жылдарындағы  Қазақстанның   әлеуметтік-экономикалық

 
170 
1.  Әлеуметтік-экономикалық дамудағы теріс құбылыстар. 
 
ХХ ғ. 70-жылдарының басында 60-шы жылдардың ортасында басталған экономикалық 
реформаның  қоғамдық  өндірістің  тиімділігін  арттыруға  бағытталған  бастапқы  идеялары 
бұрмаланып  және  көп  ұзамай  реформаны  жүргізу  тоқтатылып,  тарихымыздағы  тоқырау 
кезеңі басталған болатын.  
“Тоқырау”  кезеңі  дейтін  1971-1985  жылдар  аралығында  Қазақстан  экономикасы 
бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. Бұл жылдары 
өнеркәсіпті  өркендетуге  40,8  млрд.  сом  немесе  халық  шаруашылығына  бөлінген  барлық 
қаржының 32% жұмсалды. 15 жыл ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 2 есе, ал машина 
жасау, химия өнеркәсібі сияқты салаларда 3 еседен астам артты. Энергетикада электр қуатын 
өндіру  одан  әрі  шоғырланып,  орталықтандырылды.  1975  жылы  республиканың  барлық 
кәсіпорындары  дерлік  бір  орталықтан  энергиямен  жабдықталды.  Шевченко  қаласында 
шапшаң нейтронға негізделген дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Машина 
жасау және металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12%-ке жетті.  
Бұл  көрсеткіштер  оныншы  және  он  бірінші  бесжылдықтарда  да  кеміген  жоқ.  1980 
жылға дейін 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтар іске қосылды, өндірістің жаңа 
салалары пайда болды. Дегенмен осы  жылдарда КСРО-ның бірыңғай халық  шаруашылығы 
жүйесіне әбден кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы қарқынды дами алған жоқ. Республика 
өнеркәсібінің  жартысына  жуығы  одақтық  министрліктің  қарамағында  болды.  Одақтық 
ведомстволар  республиканың  шикізат  ресурстарын  өздеріне  тасып  алып,  аса  зор  пайда 
тапты.  Бірақ,  олар  Қазақстан  бюджетіне  инфрақұрылымды  дамытуға  қаржы  жұмсамады. 
Олар өз қарауындағы кәсіпорындар арқылы жылына 15 млрд. сом жалпы табыс алып отырса 
да,  республикалық  бюджетке  бар  болғаны  31  млн.  сом  немесе  1  проценттен  аз  қаржы 
аударды.  Міне,  осындай  және  тағы  да  басқа  себептерге  байланысты  өнеркәсіп  өнімінің 
кейбір  түрлерін  өндіру  жөніндегі  жекелеген  экономикалық  көрсеткіштер  бойынша 
жоспарлық тапсырмалар орындалмады. Өндірісті жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаңа 
өндірістік  қуаттар  кешігіп  іске  қосылды.  Еңбек  тәртібін  бұзушылыққа  жол  берілді,  ғылым 
мен техниканың жетістіктері өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. Осының әсерінен, 
республика өндіріс орындары 1981 ж. 760 млн. сом, 1982 ж. – 1,0 млрд., 1983 ж. – 1,3 млрд., 
1984 ж. –1,65 млрд. сомға жоспарлы өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен 
өнім  сапасын  арттыруда,  ғылыми-техникалық  дамуда,  қазіргі  заманғы  техника  мен 
технологияны игеруде капиталистік мемлекеттерден кейін қалу күшейе түсті.  
Бұл  жылдарда  жалпы  өнім  көрсеткішін  өсіру  ауыр  өнеркәсіпте  негізгі  мақсатқа 
айналды.  Күрделі  құрылыста  да  жұмысты  атқарудың  ұзақ  мерзімге  созылуы  салдарынан 
ұлттық  байлықтың  едәуір  бөлігі  істен  шығып  қалып  жатты.  Қымбатқа  түсетін,  жоғары 
ғылыми-техникалық көрсеткіштерге жетуді қамтамасыз етпейтін өндіріс орындары салынды. 
Бірақ,  осыған  қарамастан  республиканың  басшылығы  партияның  кезекті  съездерінде    ірі 
өнеркәсіп орнының, шахтаның, мұнай кәсіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттардың қатарға 
қосылғаны туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Еңбекті, материал мен ақшаны 
көп  жұмсаған  кәсіпорын  және  оның  басшыларының  көрсеткіші  жоғары  бағаланды. 
Республика  ілгерілеу  қарқынынан  айырыла  бастады,  шаруашылықтың  барлық  саласында 
іркіліс  көбейіп,  қиыншылықтар  үсті-үстіне  жинақталып,  шиеленісе  түсті,  шешілмеген 
проблемалар  көбейді.  ІХ  бесжылдықта  жоспардың  күрт  төмендетілгеніне  қарамастан 
өнеркәсіп  көлемі  12,6%-ке  орындалмады.  Оныншы  бесжылдық  -  25%-ке,  ал  он  бірінші  – 
3,6%-ке  орындалған  жоқ.  Соның  салдарынан  қаралып  отырған  жылдарда  ұлттық  табыстың 
өсу қарқыны баяулап, 80-ші жылдардың бас кезінде экономикалық тоқырауға жақындатқан 
деңгейге  дейін  төмендеді.  Мысалы,  республика  ұлттық  табысын  60-70%-ке  өсіру  міндеті 
қойылса,  ол  іс  жүзінде  36%-ке  ғана  орындалды.  Республиканың  көптеген  шаруашылық 
қызметкерлері ұлттық байлықты молайту қамын ойламай, қайта белгілі бір салаға материал 
мен  еңбекті,  жұмыс  уақытын  көбірек  жұмсап,  оны  қымбатырақ  бағаға  өткізуге  әуестенді. 
