Тақырыбы: Ерте мемлекеттік құрылымдар. Сақтар (б.з.б. VII-III ғғ.)

1. 
   Қазақстан аумағындағы алғашқы көшпелілер және тайпалық одақтардың қүрылуы
   
2. 
   Сақтар: саяси қүрылысы, шаруашылыгы және мәдениеті
   

Б.з. бұрынғы бірінші мың жылдықтың басында мал шаруашылығы мен егіншіліктің едәуір дәрежеде қарқынды дамуы, кен өндірісінің жолға қойылуы сол қоғамдағы өндіргіш күштің дамуын басып озды. Темірді пайдалануды үйрену, одан әртүрлі еңбек кұралдарын жасау да өндіргіш күштердің даму қарқынын күшейте түсті. Қазақстан аумағын мекеңдеген тайпалар санының өсуі мен өндірістің даму деңгейі арасында теңсіздік пайда болды. Мал санының өсуі дәстүрлі шаруашылыққа айналды.

Адамдардың негізгі тұрмыс тіршілігі мен әл-ауқаты мал өнімдеріне байланысты болғандықтан жаңа өңдірістік қатынастар қажет болды. Бұл жағдайдан шығудың сол кезде екі түрлі жолы бар еді. Біріншісі, егіс көлемін бірнеше есе көбейту және мал басын одан әрі кебейте отырып, малдың қыстық шөбін көбірек дайындау. Бірінші жолды таңдауға Қазақстан жерінің табиғаты мен климаты сәйкес келмеді, яғни суармалы егіншілікті дамытуға суландыру жүйелері жеткіліксіз болды және оны дамыту мүмкін болмады. Екіншісі, малды қысы-жазы далада жаятын интенсивті көшпелі мал шаруашылығы еді.

Қазақстанның кеңбайтак аумағы жері мен табиғат ерекшеліктері де көшпелі мал шаруашылығын өркендетуге ыңғайлы болатын. Еуразия далаларын мекендеген тұрғындардың тарихи тәжірибесі көрсеткендей, бұл ұлы далада тек көшпелі өмірмен ғана тіршілік етуге болатындығы дәлелденген еді.

Қола дәуірінің соңғы кезеңінде басталған көшпелі мал шаруашылығына ауысу ежелгі Қазақстан тайпаларының тарихи дамуының жаңа кезеңімен байланыстырылды. Осылайша шаруашылықтың үрдісі дамуы нәтижесінде б.з. бұрынғы бірінші мың жылдыктың басыңда Қазақстан аумағында алғашқы көшпелі тайпалар пайда болды.

Көшпелі мал шаруашылығында көшу далалар мен шөлді аймақтарды мекендеген тайпалар өмірінде сол кездегі жағдаймен салыстырғанда ірі экономикалық алға басушылық еді. Б.з. бұрынғы бірінші мың жылдықтың алғашқы ғасырларында Қазақстан-ның кең байтақ далалары мен шөлейт жерлерінде жартылай көшпелі мал шаруашылығы шаруашылықтың басым және негізгі түрі болып орнықты.

Ерте темір дәуіріңдегі Қазақстан жеріндегі тайпалар мен халықтардың ежелгі тарихын зерттеуде жазба деректердің елеулі ролі бар. Осы мәліметтерге қарағаңда, Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпалы одақтар құрған. Темірді игеру өндіргіш күштер дамуындағы ірі төңкерістердің бірі болып табылады.

Андрон мәдениетінің Нұра кезеңінен бастау алған мал шаруашылығы Алакөл-Атасу кезеңіңде малды көшіп жаюға ауыса бастады. Яғни, Қазақстан жеріндегі көшпелі мал шаруашылығын б.з.д. 1 мың жылдыктың басыңда қалыптаса бастады деп айтуға толық негізі бар. Бұл кезде қолға үйретіліп өсірілген малдардың ішінде жылқы, түйе және қой түлігі көбейіп, жыл маусымына немесе жайылымға қарай жиі көшу дағдыға айналды. Жоғарыда аталған үш түліктің көшпелі шаруашылыққа төзімді екені белгілі. Ал сиыр малы ұзақ көшке ілесе алмайды және қыста тебіңдеп жайыла алмайды. Сиыр малы отырықшы халықтарда ғана көптеп өсірілді. Аталған үш түліктің көшпенділер қоғамында, одан бертін келе көшпелі қазак қоғамында, олардың тіршілігінде орасан зор маңызға ие болғаңдығы халық ауыз әдебиетіңде, тұрмыс-салт жырларында және т.б. көрініс тапқан. Қазақтар өз балаларын жақсы көріп еркелеткенде «ботақаным», «құлыным», «қошақаным» деп те атайды. Ал, «бұзауым», «лағым» деп айту дөрекілеу естіледі.

