Лекция тезистері

49 
Республика партия ұйымын басқарған ширек ғасырға жуық уақыт ішінде өзінің 
үлкен мәдениеттілігімен, иманжүзді ізеттілігімен танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, 
тағылымы терең, ой өресі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде 
де Қазақстанның тәуелсіздігінің алғашқы қиын жылдарында ол білімдар, білікті жан 
ретінде елде жүріп жатқан реформа бағыттарын, қоғамды демократияландырудың қажет 
екенін терең сезініп, қолдай білді. 
Қазақстанның қуатты аграрлы-индустриалды мемлекет ретінде қалыптасуында 
Д.А.Қонаевтың сіңірген еңбегі ерекше. Д.А.Қонаевтың билігі кезеңінде Өскемендегі 
қорғасын-мырыш және титан- магний, Соколов-Сарыбай, Лисаков, Балқаш, Жезқазған 
тау-кен-металлургия комбинаттары кұрылды және дамыды. Оның көмегімен химия, 
метталлургия институттары ашылды. Қазақстандағы ВАСХНИЛ, Ақмоладағы Бараев 
институты әлеуметтік тапсырыс пакеттерін алды, ядролық физика саласындағы қарқынды 
жұмыстар басталды, Орта Азиялық әскери округ, әскери-инженерлік база кұрылды. 
Алматыдағы құрылыс пен қаланың өркендеуіне де ол аз нәрсе жасаған жоқ. Оның 
бастамасы бойынша бой көтерген Республика сарайы, Достық даңғылындағы тұрғын 
үйлер, «Медео» спорт кешені, Балуан Шолақ атындағы спорт және мәдениет Сарайы, 
Республика алаңы, Қазақстан, Жетісу, Алматы, Алатау мейманханалары, цирк, 
аэровокзал, әуежай және көптеген ірі ғимараттар Қазақстан Республикасының визиттік 
карточкасы болып қалды. Ел астанасының көркеюіне жұрттың бәрі мүдделі десек те, сол 
кезде оны жүзеге асыру қиын еді. Үлкен құрылысты салу үшін Мәскеудің рұқсаты керек. 
Ал ондағылар басқа жақта, әсіресе мәдени-ұлттық нысандардың бой көтергеніне онша 
құлықты емес еді. Алматыда біраз нысандардың бой көтеруіне Д.А.Қонаевтың беделі, 
тіпті тапқырлығы көмектесті. Айталық, Лениннің 100 жылдық мерекесін атап өту үшін 
көп адам сыятын әсем ғимарат керек деген себепті алға тосып, Республика сарайын 
салдырды. Сол ұлы көсем атындағы даңғылды көркейтеміз деп, оның бойынан біраз 
мәдени-тұрмыстық нысандар тұрғызды: 25 қабатты «Қазақстан» қонақ үйі, М.Әуезов 
атындағы академиялық драма театры, М.Лермонтов атындағы орыс драма театры, Қазақ 
циркі, жастардың Неке сарайы, Ұлттық кітапхана, «Арасан» моншасы, жабық Көкбазар 
кешені, тоғыз қабатты Баспасөз үйі, Алматы темір жол вокзалдары, республикалық 
Пионерлер сарайы және т.б. 
5.Алғашқыда Орталық басшылығын Қазақстанның шикізаттық даму бағыты мен 
оның Д.А. Қонаев бастаған басшылығы қанағаттандырды. Бірақта «қайта құруға» сай 
жүзеге асырыла бастаған косметикалық реформалар республика басшылығын 
ауыстыруды қажет етті. Қазақстанның жоғарғы билік органдарына орталықтан басшы 
кадрлар жіберу жалғаса түсті. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі, 
республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады.Мұндай жағдай 1986 
жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы 
Д.А.Қонаевты орнынан алған кезде айрықша көзге түсті. Пленум мәжілісі небары 18 
минутқа созылды. Осы уақыт ішінде Қазақстан Компартиясының 1-ші хатшысы 
Д.А.Қонаев қызметінен алынып, оның орнына Мәскеу жіберген Г.В. Колбин сайланды. 
Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен үміт күтіп отырған республика халқының, 
соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды. Пленум өткеннен кейін екінші 
күні Орталық партия комитеті үйі алдындағы алаңға өздерінің пленум шешімімен 
келіспейтіндігін білдіру үшін жұмысшы және студент жастар, оқушылар, т.б. жиналды. 
Олардың қолдарында ұстаған ұрандарының арасында «Әр халықтың өз ұлттық көсемі 
болу керек» деген ұран бар еді. Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс халқы 
өкілдерінен де мүмкін екендігі айтылды. Алаңда болып жатқан жағдай, республика 
басшыларының, соның ішінде Г.В. Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі 
социалистік құрылысқа қарсы астыртын әрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайымдау мен 
арам пиғылды туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы кейін қанша тексерсе де 
анықталмады. Алаңда жиналған халық пен милиция және әскерлер арасында 

50 
қақтығысулар болды. Ереуілге қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып жазалаушыларға 
қарсылық көрсетті. Мұздай суға тоғыту үшін алаңға әкелінген бірнеше өрт сөндіргіш 
машиналарды жастар өртеп жіберді. Қақтығысудың барысында Е. Сыпатаев және С. 
Савицкий деген азаматтар қаза тапты. Үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш 
қолдана бастады. Алматыға басқа жерлерден арнайы әскери бөлімдер әкелінді. Бейбіт 
шеруді басып-жаншу кезінде тәртіп сақтау органдары заңдылықты өрескел бұзып темір 
таяқтарды, сапер күректерін, иттерді пайдаланды. Жастарды прокурордың шешімінсіз 
түрмеде ұстап, партия органдары құқық қорғау органдарына айыптау қорытындыларын 
тезірек шығару жөнінде қысым жасады. 1987 жылғы шілдеде КОКП Орталық Комитеті 
«Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және 
патриоттық тәрбие беру жұмысы туралы» арнайы қаулы қабылдады. Онда 1986 жылғы 
желтоқсандағы оқиға Қазақстандағы ұлтшылдықтың көрінісі деп бағаланды. Бірақ 
кейіннен бұл шешім қате деп табылды. Өйткені қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып 
көрген емес еді. Мәселені Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жанынан арнайы құрылған Мұхтар 
Шаханов бастаған комиссия тексерді. Оның барысында, қазіргі кезеңнің талабымен 
қарағанда, алғаш рет демократия және жариялылық жағдайындағы халықтың еркіндік 
үшін көтерген талабы мен ескі партиялық ойлау арасындағы қақтығыстың болғандығы 
ашып көрсетілді. Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы бас көтеруінің түрі 
ұлттық болғанымен мазмұны ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде 
орыс халқына қарсы бағытталмаған болатын. Бұл ереуіл саяси сипаттағы бейбіт 
демонстрация еді, мемлекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқ. Бірақ республиканың 
және орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол экстремистік 
(Экстремист – шектен шыққан көзқарасты жақтаушы) пиғылдағы ұлтшыл жастар 
тобының бүлігі деп бағаланды. Өмір сүріп тұрған жүйе оны «Қазақ ұлтшылдығы» деп 
айыптауға дейін барды. Желтоқсан оқиғасы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 
264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды. 1164 комсомол 
мүшесіне, 210 партия мүшесіне әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан 
шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау және Көлік 
министрліктерінен 309 адам жұмыстан босатылды, жоғары оқу орындарының 12 ректоры 
қызметінен алынды.
6. 
