Лекция №4 Тақырып. Топырақ тіршілік ортасы және оның мекендеушілері
жүктеу/скачать 18,9 Kb.
|
лекция 4
|
Лекция № 4 Тақырып. Топырақ тіршілік ортасы және оның мекендеушілері Лекция жоспары: 1. Топырақ тіршілік ортасына жалпы сипаттама. 2. Топырақ ортасының мекендеушілері. 3. Организмдік тіршілік ортасы. 4. Паразиттер жіктемесі. 1. В.И.Вернадский топырақты биокосты дене деп атаған және құрлықтың көп бөлігінде топырақтың жұқа қабаты (жер қыртысының қалыңдығымен салыстырғанда) жабылған. Топырақ әртүрлі қасиеттері бар горизонттардың күрделі көп қабатты «пирогы» болып табылады және әртүрлі аймақтардағы «пирогтың» құрамы мен қалыңдығы әртүрлі. Зоналық (сортаң мен сұр орман топырақтарынан қара топыраққа дейін, қызыл және қоңыр топыраққа дейін) және гидрогендік (ылғалды-шалғындыдан батпақты-шымтезекке дейін) топырақ қатары деп бөлінеді. Оңтүстік аймақтарда топырақтар да тұзды болуы мүмкін. Тұзды топырақтарда беткі қабат сортаң, сортаңдарда тұздар топырақтың тереңдігінде жиналады. Кез келген топырақ көпфазалы жүйе болып табылады, оған мыналар кіреді: – минералды бөлшектер – ең ұсақ лайдан құм мен қиыршық тасқа дейін; - органикалық заттар - жаңа ғана өлген жануарлардың денелері мен өсімдіктердің өлі тамырларынан бастап, бұл органикалық заттар күрделі химиялық өңдеуден өткен гумусқа дейін; - газдық (ауа) фазасы, оның табиғаты негізінен топырақтың физикалық қасиеттерімен - оның құрылымымен және сәйкесінше тығыздығымен және кеуектілігімен анықталады. Топырақтың газ фазасы әрқашан көмірқышқыл газымен және су буымен байытылған және оттегімен азаюы мүмкін, бұл топырақтағы тіршілік жағдайын су ортасына жақындатады. Ауаның құрамы топырақтың тереңдігіне қарай өзгереді: оттегінің мөлшері азайып, көмірқышқыл газының мөлшері артады. Топырақта органикалық заттардың ыдырауына байланысты аммиак, күкіртсутек, метан және басқа улы газдардың концентрациясы артуы мүмкін. Топырақтың су басуы және органикалық заттардың қарқынды ыдырауы кезінде анаэробты жағдайлар пайда болуы мүмкін; - су фазасы. Топырақтағы су әртүрлі мөлшерде (артықтан аса тапшылыққа дейін) және әртүрлі сапада болуы мүмкін. Гравитациялық болуы – капиллярлар арқылы еркін қозғалатын және өсімдіктер мен жануарлар ағзаларының тамырларына барынша қолжетімді, гигроскопиялық – коллоидтық бөлшектердің бір бөлігі, ал газ – бу түрінде. Температураның ауытқуы топырақтың беткі қабаттарында ғана байқалады, ал олар жер үсті ауа қабатына қарағанда одан да айқынырақ болуы мүмкін. Дегенмен, топырақтың терең қабаттарында, әсіресе 1,5 м-ден астам тереңдікте температураның ауытқуы іс жүзінде болмайды. Топырақтың көпфазалы табиғаты олардың тіршілік ортасын барынша қанық етеді. Жануарлардың, бактериялардың, саңырауқұлақтардың негізгі биомассасы топырақта шоғырланған, оның құрамында құрлық-әуе ортасында тіршілік ететін, бірақ топырақтан суды қоректік заттармен бөліп алатын және фотосинтез процесінде жинақталған органикалық заттарды жарықта қамтамасыз ететін өсімдіктердің тамырлары топырақтың «қараңғы әлеміне» жеткізеді. Топырақ органикалық заттардың негізгі «өңдеу цехы» болып табылады, атмосфераға қайтарылатын көміртегінің 90%-ға дейіні ол арқылы өтеді. Сонымен, М.