Еуразияның ұлы даласын мекендеп қана қоймай, осы даланың ұлан-байтақ кеңістігін еркін билеген, оның табиғи байлығын, географиялық орналасуын көшпелі шаруашылыққа икемді пайдалана білген тайпалар көшпенділердің ұлы өркениетін де жасай білді. Әсіресе, жылқы малын көлікке де, тағамға да, тұрмысқа да тиімді пайдаланған көшпелі тайпалар осы түлікке қатысты ұлы жаңалықтар да ашты. Мысалы, ат әбзелдері мен жылқы малынан алынатын тағамдар кейіннен басқа өркениеттерге де та-ралды.

Көшпелілер өркениетінде жерге жеке меншік болған емес. Жер бүкіл тайпаның, қауымның меншігі болып саналды. Көшіп қону мен жайылымдарды тайпа басшылары реттеп отырды. Байлық пен бедел мал санының, әсіресе жылқы санының көптігімен өлшенді.

Көшпелілер өркениетіне баға беруде көпке дейін моноцентристік, еуроцентристік және шовинистік көзқарастар басым болып келді. Бұл көзқарастар бойынша Еуразияның далаларын мекендеген көшпелілерге «жабайы», «тағылық» тұрмыста өмір кешті және мәдениет пен білімнен, өркениеттен макұрым калғандар ретіңде баға берілді. Тіпті «көшпелілер өркениеті» деген термин қолданылмады да. Бұл көзқарастар көшпелілер мәдениетін шала білгендіктен және азиялық өркениетті менсінбеушіліктен туған еді. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жоғарыда аталған көзқарастарға батыл соққы берілуде. Көшпенділер мәдениетінің әлемдік өркениеттің құрамды бір белігі болғандығы көптеген тарихи, археологиялық ескерткіштермен, еліміздің танымал тарихшылары мен мәдениеттанушыларының еңбектерімен дәлелденуде.

Қолдарына көп мал жинаған байшонжарлар өз тайпаларымен бірге жайылым жерлерді үнемі ауыстырып отырған, олар қоғамдағы ықпалды күшке айнала отырып, далалық және шөлейт жерлерді интенсивті түрде игере бастаған. Осы заманда мал және жайылым жерлер үшін тайпалар арасында жиі-жиі соғыстар болды. Бұл соғыстардан әскер және тайпа басшылары байыды. Әскер басшыларының беделі артып, олар бейбіт уақытта да халықты билеп отырды. Маңызды мәселелерді шешу үшін ақсақалдар кеңесі құрыдды. Тонаушылық соғыстардың жиіленуі және шаруашылықтың дамуы бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Осылайша экономикалық және саяси себептерге байланысты тайпалық одақтар кұрыдды.

Б.з. бұрынғы VIII-IV ғасырларда өмір сүрген сақ тайпалары туралы археологиялық материалдармен қатар жазба деректер де кездеседі. Бұл тайпалар ежелгі иран және грек жазбаларында, Авеста діни кітабында және тағы басқаларында сақтар, азиялық скифтер немесе «жүйрік атты турлар» және т.б. деп аталды.

Зерттеуші ғалымдардың пікірінше сақ тайпалары үш топқа бөлінеді. Олар:

1. Теңіздің арғы жағыңдағы сақтар (тарадариандар), 2. Шошақ бөрікті сақтар (тифохаудалар), 3. Хаома сусынын дайындайтын сақгар (хаомовар-галар). Сырдария бойы мен Арал теңізі маңын мекендеген сақ тайпалары тарихи деректерде массагеттер деп аталады. Сонымен бірге жазба деректерде соң түстік дохтар (дайлар), батыста самраматтар, орталықта иссе-дондар, солтүстік-шығыста аримаспылар мекендегені туралы айтылады.

