Лекция №1. Тақырып: Кіріспе. Картография пәнінің мақсаты мен міндеті. Географиялық карта туралы жалпы түсінік. Кіріспе
жүктеу/скачать 1,28 Mb.
|
Лекция қосындысы
| 2.2 Ұсақ масштабты картаның масштабы.
Топографиялық картада, проекцияның қасиеттеріне және бейнеленетін территорияның аз болуына байланысты масштаб карта парағының барлық жерінде бірдей болады. Үлкен территория қамтитын ұсақ масштабты географиялық картада масштаб карта парағы бойынша сақталмайды. Мұндайдың басты себебі глобустың немесе сфералық бетті жазықтыққа ұзілусіз немесе бір-біріне жабусыз жаюға мүмкіндігі жоқ. Жер бетін үздіксіз жаю үшін картада мүмкіндігінше бұрмалану жіберуге мәжбүр боламыз. Бірақ созу немесе қысу масштабтың өзгеруіне алып келеді, одан қалса масштаб барлық жерде бірдей болмайды. Мысалы, топографиялық карта жасалуда қолданылатын Гаусс-Крюгер тең бұрышты көлденең цилиндрлік проекцияда сызықтар созылып экватордан қашықтаған сайын карта бетінде бұрмалану көбейеді, яғни масштаб экваторда өзгермейді, ал параллельдер бойынша өзгерулер аса маңызды болады, мысалы тропиктерде параллельдердің ұзындығы 1/3 өседі, ал полюстерде – шексіздікке дейін өседі. Демек, картаның масштабы картаның барлық бөліктерінде сақталмайлы, дегенмен, жоғарыда келтірілген мысал, картаның масштабы белгілі бір бағыттар бойынша өзгермейді. Бұл, карта жасауда шартты түрде қабылдаған глобустың өзгермейтін масштабы бас масштаб деп атайды. 2.3 Картографиялық бұрмалану. Жердің сфералық беті картада бейнелеудегі ұзілусіз немесе бір-бірін жабусыз болмайды. Үздіксіз картографиялық шығарманы жасау үшін оның бөліктерін созады немесе қысады. Бұл бейнелейтін беттің геометриялық қасиеттерінің бұзылуына алып келеді. Демек, жер беті учаскелердің және ондағы объектілердің жазықтықта бейнелеуде геометриялық қасиеттерінің бұзылуы картографиялық бұрмалану деп аталады. Картографиялық бұрмаланудың төрт түрін ажыратуға болады, сызықтар ұзындығының, бұрыштардың, пішіндерінің және аудандарының бұрмалануы. Сызықтар ұзындығының бұрмалануы берілген картада ұзындықтар масштабы бірдей болмайды, яғни жер бетіндегі бірдей кесінділер, карта бетінде ұзындығы әр түрлі кесінділермен бейнеленеді. Картаның бас масштабы шамасынан айырықша болатын масштаб жеке масштаб деп аталады. Картада ұзындықтар бұрмалануын көршілес параллельдер арасындағы меридиандар кесінділер шамаларын салыстырып байқауға болады. Егер, олар тең болса онда масштаб өзгермеді, ал тең болмаған жағдайда мұнда ұзындықтар бұрмалануы бар. Бұрыштардың бұрмалануы кез келген ірі территорияларды қамтитын ұсақ масштабты географиялық картадан көруге болады, мысалы жарты шарлар, материктер, мұхиттар карталарында меридиандар мен параллельдер қиылысуынан пайда болған бұрыштар әр түрлі болады. Сол сияқты формалардың бұрмалануын да байқауға болады. Мұндай бұрмалануды картографиялық тордың клеткаларының формасына қарай анықтауға болады. Картаның бұрмалануына талдау жасау барысында, картографиялық бұрмаланудың түрін және оның шамасын анықтауға болады. Ұзындықтардың бұрмалану көрсеткіші есебінде жеке масштабтың бас масштабына қатынасын алады: Μ = Мысалы, 2003 жылы баспадан шыққан 6 сыныпқа арналған Географиялық атластың 21 бетінде Шығыс жарты шардың картасында, ортадағы меридиан (яғни 70º меридиан) кесіндісінің 40º және 50º параллельдер арасындағы учаскесінде, ұзындығы 10,15 мм тең. Бұл кесіндісінің дәл ұзындығы домалақтап алғанда 1115 км тең (яғни 40º және 50º солтүстік ендіктер арасында әр бір градус ендігінің меридиан доғасының ұзындығы 111,5 км тең, яғни 111,5×10º = 1115 км). Жоғарыдағы формула бойынша жеке масштаб: 10,15:1115 км = 1:109 852 000 картаның бас масштабы 1:90 000 000, демек ұзындықтық бұрмалану көрсеткіші: Μ = = 1,22057777777 Бұл табылаған көрсеткіш берілген учаскенің қысылғанын көрсетеді. Созылған учаскелерде көрсеткіш >1 болады. Бұрыштар бұрмалану көрсеткіші 90º-тан өзгеру шамасын есепке алады, әдетте ε (эпсилон) деген грек әрібімен белгілейді: жүктеу/скачать 1,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|