С. Гиляров бойынша тіршіліктің топырақ ортасы – судан құрлық-әуеге дейінгі өтпелі орта, бұл организмдердің су ортасынан топырақ ортасы арқылы құрлыққа шығуы туралы гипотезаны тұжырымдау. Бұл жол топырақта мекендеу сатысы арқылы тіршілік ортасының құрлық-әуе ортасын бағындыра алған буынаяқтылар үшін негізгі жол болды. 2. Топырақтың тіршілік ортасындағы биологиялық әртүрлілік жоғары. Орташа алғанда, топырақ қабатының 1 м астам үлесіне қарапайымдылардың 100 миллиард жасушасы, миллиондаған ротиферлер мен тардиградтар, ондаған миллион нематодтар, ондаған және жүздеген мың кенелер мен серіппелер, мыңдаған басқа буынаяқтылар, ондаған мың энхитрейдтер, ондаған және жүздеген жауын құрттары, моллюскалар және басқа да омыртқасыздар келеді. Сонымен қатар, 1 см3 топырақта ондаған және жүздеген миллион бактериялар, микроскопиялық саңырауқұлақтар, актиномицеттер және басқа микроорганизмдер болады. Жарық түсетін беткі қабаттарда әр граммында жасыл, сары-жасыл, диатомды және цианобактериялардың жүздеген мың фотосинтетикалық жасушалары өмір сүреді. Топырақ жануарларын арнайы ғылым – топырақ зоологиясының зерттеу объектісі болып табылады. Топырақ фаунасы мынадай топтарға бөлінеді: - микрофауна. Бұл топқа қарапайымдылар, коловраткалар, тардиградтар, нематодтар және өлшемі микрон болатын басқа да «ұсақ шабақтар» жатады. Негізінде олар су ағзалары «микроқоймалар» жүйесінде тіршілік етеді. - мезофауна. Бұл топтағы жануарлардың мөлшері 2 мм-ге дейін жетеді. Ол - буынаяқтылар, негізінен кенелер, колелемболдар, протуралар, қосқұйрықтылар. Оларда қазуға арналған арнайы құрылғылар жоқ, сондықтан олар топырақ қуыстарының қабырғаларын бойлай жорғалайды. Топырақтың құрғауынан бұл жәндіктер ішкі жерлерге көшу арқылы құтқарылады. Микрофауна өкілдері сияқты, бұл организмдер топырақтың мұзданып қатуына жақсы төзеді; - макрофауна. Бұл топқа мөлшері 2-ден 20 мм-ге дейінгі жәндіктер кіреді. Бұл жәндіктердің дернәсілдері қырықаяқтар, шұбалшаңдар және т.б. Олар белсенді қозғала алады, топырақ бөлшектерін итереді немесе жаңа өткелдер сала алады; - мегафауна. Бұл негізінен ішінен ірі жер қазушы сүтқоректілер (жертесерлер, көртышқандар). Оларға жақын топырақтың «уақытша» мекендеушілері оны ін қазатындар - саршұнақтар, суырлар, тышқандар, қояндар, борсықтар және т.б. 3. Организмдік тіршілік ортасы. Организмдер тіршілік ету ортасы ретінде паразиттерден басқа иесі ағзаға пайдалы көптеген түрлерді пайдалана алады, т.б. онымен өзара тиімді ынтымақтастық қарым-қатынаста – мутуализм болады. Бұл тіршілік ортасының ортақ белгілері - тіршілік жағдайларының тұрақтылығы және іс жүзінде шексіз қорек ресурстарының болуы. Паразиттер үшін көпжасушалы организмдердің әртүрлі бөліктерінде әртүрлі шарттар бар. Осы себепті паразиттердің әртүрлі түрлері әртүрлі мүшелер мен ұлпаларда паразиттенуге маманданған. Көп жағдайда паразиттер мекендейтін иесі, «пәтершілер» алдында дәрменсіз емес. Паразиттер иесінің қорғаныс реакциялары нәтижесінде қалыптасқан қолайсыз жағдайларды жеңуі қажет. Осы себепті көптеген паразиттер үшін ең жақсы тіршілік ортасы ескі, әлсіреген иелер болып табылады. Сонымен қатар, паразиттердің тіршілігі оттегі (паразиттердің бір бөлігі ғана анаэробтар) жиі жетіспеуімен қиындайды және шектеулі кеңістік (әсіресе жасушаішілік паразиттерде), сондай-ақ паразиттердің бір иесінен екіншісіне таралуының қиындықтары. 4. Паразиттер жіктемесі. жүктеу/скачать 18,9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|