Қазақстан аумағындағы мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар туралы зороастриялық жинақ Авестада айтылады. Бұңда Ирандағы отырықшы мап өсірушілер және егіншілермен бірге қазіргі Орта Азия мен Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі тайпалар туралы мәліметтер кездеседі. Аталған жинақта көшпелі тайпалар «турлар» деген жинақталған атпен аталады. Парсы патшасы Дарийдің Бехистун жазбасында былай деп айтылады: «мен сақтардың әскерлерімен бірге теңіздің арғы жағындағы сақтар еліне бардым, бұл ел шошақ бөрік киеді. Содан кейін теңізге жақын кеме көпірін қайтадан өз орнына қойдырдым. Осы көпірмен мен елге өттім, сөйтіп мен сақтарды ойсырата талқандадым, олардың біразын тұтқынға алдым, еңді біразын байлап-матап маған алып келді, ал олардың біріншісін, Схунха деп атайтын басшысын қолға түсіріп, маған алып келді. Сол жерде мен өз әміріммен екінші біреуін олардың басшысы етіп тағайындадым. Бүдан кейін бұл ел маған қарады» «Тарих атасы» атанған Геродот сақтар туралы былай деп жазады: «Бұл халық өзінің көптігімен және жауынгерлігімен көзге түседі. Массагеттер киім киісі мен тұрмыс-салты жөнінен скифтерге ұксайды. Садақ тартып, найзамен айқасады. Олардың барлық заттары алтын мен мыстан жасалған. Темір мен мысты мүлдем қолданбайды. Олар егін екпейді. Үй жануарлары мен Аракс (Әмударияның кене сағасы) өзенінен балық аулайды, ет жейді, сүт ішеді. Құдайлар мен күнге ғана табынып, құрбандыққа жылқы шалады». Сақтар мен скифтер туралы мәліметтер Страбонның, Үлкен Гай Плинийдің, Птоломейдің, Эфордың және т.б. грек-латын авторларының еңбектерінде кездеседі.

Сақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен айналысты. Олар негізінен жылқы, қой, түйе өсірді. Өзен жағалаулары мен суы мол жерлерде егін шаруашылығы да дамыды. Көшпелі сақ тайпалары жыл бойы көшіп-қонып жүрді. Бүкіл тайпалар өздерінің табыңдарымен, дүние-мүліктерімен әртүрлі бағытта алыс жерлерге көшті. Сақтардың мал шаруашылығының негізгі бағыты қой шаруашылығы болды. Бұған зерттелген обалардың көпшілігінен қой суреттерінің, әдет-ғұрыптык ет тағамдары қалдықтарының көптеп табылуы дәлел бола алады. Қойдың еті мен сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, аркан есу және жіп иіру үшін жүні де пайдаланылды. Бесшатыр обаларынан табылған заттар дәлелдегендей сақтар киіздің көптеген түрін киіз үйді ұстауға, жерге тесеуге, сәндік бұйымға арналған киіздер және т.б. жасай білген. Көшпелі малшы мен жауынгер сақтың тұрмысында жылқы үлкен роль атқарды. Аса ірі, жүйрік аттарды көсемдер мен атақты жауынгерлер мінді. Олар жауынгерлердің жеке меншігі болып есептелді, иесі өлсе моласының басында бауыздалып бірге кемілді. Батыс және Оңтүстік Қазақстанның далалы, шөлді аймақтарында тұратын сақтарда түйе өсіру кең дамыды. Ірі қара малы аз өсірілді.

Сақ заманында доңғалақты көлік те жақсы дамыды. Оларда соғыс күймелері екі, төрт және алты доңғалақты арбалар болды. Арба үстінде орнатылған көшпелі киіз үйлер де пайдаланылды. Сак тайпаларында тұрмыстық үй заттарын жасау, еңбек кұралдары, қыш ыдыстар және тағы басқалар да жақсы дамыды. Олар неше түрлі өрнектермен, суреттермен безендіріліп жасалды.

