Үйіндідегі техногенез жағдайындағы топырақтүзілу үрдістері

Үйіндідегі техногенез жағдайындағы топырақтүзілу үрдістері
 
Өнеркәсіптік кен орындарын қазбалау жұмыстарының нәтижесінде 
пайда болған техногенді ландшафттарда уақыт өте келе мәдени 
фитоценоздардың және ортаның басқада факторларының әсерімен біртіндеп
топырақтүзілу үрдістері жүре бастайды, соның нәтижесінде топырақ 
қасиеттеріне тән құнарлылық және басқада белгілері бар жас топырақтар 
түзіледі.
Топырақтың құнарлылығы бұл топырақ түзілу үрдісі нәтижесінде пайда 
болған алғашқы топырақтардағы көміртегі мен азоттың маңызды көрсеткіші.
C:N шамасы топырақтың агрономиялық тұрғыдан құнды көрсеткіші 
болып табылады, ол органикалық заттың қозғалу дәрежесін және жоғары 
сатыдағы өсімдіктерге топырақ азотының сіңімділік деңгейін сипаттайды.
Техногенді бүлінген ландшафттардың Карьерлері мен үйінділерінде 
алғашқы топырақтүзілу үрдістерін зерттеу, топырақ кескінінің түзілу 
заңдылығын, топырақ түзілу үрдісінің жылдамдығын, бағытын анықтаумен 
қатар, топырақтүзілу үрдістерін және құнарлылығының артуына қажетті 
элементтерінің жиналуына оңтайлы мүмкіндік туғызатын жолдарды 
қарастыруға немесе биорекультивация жүргізуге әдістемелер әзірлеуге 
қолайлы мүмкіндіктер туғызады.
Донецк облысындағы табиғи жолмен өсімдіктері өсе бастаған 25 
жылдық лесс үйіндісінде топырақтүзілу үрдістерін зерттеу барысында жас 
топырақтардың құрамында 1,67 % қарашірінді бар қалыңдығы 5 см болатын 
топырақ қабаты пайда болады. А.М. Бурыкиннің пікірі бойынша қара шірінді 
жиналуының орташа көрсеткіші мен қандай да бір уақыт аралығында топырақ 
түзілу, олардың нақты динамикасын және олардың қалыптасуының сандық 
көрсеткіштерін ашпайды. Топырақтүзу жылыдамдығы топырақтың даму 
тарихындағы белгілі бір көрсеткіштерінен емес, оның эволюциясының жеке 
кезеңдері бойынша – жас, пісіп жетілген, ескі деген тұжырымдар бойынша 

қарастырған дұрыс деп санайды. Сонымен қатар алғашқы түзілген жас 
топырақтарда кез келген тірі организмдер сияқты топырақтүзілу жылдамдығы 
ескі топырақтарға қарағанда жоғары деңгейде болады, ал, топырақ 
құнарлылығы толық пісіп жетілген топырақтарда тіптен жоғары болады. 
Топырақтүзілу жылдамдығын өсімдік өсіп, дамуы үшін қажетті N, C, P, Ca, 
Mg, K элементтерінің жинақталу мөлшерімен және жылдамдығымен өлшеген 
дұрыс. Осындай пікірлерге жүгіне отырып Е.Н. Бекаревич және басқа 
ғалымдарда [61] жыныстардың құнарлылығы мен оның мөлшері, онда өсетін 
өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерімен айқындалады деп атап айтады.
Топырақтүзілу ұзақ үрдісті қамтиды: жоғарғы 0-20 см қабат 1400±100 
жыл ішінде, ал төменгі 140-150 см қабат 6700±100 жыл ішінде пайда болады.
Г.И. Махонина [63] зерттеулері бойынша өсімдіктер жыныстардан өзіне 
қажетті элементтерді қабылдап қана қоймай, сонымен қатар оларды өздерінің 
жер бетіндегі мүшелеріне де шығарады да, кейін ол мүшелер кеуіп, 
қурғағаннан кейін топырақтың немесе жыныстардың беткі қабаттарына 
жиналады да биологиялық алмасу мен қажетті элементтерді жинау үрдісі 
жүреді.
Кейбір өсімдіктер техногенді ландшафттарда қара шірінді жоқ 
жыныстарда да өсе береді. Бұл субстраттар ол өсімдіктер үшін биологиялық 
белсенді орта болып табылады, олардың қалыптасуына ең алдымен 
балдырлар мен микроорганизмдер қатысады.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша микроорганизмдер мен балдырлар 
құнарсыз субстраттарда ең алғаш қоныстанушылар болып, қара шіріндінің 
пайда болуына және жинақталуына қатысады. Микробозооценозды зерттеу 
топырақтүзілу үрдістерін бақылауға жағдай жасаумен бірге, жыныстардың 
уыттылығын азайтуда белсенді индикаторы болып табылады.
Техногенді ландшафттардың топырақ жабындысының құнарлылық 
қасиеттерін қалпына келтіруді жылдамдататын биота компоненттерінің 
ішінде ерекше орынды микрозоофауна алады. А.Д. Гоготишвилидің 
зерттеулері бойынша топырақ жануарлары топырақтүзілу үрдісіне қатыса 
отырып, оның жылдамдығына әсер етіп, алғашқы түзілген жас 
топырақтардың құнарлы компоненттерінің қалыптасуында маңызды рөл 
атқарады.
Алыс жақын шетелдерде және елімізде жүргізіліп жатқан бүлінген 
жерлерді рекультивациялау жұмыстарының ғылыми негіздерін және 
техногенді ландшафттардың экологиялық мәселелерін шешу жолдарын 
қарастырған ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері мен 
құнды пікірлерін қорытындылай келе, техногендік экожүйелердің, 
агроландшафттық жерлердің халық шаруашылығы үшін қолайлы 
мүмкіндіктерін жақсарту, қойнауы қазаба байлықтарға толы кең байтақ 

