Лекция. Кіріспе. Бір клеткалы жануарлар патшалықтармағы. Жоспар: Саркомастигофора типі Талшықтылар класы Өсімдіктес талшықтылар класс тармағы

Аталық пен аналық жыныс жүйесінің құрылысы ұқсас: жұп жыныс бездеріне жыныс өзектері (тұқым шығаратын жолдары) жалғасады да, олар жыныс тесігімен аяқталады.

Көп түрлерінде жыныс бездері толық не жартылай бірігіп, тақ болып келеді, бірақ жыныс өзектері әрқашанда жұп.

Аналықтарының тұқым шығаратын өзектері қысқа, түтік тәрізді, ішкі жағынан жұмыртқа қабықшасын түзейтін безді клеткаларымен астарланған. Кейбір түрлерінде тұқым қабылдағыштары болады. Олар жыныс тесігінің жанында орналасып, қабылдаған сперматозоидтарды жұмыртқаларының шығуына дейін сақтайды, содан кейін оларды ұрықтандырады.

Аталықтарының жыныс өзектері ұзын, иретілген, ұшы кеңейген, олардың да қабырғалары безді. Солардан бөлінетін қою, жабысқақ, тез қатайып қалатын секреттерінен сперматозоидтарды жинайтын сперматофора қапшықтары түзіледі. Сперматофораларды аталықтары аналықтардың жыныс тесігінің жанына немесе құрсақ аяқтарының арасына жабыстырып қояды. Жұмыртқалардың ұрықтануы сырттай өтеді. Жұмыртқа салар алдында аналығы жыныс тесігінен немесе құрсақ аяқтарының түбінен ерекше секрет шығарады, ол сперматофораларды ерітіп, босап шыққан сперматозоидтар жұмыртқаларды ұрықтандырады.

Жыныс тесіктерінің орналасуы шаянтәрізділерде өзгермелі, мысалы, өзен шаяндарының аналығында ол баскеуде бөліміндегі жүру аяқтарының үшінші, ал аталығында соңғы жұбының түбінен сыртқа ашылады.

Шаянтәрізділерде ұрпағына қамқорлық жасау байқалады. Мысалы, ескекаяқтылар (Сорероdа) отрядының аналықтары жұмыртқаларын жұмыртқа қапшықтарына салып, оларды жыныс тесігінің жанына, ал онаяқтылар (Dесароdа) - құрсақ аяқтарына жабыстырып жүреді.

Шаяндардың ұрпақтану қабілеттілігі әр түрлі. Өзен шаяны 600-ге жуық жүмыртқа салады, омардың (Ноmarus) аналығы кұрсақ аяқтарында 90000-ға дейін жұмыртқаларды алып жүреді.

Одан арғы дамуы - әр түрлі дәрежедегі метаморфоздар, яғни жұмыртқадан кейінгі постэмбриональды даму кезеңі. Шаянтәрізділердің көпшілігінде метаморфоз сатысы планктонды личинка - науплиустен басталады. Науплиустың денесі жұмыртқа тәрізді, денесінің сегменттері сырттай байқалмайды, бірақ антеннуланың, антенна және мандибуланың болуы денесінің сегментті болуының дәлелі. Науплиустың екі бұтақты антенналары дененің бауыр жағында, ауыздың бүйірінде орналасып қоректі жинауға қатысады, кейін бұлар дененің алдыңғы жағына ығысып, өзінің атқаратын қызметін де өзгертеді. Мандибулалары жұп бұтақты, антенналарының артында орналасып және солармен жүзеді. Науплиустың ішегі, аналь тесігі, науплиус көзі, зәр шығару мүшесі (антеннальды безі), миы, екі құрсақ ганглиялары болады. Сонымен, науплиус личинкасының денесі акроннан және антеннальды, мандибулярлы сегменттерден құралған. Мандибулярлы сегментіне аналь қалақшасы жалғасқан. Екеуінің арасында өсу зонасы бар, оның клеткалары үнемі бөлініп, жетіспейтін дене сегменттерін түзейді.