Осының  салдарынан  өнімнің  “жалпы  саны”  өскенімен,  бірақ  тауарлар  жетіспеді.  Қазақстан 

 
171 
дамыған  басқа  елдерге  қарағанда  өнімнің  бір  өлшеміне  шикізатты,  энергияны,  басқа  да 
қуаттарды  едәуір  көп  жұмсады.  Мәселен,  АҚШ  пен  Жапония  өнімнің  бір  өлшеміне  бізге 
қарағанда шикізат пен энергияны 30-40% кем пайдаланды. Елдің экономикасының ондаған 
жылдар бойы экстенсивті жолмен дамығаны көбінесе осы себептен еді.  
Өндірісті  көлемі  жағынан  басымырақ  өсіру  идеяларында  тәрбиеленген  республика 
басшылығы  үсті-үстіне  жаңа  шығындар  жұмсау  әдісімен  әрекет  жасады,  отын,  энергетика 
салаларын ұлғайтты, өндіріске табиғи ресурстарды жеделдете тартты. Мысалы, Маңғыстауда 
өндіретін  мұнайдың  және  онымен  қосылып  шығатын  газдың  тек  қана  8-10%  ғана 
пайдаланылды. Аса ірі кәсіпорындар салу арқылы шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау 
ғылыми  прогресс  арқылы  өркендейтін  өндірісті  тежеді,  өңдеу,  қайталап  өңдеу,  жаңа 
тауарлар шығару салалары баяу дамыды.  
Өндірістің  теңестірілмеуі,  әкімшілік  арқылы  басқарылуы  жағдайында  жылдық, 
тоқсандық  және  айлық  тапсырмаларды  өзгертіп  отыру  үйреншікті  іске  айналды.  1981-1985 
жылдары  Қазақстанда  әртүрлі  министрліктер  мен  ведомстволардың  жоспарлары  300-ден 
астам  рет  өзгертілген.  Күрделі  құрылыстарда  бітпеген  объектілер  саны  өсті,  жоспарлы 
құрылыстардың орнына жоспардан тыс көптеген құрылыстар салынды, қосып жазу, құрылыс 
материалдарын  талан-таражға  салу  көбейді.  70-жылдарда  құрылыста  бригадалық-
мердігерлікті  дамыту  қозғалысы  басталды.  Оның  негізінде  жұмысшылардың  өндірісте 
қорларды  пайдалануда  тәртіп  орнату,  еңбекақы  төлеуде  теңгермешілікті  жою,  неғұрлым 
көбірек  дербестік  алу  жолындағы  ұмтылысы  жатқан  еді.  Бригадалық  мердігерлікті  сөз 
жүзінде бәрі қолдады және насихатттады, ал іс жүзінде мердігерлік әдіс көптеген нұсқаулар 
арқылы жоққа шығарылды.  
Бұл  кезде  Қазақстанда  экономиканы  дамытуда  интенсивті  жолға  көшу  және  ғылыми-
техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Қызықты идеялар мен ұсыныстар аз болған 
жоқ,  жаңашылдар  мен  өнертапқыштардың  саны  көбейді,  тек  1981-1985  жылдары  жаңашыл 
ұсыныстар  берген  авторлардың  саны  818,8  мың  адамға  жетті.  Алайда,  олар  өндіріске 
ғылыми-техникалық  прогрестің  жетістіктерін  енгізу  практикасында  аз  ықпал  жасады. 
Көптеген  кәсіпорындарда  өндірістің  бүкіл  процесі  емес,  тек  жеке  учаскелері  ғана 
автоматтандырылды  немесе  комплексті  механикаландырылды.  80-ші  жылдардың  орта 
кезінде өнеркәсіптегі жұмысшылардың үштен бірі, құрылыста жартысынан астамы ауыр қол 
еңбегін  атқарды,  олардың  творчестволық  белсенділігі  төмен  болды.  Кәсіпорындарда 
социалистік  жарысты  ұйымдастыру  жасанды  сипат  алды.  Ресми  мәлімет  бойынша  бұл 
жылдары  жарысқа  жұмысшылардың  90%  қатысқанымен,  мұның  өндірістің  өсу  қарқынына, 
еңбек  өнімділігіне,  өнімнің  сапасын  жақсартуға,  өндірісті  жетілдіруге  ықпалы  болған  жоқ. 
Өндірісте  немқұрайлылық,  салақтық,  ынта-жігерсіздік  тағы  басқа  да  келеңсіз  көріністер 
үйреншікті әдетке айналды. 
Тоқырау  кезеңін  қамтыған  үш  бесжылдық  аралығында  ауыл  шаруашылығын  1965 
жылдан басталған реформалау әрі жалғастырылды. Аграрлық салаға қаржыны көптеп бөлу, 
селоның  әлеуметтік  проблемаларын  шешу,  шаруашылық  есепті  енгізу,  ауыл  шаруашылық 
өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шаралары белгіленді. Осы бағытта тек 1971-1978 жж. 
ауыл шаруашылық саласына 58,2 млрд. сом бөлінді. Мұның нәтижесінде 1985 жылға дейін 
негізгі егін шаруашылығы жұмыстары  – жер жырту, тұқым себу, дәнді дақылдарды жинау, 
мал  шаруашылығы  саласындағы  жұмыстар  75-90%    техникаландырылды.  Алайда,  ауыл 
шаруашылығы  проблемаларын  тек  күрделі  қаржыны  көбейту  арқылы  шешу  жолы  тиісті 
нәтиже  бермеді.  Аграрлық  секторда  аса  маңызды  орын  алатын  жердің  құнарлылығын 
арттыру,  электрлендіру,  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  сақтайтын  және  өңдейтін 
кәсіпорындар  жеткілікті  дәрежеде  салынбады.  Сондай-ақ  село  еңбеккерлерінің  әлеуметтік-
экономикалық проблемалары шешілмей қалды, сөйтіп бұл салада күткен бетбұрыс болмады, 
нәтижесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру тұрақсыз болды. Егістіктің шығымдылығы 
азайды, мал шаруашылық өнімдерін өндіру төмендеді.  