Сол кездегі тарихи деректерде сақтар батыл, әрі жауынгер халық ретінде айтылады. Ер кісілер үнемі ат үстінде болған. Герадоттың айтуынша, сақтар тамаша мерген жауынгерлер болды. Парсы мемлекетінің патшасы Кир Лидия билеушісі Крезбен соғысқанда сақтардан әскери көмек алған. Лидияның патшасын бағындырғаннан кейін Кир патшасы сақтардың жеріне басып кіреді. Бірақ олардың жеңісі ұзаққа созылмайды. Сырдария өзенінен өткен жерде сақтардың әйел патшасы Томирис парсыларды ойсырата жеңіп, Кирдің басын алады.

Б.з. бұрынғы 519-518 жылдары парсы патшасы І Дарий сақтар жеріне жорық жасайды. Олардың әскерін сақ тайпасының бақташысы, жас жігіт Ширақ сусыз шөл далаға алып барып шөлден қырады. Сақ жауынгерлері кейіннен парсылармен бірігіп грек-парсы (Марафон шайқасы) соғыстарына қатысады. Б.з. бұрынғы IV ғасырда әлемнің көп жерін басып алған әйгілі қолбасшы Александр Македонскийдің әскерлері б.з. бұрынғы 330-327 жылдары Орта Азияға аттанады. Бірақ сақ жауынгерлерін жеңе алмай, Сырдария өзеніне жете бере кейін қайтуға мәжбүр болды.

Сақтар мемлекетінің саяси құрылысы әскери демократияға негізделді. Бүкіл елді тайпа мүшелері сайлаған тайпа көсемі патша басқарды. Ол әрі бас қолбасшы болды, тайпа атынан келіссөз жүргізді, тайпа мен рулар арасындағы жайылымдық өмірге белсеңді араласты. Тіпті олардың кейбірі мысалы, Томирис, Зарина және т.б. тайпа көсемі болып сайланды. Сақ қоғамының әлеуметтік құрылымыңда адамдардың үш тобы ерекшеленді. Олар жауынгерлер, абыздар, басқа қауым адамдары (малшылар мен егіншілер).

Сақтар заманының қоғамдық құрылыс жүйесін мынадай схема түріңде беруге болады: 1) шағын туыс отбасылар тобы - патраномия (оннан жиырмаға дейін); 2) көшпелі қауым; 3) тайпалар; 4) тайпалар одағы.

Сақ тайпаларында металл өндіріп оны өңдеуге байланысты кәсіпшілік пен қоленер жоғары деңгейде дамыды. Сақ шеберлері қоладан әртүрлі қарулар, ат әбзелдерін, еңбек құралдарын, тұрмыстық үй заттарын тамаша жасай білді. Саздан тамаша үлгідегі қыш ыдыстар жасалды. Сақ тайпалары шеберлерінің жасаған мәдениеті «андық стиль» деп аталды. Оның басты такырыбы аңдар мен жануарларды қолөнер туындыларында бейнелеу болды. Бұл бейнелеу өнері Сібірге, Қазақстанға, Орта Азияға, Оңтүстік Шығысқа, Еуропаға көптеп тарады. Сақтардың материалдық мәдениеті қазіргі халықтардың мәдениетінен де көрініс тауып жүр. Қазіргі ұзын балақты шалбарлар, кысқа женді көйлектер, әшекейлі киімдер осы сақтардан қалған киім үлгілері. Қазақтардың мәсісі мен киіз қалпақтары және бөріктері де сонау сақ заманынан бері келе жатыр. Сақ шеберлері көбінесе жылқы, бұғы, қой, тау барысы, жолбарыс, бүркіт, қасқыр және тағы басқаларды бейнелейді. Аталған жануарларды тек сәндік үшін бейнелеген жоқ, оларға өзіндік мән-мағына, мазмұн берді. Сақ тайпаларында зергерлік өнер ісі де жоғары дәрежеде дамыды. Алтыннан, күмістен жасалған сәндік бұйымдар өзіндік көркемдігімен адамдарды әлі күнге дейін таң қалдырады. Сақ тайпаларында қала да болған, солардың бірі Қызылорда қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 300 шақырым жердегі Шырық-Рабат қаласы. Бұл қала сақ тайпаларының бірі апа-сиактардың астанасы ретіңде мәлім болды.