жеріміздің техногенді бүлінген жерлеріне рекультивациялау жұмыстарын 
жүргізу, қабырғасы сөгілген қара жерімізді қалпына келтіру, әсіресе, шөл 
және шөлейтті аймақта орыналасқан Көкжон фосфорит кен орныдарының 
экологиялық жағдайын жақсарту және агроландшафттық жайылымдық 
жерлерін қалпына келтіру бүгінгі күннің күрмеуі қиын күрделі 
агроэкологиялық мәселелерінің бір екендігін және ол жерлерге 
рекультивациялаудың терориялық және практикалық негіздерін әзірлеп, кең 
көлемде рекультивациялау жұмыстарын жүргізу бүгініміз және ертеңіміз 
үшін өте маңызды деген қорытынды жасау керек.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1
Коваленко В.С., Т.В. Голик. Рекультивация нарушенных земель 
на карьерах. –М.:Московский государственный горный университет, 2008.- 
66 с.
2
Т. Қалыбек Т, А. Бегалинов, М.Н. Сәндібеков. Ашық тау-кен 
жұмыстарының процесстері. - Алматы: ҚазҰТУ, 1997. - 164 б.
3
Колесников Б.П., Моторина Л.В., Чибрик Т.С. Проблемы 
оптимизации техногенных ландшафтов // Современное состоянии и 
перспективы развития биогеоценологических исследований. – Петрозаводск, 
1986. - С. 80-100. 33 Шенников А.П. Введение в геоботанику. - Л.: ЛГУ, 
1964.- 442 с.
34
Тарчевский В.В. Изучение естественной растительности как 
необходимый этап биологической рекультивации отвалов при открытой 
добычи бурых и каменных углей // В сб.: Растения и промышленная среда. – 
М., 1968. С. 19-27.
35
Гогатишвили А.Д., Багашвили И.Г. Об итогах работ по 
рекультивации земель в Грузинской ССР // В кн.: Задачи землеустройства в 
X пятилетке в свете решений ХХУ съезда КПСС. - М., 1977. - С. 241-243.
36
Махонина Г.И. Первичные стадии почвообразования на 
промышленных отвалах Урала // В сб.: Освоение нарушенных земель. - М.: 
Наука, 1976. - С. 4445.
37
Трофимов С.С. и др. Гумусообразование в техногенных 
экосистемах. – Новосибирск: Наука, 1986.- 168 с.
38
Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Лапшина М.С. Естественные 
фитоценозы техногенных лессовых пород. Проблемы рекультивации 
нарушенных земель. - Свердловск, 1988. - С. 39-40.
39
Тарчевский В.В. Изучение естественной растительности как 
необходимый этап биологической рекультивации отвалов при открытой 
добычи бурых и каменных углей // В сб.: Растения и промышленная среда. – 
М., 1968. - С.19-27.
40
Сукачев В.Н. Идея развития фитоценологии. Советская ботаника. 
– М.; Л.: АНСССР, 1942. - №1-3. - С. 5-14.
41
Бондарь Г.А., Додатко Э.Л. Сингенетические сукцессии 
растительного покрова на породах надугольной толщи Александровского 
буроугольного 
месторождения 
// 
Рекультивация 
земель: 
К 
X 
Международному конгрессу почвоведов. - Днепропетровск, 1974. - С. 50-61.
42
Кандрашин Е.Р. Сингенез и продуктивность естественной 
растительности и полукультурфитоценозов на отвалах угольных разрезов 