Бұл  кезде  ауыл  шаруашылығы  секторының  құрамында  едәуір  ұйымдық  өзгерістер 
енгізіліп, колхоздардың есебінен совхоздардың саны көбейді. 1960 жылы республикада 879 

 
172 
совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985 жылы колхоздар есебінен совхоздар саны 2140-қа өсіп, 
388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық түрінің үлес салмағы едәуір 
төмендеді.  Бірақ,  осыған  қарамастан  колхоздық  меншіктің  одан  әрі  жетілуін  байқауға 
болады.  1971-1985  жылдары  совхоздардың  өнімі  көбеймей  бір  орында  тұрып  қалса, 
колхоздарда ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті.  
Мал  шаруашылығының  жем-шөп  базасы  нығайтылды,  жем-шөптік  дақылдар  егілетін 
алқаптар  ұлғайтылды.  Дегенмен  мұның  барлығы  тек  экстенсивтік  шаруашылық  негізінде 
іске  асырылды.  Атап  айтқанда,  жемшөптік  дақылдар  егілетін  алқаптар  сегізінші 
бесжылдықтағы  6678,4  мың  гектардың  орнына  ІХ  бесжылдықта  8824,6  мың  гектарға  дейін 
жеткізілді.  1985  жылы  жоспарланған  50  млн.  қойдың  орнына  тек  қана  35  млн.  қой  болды. 
Оған  шопанның  ауыр  еңбегіне  немқұрайлы  қарау,  малды  күтіп  бағудағы  қазақтың  еңбек 
дәстүрін  елемеу,  халықтың  ғасырлар  бойы  қалыптасқан,  сыннан  өткен  технологиясының 
жоғалып кетуі үлкен әсерін тигізді.  
Бір  айтып  кететін  жағдай,  бұл  жылдары  мал  шаруашылығын  өнеркәсіптік  негізге 
көшіру  басталды.  Сондай-ақ  ет  және  сүт  өндіретін  кешендер  мен  мал  бордақылайтын 
алаңдар  салынды,  малды  өсіріп,  күтетін  мамандандырылған  шаруашылық  бірлестіктері, 
құнажындар өсіретін фермалар құрылды. Жалпы қуаты 23 мың ірі қара малды жедел өсіріп, 
бордақылайтын  төрт  кешен:  Алматы  облысы  бойынша  10  мың  басқа  арналған  “Жетіген”, 
Шығыс Қазақстан облысында 5 мың басқа есептелген “Ждановский”, Орал облысында 5 мың 
басқа  арналған  “Правда”  газеті  атындағы,  Ақмола  облысында  3  мың  басқа  арналған 
“Шалқар”  кешендері  жұмыс  істеді.  Қарағанды  облысында  шошқа  өсіріп  бордақылайтын 
“Волынский” кешені қатарға қосылды. 1976 жылдың басына қарай 575 мың бас ірі қара мал, 
418 мың шошқа, 1,7 миллионнан астам қой өнеркәсіптік негізде күтіп бағылды.  
Бірақ,  осы  жылдарда  ауыл  шаруашылығында  келеңсіз  жағдайлар  қалыптаса  бастады. 
Мал  аурулары  көбейіп,  нәтижесінде  мал  саны  азайып  кетті.  Азық-түліктік  астық  өндіру 
жөнінен  одақта  алдыңғы  орындардың  біріне  шыққан  республика  жыл  сайын  жемге  арнап 
басқа жерлерден миллиондаған тонна астық сатып алып отырды. Мұнда ауыл шаруашылығы 
өнімдерін  өңдеу,  сақтау,  халыққа  сату  ісі  сұранысты  қанағаттандырмады.  Көліктің, 
элеваторлардың,  қоймалардың  жетіспеушілігінен,  жолдың  нашарлығынан  жыл  сайын 
жиналып  алынған  өнімнің  20%-тен  40%-ке  дейінгісі  ысырап  болды.  Ауыл  тұрғындарының 
еңбегі тиісінше бағаланбай, олар қалаларға, басқа жақтарға көшіп кетуге мәжбүр болды. 
Аграрлық сектор саласында енгізілген жаңа сатып алу бағасы көбінше өнімнің өзіндік 
құнын ақтамады. Зиянмен жұмыс істейтін шаруашылықтардың саны артты. Егер 1970 жылы 
ондай шаруашылықтардың үлес саны  совхоздардың 26%-ін, колхоздардың 4%-ін  қамтыса, 
1985  жылы  совхоздардың  53%  ,  колхоздардың  49%  зиянмен  жұмыс  істеді.  Ауыл,  село 
еңбекшілеріне  еңбекақы  төлеуде  теңгермешілік  күшейді,  адамдар  көбінесе  ақшаны 
жұмыстың  нәтижесі  үшін  емес,  жұмысқа  шыққаны  үшін  алды.  Еңбекте  ақы  төлеу  оның 
өнімділігінің өсуінен басып озды. 
Республиканың  жергілікті  жерлеріндегі  ауыл  шаруашылығы  өндірісін  ұтымды 
ұйымдастыру,  оның  тиімділігін  арттыру  бағытындағы  кейбір  ізденістер  басшы  органдар 
тарапынан  қолдау  таппады.  80-ші  жылдардың  басында  жүргізілген  сансыз  көп  қайта 
құрулар,  эксперименттер,  бағаның,  интеграция  мен  мамандандырудың  жаңа  түрлерін  және 
т.б.  енгізу  ауыл  шаруашылығының  берекесін  кетірді.  Одан  болдырған  ауыл  шаруашылығы 
қатаң  әкімшілік  бақылауға  алынып,  аяғында  келіп  дағдарысқа  ұшырады.  Істің  жағдайын 
жаңа шешімдер қабылдау жолымен өзгертуге тырысу елеулі нәтиже бермеді.  