Қазақстан аумағындағы сақтар туралы мәліметтердің бір бөлігі археологиялык зерттеу жұмыстары болып табылады. Бұлардың ең көбірек зерттелгендері Жетісудағы Бесшатыр обалары мен Есік обасы, Шығыс Қазақстандағы «Патша обалары» деп аталатын Зайсан ойдымының Шілікті аңғары мен Бұқтырма өзенінің жағасы, Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениетіне кіретін «мұртты обалар», Батыс Қазақстандағы Сынтас және Бесоба қорымдары, Сырдарияның төменгі бойындағы Шығыс Арал ма-ңындағы Үйғарақ және Оңтүстік Түгіскен жерлеу орындары. Бұлардың ішіндегі әлем жұртшылығына белгілі болғаны «Есік» обасынан табылған «Алтын адам».

Алматы облысының Есік қаласы маңынан табылған бұл олжа Жетісудағы патша сақтарының ең көрнекті ескерткіштерінің бірі болып табылады. Бұнда жерленген адам 17-18 жастағы сақ ханзадасы болуы керек. Сол кездегі жерлеу салты бойынша барлық киімі түгел кигізіліп, қару жарағы асылған. Басыңдағы сәукеледен бастап, жұқатері киімдері, белбеуі барлығы алтынмен апталған. Алтын бөліктерінің барлық саны 4 мыңнан асады. Оң жақ бетіңде ағаш қыны бар темір семсер болса, сол жағыңца шауып бара жатқан бұлан мен ат пішінінде жасалған екі алтын тілігі жапсырылған, қайыспен қапталған темір ақинақ бар. Сәукеле мандайындағы екі арқар мен екі тұлпар ат өте шеберлік пен және көркем етіп жасалған. Өлік маңында қойылған ыдыстар мен бірге табылған жазуы бар күміс тостаған да сақтар мәдениетінің қаншалықты жоғары деңгейде болғаңдығын дәлелдей түседі.

Сақ заманының осындай құнды ескерткіштері соңғы жылдары көптеп табылуда. Атап айтар болсақ, 1999 жылы Атырау облысының, Жылой ауданындағы Аралтөбедегі қазба жұмыстары (бұл жерде үш мәйіт хана зерттелді), осы жылдың шілде айында Ә.Марғұлан атындағы археология институты ұйымдастырған қазақ-француз-итальян біріккен халықаралық экспедипиясының, Шығыс Қазақстан облысы, Қотанкарағай ауданыңдағы Берел корымынан тапқан кұнды дүниелері және Зайсан ауданы Шілікті елді мекенінен тапқан «шілікті алтын адамы». Бұлардың бәрінде де «аң стиліндегі» туындылар, ыдыстар, қару-жарақтар және аттар, олардың әбзелдері табылды. Археологиялық бұл деректер Қазақстанның шығысынан батысына дейінгі орасан зор кеңістікті сақтардың мекеңдегенін және олардың мәдениеті мен өнерінің өркениет көшінен кейін қалмағанын тағы да нақтылай түседі.

Сақ мәдениетінің белді тарихи тұлғасы фәлсафашы Анахарсис б.з. бұ-рынғы VI ғасырда өмір сүрді. Сақ тайпасында дүниеге келіп Ежелгі Грецияда өмір сүрген Анахарсис құнды фәлсафалық мұралар жазып қалдырды. Аристотель «Никомах этикасында» екі тілді жақсы меңгерген Анахар-сиске сүйенеді. Диогеннің «Ұлы фәлсафашылардың өмірі мен ғылыми ізденістері» деген кітабында Анахарсиске жеке бір бөлім арналған.

Қытай өзендері мен Дунай өзенінің аралығындағы Ұлы дала мәдениеті өзіндік жеке мәдениет ошағы екендігін сақ дәуірінің мәдениеті айқын дәлелдейді. Ұлы дала мәдениеті Ніл, Тигр, Евфрат, Хуанхэ, Үнді өзеңдерінің бойында қалыптаскан мәдениеттер секілді Сырдария мен Амудария өзендері бойында қалыптасты. Келесі бір жағынан, бұл мәдениет ошағы Греция мен Кіші Азия, ІПығыс Жерорта теңізі және Месопотамия мәдениеттері секілді Азия мен Еуропа шекарасына орналасқан. Бұл мәдениет ошағының әуелгі кезде этномәдениеті жағынан өзіндік ерекшелігі бар еді, ал бертін келе басқа мәдениеттер мен етене араласып кетті.