Науплиус ұзына бойы өседі де, астыңғы жақтарының екі жұбы (максилла І-ІІ) және алдыңғы кеуде сегменттерінің бастамасы айқындалғанда келесі метанауплиус сатысына айналады.

Метанауплиустың антенналары мен мандибулалары денесінің алдыңғы жағына ығысып, өздерінің қызметін де өзгертеді: антенналарымен сезеді, ал мандибулаларымен қоректі уатады.

Максилла І-II-ші және алдыңғы кеуде сегменттері дамып, кейін қалған кеуде жөне құрсақ сегменттерінің бастамасы айқындалады. Біршама уақыт өткен соң метанауплиус өсуімен қатар, ол түлейді де, бірте-бірте күрделі көздері, аяқтары дамып, сегмент саны толғады да, метаморфоз кезеңі аяқталып, метанауплиус ересек формасына айналады.

Осы даму процесі көбінесе төменгі сатыдағы шаянтәрізділерге тән. Ал, кейбір онаяқты (Decapoda отряды) шаяндардың, мысалы, креветкалардың (Crangon туысы) даму процесі төрт личинкалық сатыдан өтеді: науплиус, метанауплиус, зоеа (zоеа), мизидия. Жұмыртқадан науплиус личинкасы шығып, бірте-бірте метанауплиусқа айналады. Зоеа (zоеа) деп аталатын келесі личинканың аузы және жақ аяқтары дамыған, құрсағы және фасеттік көздері қалыптасқан, кеуде аяқтарының бастамалары айқындалған. Метаморфоздың келесі мизидия сатысында екі бұтақты кеуде аяқтары толық дамып, құрсақ аяқтары қалыптасады. Түлеп болғаннан кейін мизидия личинкасы ересек шаянға айналады.

Онаяқты (Dесароdа) отряд өкілдерінің басым көпшілігінде метаморфоздың біраз бөлігінің жұмыртқа ішінде өтуіне байланысты дамуы қысқа, мысалы, крабтарда жұмыртқадан бірден зоеа личинкасы шықса, өзен шаяны мен көптеген басқа тұщы су қоймаларында тіршілік ететін шаяндарда личинкалық фазалары толығымен жұмыртқа ішінде өтеді. Сонымен қатар, жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділер арасында тікелей (эпиморфоз) даму процесі көп тараған. Бұларда личинкалық фазалары толығымен жоқ, жұмыртқадан сыртқа ересек түріне өте ұқсас организм шығады да, жетіспеген сегменттер саны түлеу кезінде толығып біртіндеп өсіп ересек формасына айналады.

Барлық буынаяқтыларға тән түлеу процесі шаянтәрізділерде де морфофизиологиялық құбылыстарымен күрделі. Түлеу алдында организмде зат алмасу процесі күшейіп, тканьдерінде және гемолимфасында органикалық (белоктар, липидтер, көмірсулар, витаминдер) және минералды заттар мол жиналады. Мысалы, өзен шаянының гиподерма қабатында гликоген, минералды тұздар, ал қарнындағы кардиальдық бөлімнің бүйір қабырғаларында жұмыр келген, ізбестке бай "диірмен-тас" деп аталатын зат құралады. Бұлар жаңа түзілген жұмсақ хитин жамылғыға сіңіп, оны қатайтады.

Түлеу кезінде гиподерма клеткалары жаңа кутикула заттарын бөліп шығара бастайды. Сол кезде кутикула жабыны жарылып, пайда болған тесіктен шаян экзувия деп аталатын құндақты кутикула жабынынан сыртқа шығады да, тез өсе бастайды, жаңа жұмсақ кутикуласы минерал тұздарына байып тез қатаяды. Түлеу процесін бастан аяғына дейін бас бөлімінде орналасқан нейро - секреторлы клеткалары және ішкі секреция безі реттейді. Соңғылары экдизон деп аталатын гормонды шығарады.