Кузбасса // В сб.: Почвообразование в техногенных ландшафтах. – 
Новосибирск: Наука, 1979. - С. 163-172.
43
Шенников А.П. Введение в геоботанику. - Л.: ЛГУ, 1964.- 442 с.
44
Бейсеева Г.Б. Оңтүстік Қазақстанның лесс тәрізді жыныстарын 
биологиялық рекльтиыациялау. - Алматы, 2009.- Б. 8-9.
45
Моторина Л.В. Естественное зарастание отвалов открытых 
разработок // В сб.: Растительность и промыщленное загрянение. -
Свердловск, 1970.- 90 с.
46
Кандрашин Е.Р. Сингенез и продуктивность естественной 
растительности и полукультурфитоценозов на отвалах угольных разрезов 
Кузбасса // В сб.: Почвообразование в техногенных ландшафтах. –
Новосибирск: Наука, 1979. - С. 163-172.
47
Махонина Г.И. Первичные стадии почвообразования на 
промышленных отвалах Урала // В сб.: Освоение нарушенных земель. -
М.:Наука, 1976. - С. 4445.
48
Дзыбов Д.С., Ашибокова Л.Р. Основы выделения подзоны 
переходной степи на первой гряде предгорий Карачаево-Черкесии // 
Экологический вестник Северного Кавказа. – 2006. – Т.2, №2. – С. 99 – 100.
49
Бекаревич Н.Т., Горобовец Н.Д., Кобасин А.А. и др. О 
рекультивации земель в степи Украины. – Днепропетровск: Проминь, 1971. 
- С. 152-161.
50
Етеревская Л.В., Угарова В.А. процессы почвооброзования в 
техногенных ландшафтах УССР // В кн.: почвооброзование в техногеных 
ландшафтах. – Новосибирск: Наука СО, 1979. - С. 140-150.
51
Маюск Н.Т. Особенности формирования естественных и 
культурных фитоценозов на вскрышных породах в местах произведенной 
добычи полезных искапаемых // В сб.: рекультивация земель. -
Днепропетровск, 1974.- 62 с.
52
Бондарь Г. А., Додатко Э. Л. Сингенетические сукцессии 
растительного покрова на породах надугольной толщи Александровского 
буроугольного 
месторождения 
// 
Рекультивация 
земель: 
К 
X 
Международному конгрессу почвоведов. -Днепропетровск, 1974. - С. 50-61.
53
Узбек И.Х., Кобец А.С., Волох П.В. Рекультивация нарушенных 
земель как устойчивое развитие сложных техноэкосистем. -Пороги, 2010. – 
263 с.
54
Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Тугельбаев С.У., Курманбаев А.А., 
Даутбаева К.А. Первичные процессы почвообразования в условиях 
естественного зарастания техногенно-нарушенных ландшафтов // Журнал. 
почвоведение иагрохимия. -Алматы, 2010.- №3. - С. 13-25.
 

55
Bradshaw A., Johnson M. Revegetation of metalliferous mine wastes: 
The range of practical techniques used in Western Europe. Earthworm community 
dynamics in conventional and low-input agroecosystems // Revue d'Ecologie et de 
Biologie du Sol. -1990. -№26. - Р. 427-437.
 
56
Брехов П.Т., Сердюков П.П., Барахневич М.И. и др. 
Эффективность безотвальной обработки почв в эрозион-но-засушливых 
условиях Юга ЦЧО // Проблемы экологии в сельском хозяйстве: Тез.докл. 
Пенза, 1990. -С. 114-116.
 
57
Махонина Г.И. Первичные стадии почвообразования на 
промышленных отвалах Урала // В сб.: Освоение нарушенных земель. -
М.:Наука, 1976. - С. 44-45.
 
59
Етеревская Л.В., Мамонтова Е.Г.Качественный состав гумуса и 
микроморфология примитивных почв на лессовых отвалах // Рекультивация 
земель. -Тарту, 1975. – С. 250-257.
60
Бурыкин А.М. Темпы почвообразования в техногенных 
ландшафтах в связи с рекультивацией // Почвоведение.- 1985. -№2. - С. 81-
93.
61
Бекаревич Н.Т., Масюк Н.Т., Сидорович Л.П. К вопросу о 
плодородии почв и пород // В сб.: Освоение нарушенных земель. - М.: Наука, 
1976. - С. 5-26. 62 Ковда В.А. Основы учения о почвах. - М., 1973. – Книга 
1,2. - 730 с.
63
Махонина Г.И. Первичные стадии почвообразования на 
промышленных отвалах Урала // В сб.: Освоение нарушенных земель. -М.: 
Наука, 1976. - С. 4445.
64
Қозыбаева Ф.Е., Дауытбаева К.Ә., Бейсеева Г.Б. Қайта 
құнарландырылған 
техногенді 
ландшафтардағы 
топырақ 
омыртқасыздарының биоиндикаторлық рөлі // VI международная научно-
практическая конференция «Тяжелые металлы и радионуклиды в 
окружающей среде». - Семей, 2010. -Т.2.- 307 с.
65
Бейсеева 
Г.Б., 
Козыбаева 
Ф.Е., 
Даутбаева 
К.А. 
Микроартроподыиндикаторы экологического состояния почвы // Гулстан. -
2005. -№8. - С. 8-7.
66
Гоготишвили А.Д., Особенности методики рекультивации земель 
в горных условиях // В кн.:Программа и методтка изучения техногенных
биогеоценозов. -М.:Наука, 1978. - С. 148-159.