ХХ ғ. 70 және 80 жж. бірінші жартысында Қазақстанда халықтың әлеуметтік жағдайын 
көтеруде  бірсыпыра  істер  атқарылды,  жұмысшылар  мен  қызметшілердің  орташа  айлық 
табысы  едәуір  өсті.  70-жылдардың  І-ші  жартысында  халық  шаруашылығының  өндірістік 
салаларында  жаңа  еңбек  ақы  белгіленді,  ең  төменгі  жалақы  70  сомға  жеткізілді. 
Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы көбейді, халықтың төмен айлық алатындары орташа 
айлық  алатындар  дәрежесіне  көтерілді.  Осы  жылдары  халықты  қоғамдық  тұтыну  қоры 
есебінен  қамтамасыз  ету  біраз  жақсарды.  Оның  едәуір  бөлігі  жәрдем,  зейнетақы  және 

 
173 
стипендия  төлеуге,  тегін  білім  алуға,  денсаулық  сақтауға,  мәдени  және  тұрмыстық  қызмет 
көрсетуге  жұмсалды.  1971  жылы  колхозшылар  үшін  де  жұмысшылар  мен  қызметкерлерге 
белгіленгендей  зейнетақы  белгілеу  тәртібі  енгізілді.  1972-1974  жж.  соғыс  және  еңбек 
мүгедектеріне  айлық  орташа  зейнетақы  33%-ке  көбейтілді,  ал  1975  ж.  Отан  соғысының 
мүгедектеріне қосымша жеңілдіктер енгізілді.  
Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дәрежесін көтеруге ықпалы аз тиді. Өйткені  
мемлекеттің  және  кәсіпорындардың  бағаны  көтеруі,  тауарлар  сапасының  нашарлауы, 
тапшылықтың  өсуі,  еңбек  ақы  төлеудегі  теңгермешілік  және  т.б.  халықтың  тұрмыс 
жағдайының  төмендеуіне  әкеп  соқтырды.  Оған  ақшаның  құнсыздануы  әсер  етті,  тек  1970-
1986 жж. құнсыздану 20%-ке өсті. Әлеуметтік саладағы ең өткір проблеманың бірі тұрғын үй 
проблемасы  болды.  Халық  санының  өсуіне  байланысты  тұрғын  үймен  қамтамасыз  ету 
мәселесі  аяғына  дейін  шешілмеді,  оған  үй  салуға  бөлінген  қаржының  азаюы  себеп  болды, 
тұрғын үй құрылысының жоспары орындалмады. Тек, 11-ші бесжылдықта ғана республикада 
1,2 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын 
салу жоспары орындалмады.  
Сөйтіп,  тоқырау  кезіндегі  келеңсіз  процесстер  әлеуметтік  саланы  мықтап  шарпыды. 
Әлеуметтік-мәдени саланы дамытуға қаржы бөлудің “қалдықтық принциптері” қалыптасты, 
яғни ол салаға таза өндірістік мақсаттардан артылған қаржы ғана бөлінді.  
Қорыта келгенде, 70-80-жылдары республика экономикасында тұтастай Одақтың халық 
шаруашылығына тән үйлесімсіздіктердің  бәрі көріне бастады. Бұл ең алдымен басқарудың 
әміршіл-әкімшілдік  әдістерінің  әбден  орнығуы  еді.  Экономикалық  ынталандыруды  жоққа 
шығара  отырып,  қалыптасқан  жүйе  экономиканы  экстенсивтік  даму  жолында  ұзақ  ұстап 
қалды.  Мемлекеттік  меншіктің  іс  жүзінде  ведомстволық  меншікке  айналдырылуы  өндіріс 
қызметкерлерін  құрал-жабдықтарынан  алыстатуға  алып  келді.  Еңбекақы  төлеу  жүйесі 
еңбектің  нәтижесімен  байланыстырылмады.  Кәсіпорындардың  ешқандай  дербестігі  болған 
жоқ.  Халық  шаруашылығы  иесіздіктен,  жаңа  техника  мен  технологияны  нашар  енгізуден 
үлкен зиян шегіп жатты. Экономикалық ведомстволар түріндегі орталықтың әміріне бағыну 
республикадағы жағдайды одан әрі қиындата түсті. 80-ші жылдардың ортасында республика 
экономикасы дағдарыс жағдайына ұшырады.  
    
2. Қоғамдық-саяси  өмірдегі  келеңсіз  құбылыстардың  етек алуы. 
      
ХХ  ғ.  70-80-жылдары  республиканың  қоғамдық-саяси  өмірінде  де  күрделі  жағдай 
қалыптасты. КОКП-ның әлеуметтік-экономикалық саясаттағы қателері ұлттық қатынастарға 
да әсерін тигізбей қойған жоқ. Брежневтік басшылық бұл салаларды мүлтіксіз әрі ешқандай 
проблема жоқ деп санады. Ұлт мәселесін шешудегі табыстарды асыра бағалау кемелденген 
социализм  концепциясынан  туындады.  Нақ  осы  кезеңде  ұлт  мәселесіндегі  проблемалар 
шешілуінен гөрі шапшаңырақ қордаланды.  
1922  ж.  федералдық  мемлекет  ретінде  құрылған  КСРО  іс  жүзінде  унитарлық 
мемлекетке  айналып  кетті.  Оның  құрамындағы  Одақтас  республикалардың  құқықтары 
шектеліп,  нақты  егемендігі  жоқ  автономия  ретінде  дамыды.  Ұлттардың  өзін  өзі  билеуі  іс 
жүзінде  ұмыт  болды.  КСРО-дан  еркін  шығу  құқы  болғанымен  бірде-бір  халық  оны 
пайдалана алмады. Бұл жерде нақты өмір  шындығы есепке алынбады, саяси демократияның 
бұрмаланғандығы салдарынан бұлайша ерік білдірудің өзі мүмкін емес еді.  