1990 жылы 25 наурызда өткен ҚазССР-інің 12-ші шақырылымындағы 
Жоғарғы Кеңес сайлауындағы депутаттардың бірінші сессиясында 1990-шы жылдың 24 
сәуірінде ұзақ пікірталастан кейін депутаттардың басым көпшілгінің қолдауымен «Қазақ 
ССР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі Заңына) 
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақ ССР-інің заңы қабылданды. 1990 
жылы 24 сәуірде жоғарғы Кеңесте заң қабылдағаннан кейін, Президент сайлауында 
жасырын дауыс беруге қатысқан 335 депутаттың 317-сі Н.Ә.Назарбаевты қолдап, 18-і 
қарсы дауыс берді. Нәтижесінде Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның тұңғыш президенті болып 
сайланды. Н.Ә.Назарбаевты бұл жоғарғы лауазымдық қызметке Қазақстан Компартиясы 
Орталық Комитетінің 21-ші пленумы бір ауыздан ұсынған болатын. Бірақ бұл кезеңде 
Президенттік институт туралы айту ертерек болды. Тек Президент қызметі еңгізіліп, 
Президент Жоғарғы Кеңесі сайланды. Президент мәртебесі мен өкілеттігін анықтау 
барысындағы келесі маңызды құжат - 1990 жылы 25 қазанда қабылданған Қазақ ССР-ның 
Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Декларацияда алғаш мемлекеттік билік 
бөлінісі жарияланды. Заң шығарушы билік - Жоғарғы Кеңесте, Президент-Республика 
басшысы және онда жоғары өкімдік-атқарушы билікті иеленді. 1991 жылғы 16 қазандағы 
Жоғарғы Кеңестің кезектен тыс VI-шы сессиясында Қазақ КСР Президентін сайлау 
туралы заң қабылданып, осы жылдың 1- желтоқсанында президенттік сайлау 
тағайындалды. Заңға сәйкес, Президентті сайлау жолы өзгертілді. Сөйтіп, 1991 жылы 
желтоқсанда Қазақстан Республикасының азаматтары қазақтыңмыңжылдық тарихында 
тұңғыш рет өз Президентін бүкіл халық болып сайлады. 

51 
7.
Қазақ КСР-нің "мемлекеттік егемендігі туралы" декларациясы - 1990 ж. 25 
қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған декларация. "Қазақ КСР-інің Мемлекеттік 
егемендігі туралы" Декларация республика егемендігін заң жүзінде бекітудің бастамасы 
болды. Онда республиканың тең қүқылы шарт негізінде, егеменді республикалар одағына 
кіру ойынынан басқа, алғаш рет Қаз КСР-нің егеменділік құқығы жағдайы үшін принципті 
мемлекеттік-құқықтық ережелер: Одақтың шешуіне берген мәселелерді қоспағанда, Қазақ 
КСР аумағында Республика Конституциясы мен заңдарының үстемдігі туралы, Одақтық 
Жоғарғы органдардың Қаз КСР-і Конституциясы мен егеменділік құқықтарын бұзатын 
заңдарының және басқа да актілерінің өз аумағында күшін жою құқы, Қазақ КСР-нің 
егемендігінің негізін құрайтын өзіндік меншігі, жер және оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, 
өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи 
қазыналары, оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтар - экономикалық және ғылыми-
техникалық әлеует туралы, республиканың қосқан үлесіне сай жалпы Одақтық мүліктен 
өз үлесіне құқы, соның ішінде алмаз, валюта қоры және алтын қорындағы үлесіне, 
халықаралық қатынастардың субъектісі болу, өз мүддесіне сай сыртқы саясатын анықтау 
туралы бекітілген. Сонымен қатар, Декларация алғаш рет билікті бөлу принципін паш 
етті. Декларацияға сай, заң шығару билігі Жоғарғы кеңеске берілді, Президент Республика 
басшысы болып, жоғарғы атқарушы билікті иеленді, ал сот билігі Жоғарғы Сотқа берілді; 
мемлекеттің әлеуметтік негізін анықтауға таптық тұрғыдан қараудан бас тартты; 
республика аумағында ядролық қаруды сынауды жүргізуге, қырып-жою қаруларының 
барлық түрі үшін сынақ полигондарының құрылысы мен қызметіне тыйым салды. 
Қазақстан қоғамының республикадағы демократиялық, құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени қайта жаңарулары туралы негізгі идеяларды қамтыған 
Декларациядан Республиканың жаңа Конституциясын жасау басталды. 

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: