл  қысқару  тілдің  нақтылығына  жол  ашады. 
Қорытындылай  келгенде,  жастардың  жазба  тіліндегі 
үнемделуінің артықшылықтары мынада:
1.  Ой  жүйелілігі  қалыптасады.  СМС  (ҚХҚ)  көлемі 
шектеулі. Сол себепті шағын көлемді мәтінге біршама 
ойды жинақтап жазу қажеттігі туады. Осы сәтте СМС 
(ҚХҚ)  авторы  бірнеше  ойды  қорытындылап  жазады. 
Мысалы,  морфологиялық  тұрғыдан,  бара  жатырмын 
дегеннен  гөрі  «баратрмын»  қысқарақ.  Сондай-ақ, 
«университет» дегеннен гөрі «универ» деген тиімдірек, 
лексикалық  жағынан  интернет  дегеннен  гөрі  «сеть», 
«магазинге  бардым»  дегеннен  гөрі  «шоппинг»  деген 
тиімді болып саналады.
2.  Транслитерация.  СМС  (ҚХҚ)  жазушылардың 
алдында  тұрған  міндеттердің  бірі  –  қазақ  тіліндегі 
сөздерді латын тілінде пернеліктермен енгізу. Бұл, бір 
жағынан,  бізге  ұтымды.  Себебі  қазақ  жазуы  латын 
әліпбиіне  көшетіні  мәлім.  Бұл  –  көшуімізге  оңтайлы 
дайындық десек болады.
3.  Эмоцияны  еркін  білдіру.  Психологиялық 
фактордың  үнемдеу  заңын  нақтылай  түсетін  бірінші 
құбылыстары –  сөз жұту, үнсіз қалу. Үнемдеу заңынан 
туындайтын  сөз  жұту  жеке  адамның  психикалық 
жай-күйіне  байланысты  болмақ.  Сөйлеушінің  сөйлеу 
актісіндегі  сөздерінің  жұтылуы  түрлі  психологиялық 
жағдаятқа байланысты екенін төмендегі түрлі сезім мен 

14
көңіл-күйдің өзгерісінен пайда болатын психологиялық 
жай-күйлердің  әсерін  анықтауға  болады.  Сөз  жұту 
психологиялық  жай-күйге  (яғни,  «қорқу»,  «толқу», 
«өкіну», «қуану», «ашулану»), бейвербалды амалдарды 
жатқызуға  болады  [6].  Жастардың  жазба  тіліндегі 
үнемдеудің ең бір артық тұсы да – осы. Мұнда адамның 
қандай көңіл-күйде отырғанын белгілі бір жақша, нүкте 
таңбаларын  қою  (смайликтер)  арқылы  білуге  болады. 
Э.Берн  бұл  құбылысты  қажет  деп  санайды,  себебі 
хат  иесінің  қандай  күйде  отырғандығын  білу  құралы 
деп  таниды.  Бұл  құбылыссыз  жастардың  жазба  тілін 
елестетуге  болмайды,  себебі  сөйлемдерді  біз  тыныс 
белгілерінсіз  оқып,  танып,  түсіне  алмаймыз.  Бұл 
құбылыс та дәл сол сияқты.
Осындай  ерекшеліктері  бар  жастардың  жазба 
тіліндегі  үнемдеу  заңы  тіліміздің  күрделіден 
қарапайымға  жақындауына  жол  ашатынына  сеніміміз 
мол.  Және  де  бұл  –  тіл  бірліктерінің  эволюциясының 
жемісі болып саналады.