Ұлттық  проблеманың  бәрін  тек  интернационалдық  тәрбиені  жақсарту  арқылы  ғана 
шешуге  болады  деп  пайымдалды.  Бұл  бағыттағы  тәрбие  нақты  өмірден  алшақ  жүргізілді, 
интернационализм  идеяларын  насихаттаумен  шектелді.  Осы  мағынада  алғанда 
интернационалдық тәрбие ұлттық саясаттың орнына жүрді немесе бүтіндей оны ауыстырды.  
Түрі  ұлттық  мәдениет,  оқу  мен  тәрбие  іс  жүзінде  аударма  болды.  70-80  жж.  ұлттық 
салт-санадан  гөрі  кеңестік  салт-сана  көбірек  дәріптелді.  Қоғамдық-саяси  өмірде 
европоцентризм  басым  еді.  КСРО  халықтары  мен  ұлттарының  дамуындағы  орыс 
мәдениетінің  рөлін  асыра  бағалау  етек  алды.  Біздің  тарихымыздың  бөліп  алуға  болмайтын 

 
174 
бөлігі болып табылатын көшпелілік өркениеті мен шығыс мәдениетінің бүкіл қабаты жауып 
тасталды,  адамдардың  тарихи  санасын  жою  процесі  жүрді.  1917  ж.  Қазан  төңкерісіне 
дейінгінің  бәрін  ұмытуға  табандылықпен  мәжбүр  етілді.  Мұның  керісінше  Кеңес  дәуірінің 
тарихы  барынша  дәріптелді.  Ресми  органдар  мен  насихат  қазақ  халқының  және  Одақтың 
басқа халықтарының нағыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп жұртты сендірді. 
Шұғыл  интернационалдандыру,  ұлттық  мүдделерді  есепке  алмай  бюрократтық  және 
күштеп  қудалау  әдістерімен  біртұтас  совет  халқының  қалыптасуын  шапшаңдатуға  тырысу 
ұлт  саясатында  өрескел  ағаттықтар  мен  елеулі  қателіктер  жіберуге  әкеліп  соқтырды.  Ал 
шынайы интернационализм “өз” ұлтыңның да және басқа ұлттардың да ұлттық  мүдделерін 
түсініп,  мойындамайынша  мүмкін  емес  еді.  Ұлтшылдық  ең  алдымен  ұлттық  мүдделерді 
кемсітуден пайда болады.  
Қазақстанда  тіл  саясатында  да  кемсітушілік  орын  алды.  Орыс  тілін  республикада 
қазақтардың 60%-і меңгерсе, қазақ тілін орыстардың 1%–нен де азы меңгерді. Қазақ тілі тек 
тұрмыстық  саламен  шектеліп,  іс  жүргізуде,  мемлекеттік,  дипломатиялық,  әскери  өмірде, 
жоғары  мектептерде  қолданылмады.  Кітаптың  95%    орыс  тілінде  басылды,  теледидар 
хабарларының  70%    эфирге  орыс  тілінде  шықты.  Бұрынғы  КСРО-дағы  империялық  тіл 
саясаты ең алдымен орыс тілін білмейтін адамдардың әлеуметтік өсу мүмкіндіктерін шұғыл 
тарылта беру мақсатын көздеді.  
Ұлт  саясатындағы  бұрмалаулар,  саяси  ахуалдың  қаталдандырылуы,  еркін  ой-пікір 
айтуға  өкіметтің  төзбеушілігі,  әсіресе,  зиялылар  арасында  наразылық  туғызды.  Ол  түрліше 
көрінді.  Студенттер,  шығармашылық  және  ғылыми  интеллигенция  арасында  республиканы 
орыстандыру  саясаты  айыпталды,  қазақ  тілінің  жағдайына,  республиканың  егемендік 
құқының жоқтығына алаңдаушылық білдірілді.  
Партиялық-мемлекеттік  құрылым  қызметінің  70-80-жж.  басындағы  өзекті  бағыты 
бұрынғыша  ұлтшылдыққа,  жершілдіктің  көріністеріне  және  патриархалдық  құрылысты 
дәріптеуге қарсы күрес болды. Өзгеше ойлаудың барлық түрі қудаланды. Өмір сүріп тұрған 
жүйенің  идеологиясы  мен  жаттанды  догмаларына  сай  келмеген  өз  көзқарастарын  әдебиет 
пен  өнер  шығармаларында  бейнелеген  интеллигенцияның  өкілдері  қудалауға  ұшырады. 
Мысалы,  ақын  О.Сүлейменовтың  “АзиЯ”  деген  талантты  кітабы  осындай  қасіретке 
ұшырады.  О.Сүлейменовтың  оппоненттері  “Молодая  гвардия”,  “Москва”,  “Звезда”  және 
басқа журналдардағы  мақалаларында кітаптың идеологиялық  бағыты мен мақсатына күмән 
келтірді. Ол ұлтшылдық, пантюркистік шығарма және орысқа қарсы деп айыпталды.  
Кеңестік  билік  ғалымдар  арасындағы  ой-пікір  бостандығына  барынша  тиым  салып 
отырды.  Мысалы,  1976  жылы  философия  институтының  авторлар  ұжымы  даярлаған 
“Дәстүрлі  қазақ  өнерінің  дүниетанымы”  деген  кітапты  басып  шығаруға  тиым  салды. 
Антрополог  О.Исмағұловтың  “Қазақстанның  этностық  геногеографиясы”  деген  кітабы 
идеялық  тұрғыдан  зиянды  деп  табылды.  Авторға  методологиялық  қате  жіберген,  ру-
тайпалық  факторларды  бүгінгі  заманмен  байланысты  біржақты  баяндаған  деген  айып 
тағылған. Кейінірек бұл айыптың бәрі алынып тасталды.  
1979 жылы жазда Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы ұлғая түскен қарама-
қайшылықтардың көрінісі еді. Ол ұлттық қатынасты түпкілікті халықтың мүдделерін есепке 
алмай орталықтың әміршілдік әдіспен реттеуінің мезгілі өткенін көрсетті. Қазақстанда 1979 
жылы  неміс  автономиясын  құру  әрекеті  және  оған  қазақ  тұрғындарының  қарсы  шығуы 
республиканың  саяси  тарихындағы  маңызды  оқиғалардың  бірі.  Қазақстанда  неміс 
автономиялы  облысын  құру  туралы  шешім  1979  жылы  көктемде  КОКП  Орталық  Комитеті 
Саяси  Бюросының  мәжілісінде  республиканың  үкіметі  мен  Жоғарғы  Кеңесінің  келісімінсіз 
қабылданды.  Қазақстан  Компартиясы  Орталық  Комитетінің  сол  кездегі  бірінші  хатшысы 
Д.А.Қонаевтың  куәлік  етуіне  қарағанда,  қазақ  жерінің  қақ  ортасынан  неміс  автономиялық 
облысын  ашу  туралы  шешім  қабылдауға  КСРО  Мемлекеттік  қауіпсіздік  комитетінің 
төрағасы  Ю.Андропов  мұрындық  болған  көрінеді.  Бұл  автономиялы  облысқа  Ақмола, 
Павлодар,  Қарағанды  және  Көкшетау  облыстарының  бірсыпыра  аудандары  беріліп, 
Ерейментау қаласы оның орталығы жасалмақ болып белгіленді.  

 
175 
Автономиялы  облыс  құру  туралы  мәлімет  республикаға  тез  тарап,  қазақ  халқының 
заңды  қарсылығын  туғызды.  Маусымның  16  күні  таңертең негізінен  облыс  орталығындағы 
жоғары  оқу  орындары  мен  техникумдарының  студенттері  қатарындағы  қазақ  жастары 
қаланың  орталық  алаңына  жиналды.  Жастар  қазақ  және  орыс  тілінде  “Қазақстан 
бөлінбейді!”, “Неміс автономиясы болмасын!” және басқа ұрандар жазылған транспоранттар 
алып шықты. Митинг Кремльдің неміс автономиясын құру туралы шешімін айыптаған үндеу 
қабылдады. 19 маусымда Ақмолада тағы бір демонстрация болды. Оны аудандардан келген 
соғыс  және  еңбек  ардагерлері  бастады.  Оған  2  мыңнан  4  мыңға  дейін  адам  қатысты. 
Демонстрацияға  қатысушылар  облыс  басшыларына  автономияны  құруға  қарсы  үндеу 
тапсырды.  Ақмоладан  кейін  шағын  митингілер  мен  демонстрациялар  Атбасарда, 
Ерейментауда, Көкшетауда өтті.  
КОКП  Орталық  Комитеті  Саяси  Бюросының  бұл  шешіміне  республикада  тұратын 
немістердің  өздері  де  қарсы  болды.  Олар  “Қазақстаннан  шаңырақ  сұрағанымыз  жоқ,  кеңес 
немістерінің  ту  тікпек  жері  Еділ  бойы,  автономия  алсақ,  о  бастағы  “ата”  қоныстан  ірге 
көтереміз”, - деп отырып алды. Бұл жерде еске салып кететін жағдай: бұрын Волга бойында, 
нақтырақ  айтсақ  Ресейдің  Волгоград  және  Саратов  облыстарының  аумағында  неміс 
автономиялық облысы бар болатын. Ол 1941  жылы Гитлерлік Германия әскерлері КСРО-ға 
басып кіргеннен кейін Кеңес үкіметінің шешімімен таратылып,  оның мыңдаған азаматтары 
Қазақстан  жеріне  жер  аударылған  еді.  Республика  халқының  наразылығының  нәтижесінде 
орталық  өз  шешімін  өзгертуге  мәжбүр  болды.  Сөйтіп,  Қазақстан  жерінде  неміс 
автономиялық облысын құру жөніндегі шешім іске аспай қалды. Бұл бой көрсетулерден соң 
жазалау науқаны шектеліп жүргізілді (бұл тоқырау заманы үшін болмаған оқиға) және тіпті 
әкімшілік  істері  бойынша  да  сот  процесі  жүрген  жоқ.  Алайда  республиканың  басшылығы 
және  Мемлекеттік  қауіпсіздік  комитеті  демонстрация  туралы  хабардың  кең  тарап  кетпеуі 
үшін  барлық  күш-жігерін  жұмсады.  Баспасөз  беттерінде  бұл  оқиғалар  туралы  ештеңе 
жазылған жоқ.   
Осы  жылдарда  индустриялық  дамудың,  кәсіпорындардың  көптеп  салынуының 
нәтижесінде  қоршаған  ортаға  орасан  зор  зиян  келтірілді.  Сырдария  және  Әмудария 
өзендерінің суларын мақта егісіне көптеп бөлуден Арал теңізі тартылып, оның суы азайды. 
Арал  теңізі  атырабына  өндіргіш  күштерді  орналастыруда  жіберілген  стратегиялық 
қателіктер,  жер  және  су  қорын  есепсіз  пайдалану,  мақта  мен  күріш  дақылдарын  өсіруге 
басымдық  беру  салдарынан  теңіз  түбі  27  мың  шаршы  шақырымға  дейінгі  аумақта  құрғап, 
жалаңаш  қалды.  Теңіз  суының  тұздылығы  3  еседен  астам  өсіп,  Арал  өзінің  балық 
өнеркәсібінен тұтастай айырылды. Оның үстіне құрғап қалған теңіз түбінен тұз бен шаңның 
көтерілуі күшейе түсіп, Арал аймағының климаты күрт нашарлап кетті. Айналадағы табиғи 
орта тепе-теңдігінің бұзылуы халықтың тұрмыс жағдайы мен денсаулығына қатер төндірді. 
Адам  өлімі,  әсіресе,  балалардың  шетінеуі  көбейді.  Аймақ  тұрғындарының    80%-і  әр  түрлі 
сырқаттарға  шалдықты.  Бұл  экологиялық  апат  іс  жүзінде  ұлттың  генетикалық  өсіп-өнуі 
мүмкіндігін сақтап қалу туралы мәселе көтеруге мәжбүр етті, өйткені Арал аймағы негізінен 
республиканың байырғы халқы - қазақтар мекендейтін аудан.  
Осындай ауыр жағдай  Семей өңірінде де орын алды. Семей және басқа полигондарда 
барлығы  500-ден  аса  ядролық  қарулар  жарылды.  Бұл  жарылыстардың  халықтың 
денсаулығына  және  қоршаған  ортаға  тигізген  зияны  мен  зардабы  туралы  ондаған  жылдар 
бойы  айтылмады.  Ғалымдардың  мәліметі  бойынша  полигонда  сынақ  жасалған  жылдары 
кемінде 500 мың Семей өңірі тұрғындары ионды радиацияның сәулесіне ұшырады, әсіресе, 
онкологиялық  сипаттағы  аурулар  көп  шықты.  1975-1985  жж.  бұл  аурулардан  өлгендер  тек 
Семей  облысының  өзінде  ғана  7  есе  өсті,  бала  туу  азайғаны,  жынданып  ауру  және  өзін-өзі 
өлтіру  көбейгені  байқалды.  Семей  полигонынан  басқа  әр  жылдарда  Республика 
территориясында  27  жерде  қуаты  әртүрлі  38  ядролық  жарылыс  жасалды.  Бұндай 
жарылыстар,  әсіресе,  Атырау  облысында  көбірек  болды,  мұнда  жаппай  қырып-жоятын 
қарудың  17-сі  сыналған.  Сегіз  ядролық  заряд  Орал  өңіріндегі  полигондарда,  қалғандары 

 
176 
Ақтөбе,  Ақмола,  Оңтүстік  Қазақстан  облыстарында  жарылған.  Бактериологиялық  қарулар 
сынау полигоны Арал теңізіндегі Барсакелмес аралында жүргізілді.  
70-80-ші  жылдары  мәдениет  саласын  нығайтуда  біраз  жұмыстар  істелді.  Селолық 
жерлерде  6  мыңнан  астам  клубтар  мен  мәдениет  сарайлары  қызмет  көрсетті.  Оларда  12 
мыңнан  астам  көркемөнерпаздар  ұжымы  істеді.  Ауыл-село  тұрғындарының  тұрмысына 
теледидар,  радио,  баспасөз,  кино  бұрынғыдан  көбірек  ене  бастады.  Қазақстанның  село 
зиялыларының  мәдени  дәрежесі  сан  және  сапа  жағынан  едәуір  өсумен  сипатталды.  Орта 
есеппен  бір  колхоз  бен  совхозға  70-ші  жылдардың  басында  45  жоғары  және  арнайы  орта 
білімі бар маманнан келді.  
1970  жылға  қарсы  теледидар  республиканың  барлық  облыстарына  дерлік  енді. 
Қазақстанда  теледидардың  15  программалық  орталығы  және  осынша  студиясы,  сондай-ақ 
теледидар бағдарламасын тарататын және қабылдап алып қайта тарататын жүйелер істеді. 4 
республикалық  және  19  облыстық  бағдарламалар  арқылы  радио  хабарлары  қазақ,  орыс, 
ұйғыр,  корей  тілдерінде  жүргізілді.  1976  жылдың  аяғында  10282  кино  қондырғысы  болып, 
олар бір жылда 290 миллион кино көрерменіне қызмет көрсетті.  
Халық  ағарту  ісі  де  бірсыпыра  алға  басты.  Мысалы,  республиканың  жалпы  білім 
беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 млн. 140,8 мың бала оқыса, 1977 жылы 9217 мектепте 
3 млн. 266,1 мың бала оқыды. Мектептің оқу ісінің алдына 70-ші жылдары жаппай орта білім 
беру  міндеті  қойылды.  1984  ж.  балаларды  алты  жастан  бастап  оқытуға  көшу,  еңбекпен 
ұштастыра оқыту үшін оқу-материалдық база жасау, оқу бағдарламасына жаңа пәндер қосу 
жөніндегі  мектеп  реформасы  басталды.  Бірақ,  осымен  бірге  мектептегі  оқу  ісін  дамытуда 
кемшіліктер  де  орын  алды.  Мектептерге  партиялық  әмір  күшейе  түсті.  Оқу-тәрбие 
процестерін  саясаттандырудың  үстіне  жалпы  көрсеткішті  қуалау,  оқу  процестерін  жасанды 
жүргізу,  оқушылардың  оқуға  немқұрайды  қарауы  қосылды.  Ұлттық  мектептерді    қысқарту  
тенденциясы    күшейіп,  орыс  мектептерінің  саны  көбейді.  Мектептегі  оқу  ісінің  дағдарысы 
экономикадағы, саясат пен идеологиядағы бұрмалаулардың көрінісі еді.  
1970 жылы Қазақстанда 46 жоғары және 190 арнаулы орта оқу орны болып, оларда 416 
мыңнан  астам  студент  білім  алды.  Студенттер  160  мамандық  бойынша  әзірленді. 
Республиканың  техникумдарында  жастар  182  мамандық  бойынша  оқытылды.  1986  жылы 
республикада жоғары оқу орындарының саны 55-ке, ал арнаулы орта оқу орындарының саны 
246-ға  жетті.  Жоғары  оқу  орындары  мен  техникумдарда  550  мыңдай  студент  оқыды. 
Республика халқының әрбір 10 мың адамына 160 студенттен келді.  
ХХ ғ. 70-80 жж. қазақ әдебиеті  І. Есенберлиннің, Ә.Нұршайықовтың, М.Мақатаевтың, 
Т.Айбергеновтың, О. Сүлейменовтың, М.Шахановтың, Қ.Мырзалиевтің, Ф.Оңғарсынованың, 
Ә.Кекілбаевтың, О.Бөкеевтің және басқалардың шығармалары арқасында елеулі табыстарға 
жетті. 
Сазгерлер 
Ш.Қалдаяқовтың, 
Л.Хамидидің, 
Н.Тлендиевтің, 
Ә.Еспаевтың, 
І.Жақановтың әндері Қазақстанның музыкалық мәдениетінің алтын қорына кірді.  
“Ботагөз”,  ”Аққан  жұлдыз”,  “Менің  атым  Қожа”,  “Қыз  Жібек”,  “Атаманның  ақыры”, 
“Транссібір  экспресі”,  “Бейбарыс  сұлтан”  кинофильмдері  республика  кино  өнерінің 
таңдаулы  туындылары  деп  бағаланды.  Қазақ  киносының  табыстары  көбінше  артистер 
Н.Жантуриннің, 
Ы.Ноғайбаевтың, 
А.Әшімовтың, 
Ә.Боранбаевтың, 
режиссерлар 
Ш.Аймановтың,  М.Бегалиннің,  С.Ходжиковтың,  А.Қарсақпаевтың,  Т.Теменовтың  және 
басқалардың шығармашылық қызметтерімен байланысты.  
Ә.Қашаубаев  негізін  салып  кеткен  ән  өнеріндегі  игі  дәстүрді  Б.Төлегенова, 
Е.Серкебаев,  Ә.Дінішев,  Р.Жаманова,  Р.Бағланова,  Р.Рымбаева  т.б.  жалғастырып  байыта 
түсті.  
70-80-ші жылдары ғылым саласында да біраз табыстарға қол жетті. Республика Ғылым 
Академиясының  бірсыпыра  ғылыми  зерттеулерін  дүние  жүзі  таныды.  1976  жылы  биолог 
ғалым М.Ә.Айтхожин генетика мен микробиология саласында Лениндік сыйлыққа ие болды. 
Ғалымдардың  зерттеулері  оңтүстік  Маңғыстауда  және  Орал-Ембі  атырабында  мұнай  мен 
газдың  ірі  кендерін  игеруге,  Ертіс-Қарағанды  каналын  салуға,  егін  шаруашылығында 
топырақ қорғау жүйесін енгізуге көмектесті. Осы жылдары бес томдық “Қазақ КСР тарихы”, 

 
177 
он  томдық  “Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі”,  он  бір  томдық  “Қазақстанның 
металлогениясы”,  тоғыз  кітаптан  тұратын  “Қазақстанның  сүт  қоректілері”,  тоғыз  томдық 
“Қазақстанның  өсімдіктері”  және  диалектикалық  логика  жөнінде  бірсыпыра  іргелі 
монографиялар  мен  зерттеулер  жарық  көрді.  Әл-Фарабидің,  Ш.Уәлихановтың, 
Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттеліп басылып шығарылуы қоғамдық ғылымдағы елеулі 
оқиға болды.  
Алайда  Қазақстан  ғылымының  табыстарымен  бірге  оның  қайшылықтары  мен 
шешілмеген  ірі  проблемалары  да  болды.  Машина  жасау,  радиоэлектроника,  радиотехника, 
автоматика сияқты ғылыми-техникалық прогрестің аса маңызды салалары бойынша ғылыми 
кадрларды  даярлау  және  ғылыми  мекемелерді  ұйымдастыру  кенже  қалып  келді. 
Академиялық,  жоғары  оқу  орындарындағы  және  салалық  ғылымды  нашар  ұштастыру  көп 
тақырыптылыққа,  ғылыми  күштердің  шашырап  кетуіне,  олардың  аса  маңызды  бағыттарды 
зерттеуге  тиісінше  шоғырландырылмауына,  ғылыми  жұмыстардың  бірін-бірі  қайталауына 
әкеп соқты. Ғылыми зерттеулердің тиімділігі күрт төмендеді. Мысалы, 1985 жылы өндіріске 
енгізілген  бір  зерттеудің  экономикалық  тиімділігі  1980  жылмен  салыстырғанда  екі  есе 
төмендеді.  Республиканың  бірде-бір  ғылыми  мекемесі  елде  құрылған  ғылыми-өндірістік 
комплекстердің  құрамына  кіре  алмады.  Сөйтіп,  экономикадағы  тежеу  мен  тоқырау 
құбылыстары  қоғам  өмірінің  мәдени  салаларына  да,  ғылымның  дамуына  да  салқынын 
тигізбей  қоймады.  Мәдени  салалардың  мәселелерін  жете  бағаламау,  олардың  дамуына 
қаржыны  “қалдықты”  принцип  бойынша  бөлу  республика  мәдениетінің  кең  көлемде 
дамуына өзінің теріс әсерін тигізді.  
Сонымен,  тоқырау  өмірдің  барлық  салаларында:  қоғамдық-саяси  өмірде,  идеологияда, 
мәдениетте,  адамдар  арасындағы  қарым-қатынаста  және  т.б.  орын  алды.  Брежневтің  жеке 
басына табыну етек алған жағдайда, әсіресе,  70-ші  жылдардың аяғы мен 80-ші  жылдардың 
бас кезінде бұл жағдай барған сайын өрши түсті.  
 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: