Лекциялар курсы Редакциясын басқарған



Pdf көрінісі
бет1/29
Дата03.03.2017
өлшемі1,84 Mb.
#6114
түріЛекция
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29

 

 ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ 
 
 
Лекциялар курсы 
 
 
 
 
 
 
Редакциясын басқарған 
тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ.С. Қаражан 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы 
“Қазақ университеті” 
2008 

 

Баспаға әл-Фараби атындағы 
Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің 
Ғылыми кеңесі және Редакциялық-баспа кеңесі ұсынған 
 
 
  
 
 
Пікір жазғандар: 
тарих ғылымдарының докторы, профессор  Қ.М. Атабаев, 
тарих ғылымдарының докторы, профессор М.Ж. Әбдіров 
 
 
 
 
Авторлар ұжымы: 
Қ.С. Қаражан,  Ж.Ә. Әбсеметова, Ф.А. Қозыбақова,  Т.Қ. Мекебаев, 
С.С. Саржанова, С. Смағұлов,  Ш.Б. Тілеубаев. 
 
 
 
 
 
 
Қазақстан  тарихы:  Лекциялар  курсы.  /Қ.С.  Қаражан,  Ж.Ә.  Әбсеметова,  Ф.А.Қозыбақова, 
Т.Қ.Мекебаев,  С.С.Саржанова,  С.Смағұлов,  Ш.Б.Тілеубаев;  Редакциясын  басқарған  Қ.С. 
Қаражан.  – Алматы: Қазақ университеті,  2008. –  216 б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Оқу  құралы  жаңа  деректер  негізінде  құрастырылған.  Авторлар  ұжымы    маңызды 
оқиғаларға    толы  ежелгі  заманнан  бүгінгі  күнге  дейінгі    Қазақстанның  тарихи  тәжірибесін 
жаңа көзқарас тұрғысынан қарастырады. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2008  
 

 

 
КІРІСПЕ 
 
Кейінгі  жылдары  Қазақстан  тарихы  бойынша  біршама  оқулықтар  жарық  көрсе  де, 
еліміздің  тарихының  әлі  де  болса,  жете  қарастыратын  қалтарыстары  баршылық.  Бұл 
лекциялар  курсы  бұрын  сыңаржақ  қарастырылып  келген  тарихи  оқиғаларға  жаңаша  баға 
берумен  қатар,  Қазақстан  тарихының  кезінде  жазуға  тиым  салған  “ақтаңдақ”  беттерін  де 
тарих  оқулығына  қойылатын  бүгінгі  биік  талаптар  тұрғысынан  саралаған.  Біздің  қазіргі 
заманғы тарихымыздың аса ауыр тұстары кеңестік әкімшіл-әміршіл кезеңмен сәйкес келеді. 
Ұсынылып  отырған  лекциялар  курсы  міне,  осы  кезеңнің  қайшылықты  тұстарының  кейбір 
көлеңкелі,  бірақ  тарихымызда  ұзақ  жылдар  бойы  “жабық”  болып  келген  мәселелерін  жаңа, 
егемен  елдің  тарихы  тұрғысынан  баяндауға  құрылған.  Кеңестік  тоталитарлық  жүйенің 
жазықсыз  жазалауына  ұшыраған  халқымыздың  көрнекті  мемлекет,  ғылым  мен  мәдениет 
қайраткерлерінің еңбегіне лайықты баға берілген.  
Болашаққа тағылым болу үшін өткен жолымызды зерделегеніміз абзал. Ол үшін бүгінгі 
ұрпақ  ата-тек  сабақтастығын  қаз-қалпында,  кәусар  күйінде  білуге  тиіс,  тек  қана  шындық 
айтылуы керек. Міне, осы тұрғыдан алғанда бұл лекциялар курсы бүгінгі күннің талаптарына 
жауап  береді.  Себебі,  онда  өткен  тарихтың  өзекті  мәселелері  көтеріліп,  олар  бар 
мүмкіндігінше  толық  та  жан-жақты  қамтылған.  Лекциялар  курсында  Қазақстанның  ежелгі 
заманнан  бастап  бүгінгі  күнге  дейінгі    тарихы  жоғарғы  оқу  орындарының  тарих  емес 
мамандықтарының  студенттеріне  кредиттік  оқу  жүйесіне  сай  типтік  бағдарлама  көлемінде 
баяндалады. Әсіресе, тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшу 
жағдайлары,  оның  негізі  кезеңдері,  жаңа  экономикалық  саясатты  қалыптастырудағы 
қиыншылықтар  мен  қайшылықтар,  еліміздің  әлеуметтік-экономикалық  және  мәдени 
дамудағы  кейінгі  жылдардағы  қол  жеткен  табыстары,  тәуелсіз  Қазақстанның  әлемдік 
қауымдастықтағы  алып  отырған  орны  мен  рөлі  Қазақстан  Республикасының  Президенті 
Н.Ә.Назарбаевтың  1997  жылдан  бергі  Қазақстан  халқына  Жолдаулары  және  т.б.  еңбектері 
пайдаланылып,  ең  соңғы  мәліметтер  келтіріле  отырылып,  студенттерге  қажетті  деңгейде 
жазылған.   
Қазақ  халқы  өзінің  жерін,  елін,  тәуелсіздігін  сақтап  қалу  жолында  талай  қырғын-
сүргіндерден  өтіп,  «ат  ауыздығымен  су  кешкен,  ер  толарсақтан  саз  кешкен»  замандарды 
өткерген.  Қазақтың  кең-байтақ,  қазынаға  бай  жеріне,  берекелі  еліне  сырттан  кім  көз 
алартпады дейсіз. Жайылымдық жер, жазиралы алқаптар мен сан тарау сауда жолдары үшін 
болған  қақтығыстар  үздік-создық  жалғаса  келе  ондаған  жылдарға  созылған  соғыстарға 
айналғаны  тарихтан  мәлім.  Солардың  бәрінде  қазақ  халқының  «мың  өліп,  мың  тірілгенін», 
тарихи-тағдырдың тұщысынан гөрі ащысын көп татқанын жақсы білеміз. 
Сан  ғасырлық  тарихымыздың  асыл  қазыналары  түгел  ашылды,  жұмбақтары  тұтас 
шешілді деу асылық болар. Түгенделмеген дүниеміз, қалпына келтірілмеген қатпарлы тарихи 
шындықтарымыз әлі де қаншама. Егемен ел болып, еңсе көтергелі бері ғасырлар ауқымына 
жүк  боларлық  қыруар  шаруа  атқарылса  да  рухани  кемелдікке  қол  жеткізу  үшін  алдағы 
уақытта да тынымсыз ізденіс, тыңғылықты зерттеулер бір сәтке толастамайды деп ойлаймыз. 
Қолдарыңызға  тиіп  отырған  осы  лекциялар  курсында  туған  Отанымыздың  жан-жақты 
шежіре-баянын  жүйелеп,  ғылыми-танымдық  тұрғыда  оқырман  назарына  ұсынуға  алғашқы 
қадам  жасалды.  Егер  осы  оқулық  тарихи  болмысымызды  тануға  септігін  тигізіп  жатса, 
діттеген мақсатымыздың орындалғаны деп білеміз.  
Елімізге  қатысты  маңызды  оқиғалар  мен  тарихы  жөніндегі  зерттелген,  ғылыми-
ақпараттық  айналымға  түскен  деректерді  мүмкіндігінше  мол  қамтуға  тырыстық.  Тарих 
тәжірибесі – ұрпақтардың кешегісі мен бүгінгісінің ең сүбелі, нағыз прогресшіл қасиеттерін 
біріне-бірін  жалғастыратын  өмір  эстафетасы.  Бүгінде  Қазақстаның  толық  қанды  тәуелсіз 
мемлекет  болған  жағдайында  тарихымызды  білу,  қазақ  халқы  жинақтаған  бай  тәжірибені 
игеру,  жаңа  ұрпаққа  білім  беру  мен  тәрбиелеуде,  олардың  белсенді  өмірлік  айқындамасын 

 

қалыптастыруда  мейлінше  маңызды.  Тарихқа,  тарихи  бастауларға,  тәжірибеге  біз  қаншама 
терең үңілсек, қоғамдағы қазіргі жағдайды соғұрлым жақсы түсінетін, білетін боламыз.  
Міне,  осы  тұрғыдан  алғанда  ұсынылып  отырған  оқулық  кеңестік  қоғамның 
тоталитарлық  басқару  жүйесінің  езгісінде  болған  өткен  тарихымыздан  тағлым  алғызып, 
тарихи  шындықты  бұрмалаудан  сақтандырады.  Оқу  құралында  берілген  материалдар 
тарихтың  көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі көптеген мәселелерді қайта қарастырып, жаңа 
баға  беруге,  ақтаңдақ  беттерді  ақиқат  шындықтармен  толастырып,  студенттер  мен 
оқырмандардың  ой-өрісін  кеңейтіп,  тарихты  бүгінгі  күн  тұрғысынан  зерделеуге  мүмкіндік 
беретіндігіне күмән жоқ. Бұл оқу құралы өткенімізді білуге, оны бүгінгі қалыптасқан ойлау 
жүйесі мен көзқарастар тұрғысынан түсінуге, студенттердің ынта-ықыласын бұрынғыдан да 
арттырары сөзсіз. 
Ұсынылып отырған лекциялар курсы Қазақстан тарихы бойынша студенттерге оқылып 
жүрген дәрістер мен семинар сабақтарын  толықтырып, егеменді  еліміздің тарихы бойынша 
жазылатын  жаңа  оқулықтарға  қажетті  тың  деректер  мен  мағлұматтар  береді  деген 
сенімдеміз.  Сондай-ақ  халқымыздың  тарихын  жастардың  зердесіне  құйып,  оларды  осы 
тарихтың тағлымымен таныстырудың, әсіресе, жоғары, орта оқу орындарында оқып жүрген 
студенттердің тарихи санасын бүгінгі талаптар тұрғысынан қалыптастыруда белгілі-бір үлес 
қосады  деген  ойдамыз.  Бүгінгі  күнде  Қазақстан  тарихының  тереңдетіп  оқытылуы,  мұндай 
лекциялар курсына студенттердің аса зәру екенін көрсетіп отыр.  
 
                           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

1- тақырып.   Ежелгі заманғы Қазақстан 
 
1. Қазақстан тас ғасыры дәуірінде 
2. Қазақстан аумағындағы қола дәуірі 
 
1. Қазақстан тас ғасыры дәуірінде 
 
Белгілі  бір  әлеуметтік-экономикалық  формацияның  дамуына  байланысты  адамзат 
тарихы  ұзақ-ұзақ  кезеңдерге  бөлінеді.  Көне  тарихтың  ұзақ  уақытты  қамтитын  маңызды 
бөлігі  археологиялық  дерек  көздері  бойынша  зерттеледі.    Археологияда  кезеңдендірудің 
өзіндік  әдісі  жасалған,  оған  сәйкес  адамзат  тарихы  тас,  қола,  темір  және  ортағасырлар 
дәуірлеріне бөлінеді.  
Алғашқы  қауымдық  құрылыс  адам  баласының  өсіп  дамуындағы  ең  алғашқы  кезеңі. 
Ғылыми  зерттеулерге  қарағанда  алғашқы  қауымдық  құрылыстың  дамуы  барлық  жерде 
бірдей  болған.  Елімізде  жүргізіліп  жатқан  археологиялық  қазба  жұмыстар  өткен  өмірдің 
даму  тарихының  алғашқы  кезеңдерін  ашып,  дүние  жүзілік  адам  қоғамының  зерттелуіне  өз 
үлестерін  қосуда.  Қазақстан  жерінде  алғашқы  адамдардың  тастан  жасалған  құрал-
саймандары, қоныс-жайлары табылып отыр. Бұл археологиялық ескерткіштер Қазақстандағы 
алғашқы қауымдық құрылыстың болғандығын дәлелдейді.  
Алғашқы адамдардың  өндіргіш  күші  біріншіден, алғашқы адамнан,  екінші  – оның тас 
құралынан тұрды. Археология ғылымы зерттеуді осы тас құралдардан бастайды.  
Қазақстандағы  алғашқы  қауымдық  құрылыс  ескерткіштерінің  зерттелуінің  азды-көпті 
өзіндік  тарихнамасы  бар.  Қазақстан  жеріндегі  тас  құралдар  туралы  алғашқы  деректер  ХІХ 
ғасырдың 50-жылдарынан басталады. 1862 жылы Гурьев облысының Александров портынан 
пышақ  тәріздес  тас  құралдар  табылса,  ал  1883  жылы  Абайдың  досы  Е.П.Михаэлстің  тілегі 
бойынша  Семей  қаласында  өлкелік  музей  ашылып,  оның  сөрелеріне  80-нен  астам  тас 
жебелер,  тас  найзаның  ұштары,  қырғыштар,  пышақ  тәріздес  тас  құралдар,  тас  балталар 
қойылады.  Тастан жасалған құрал-саймандар, әсіресе, ХХ ғасырдың басында Қазақстанның 
әр жерінен табылып, ол туралы баспасөз беттерінде жазыла бастайды. 1895 жылы академик 
В.В.Бартольдтың  бастамасы  бойынша  Түркістан  әуесқой  археологтар  қоғамы  құрылып, 
Қазақстан  бойынша  көне  дәуірдің  ескерткіштері  туралы  қамқорлық  жасап,  олар  туралы 
хабар  беріп  отырған.  Қазақстандағы  алғашқы  қауымдық  құрылыстың  тас  құралдарының 
нағыз  ғылыми  тұрғыда  зерттелуі  1917  жылғы  Қазан  төңкерісінен  кейін  ғана  қолға  алына 
бастады.  Кеңес  дәуірінің  алғашқы  кезінде  қазақ  жеріндегі  алғашқы  қауымдық  құрылыстың 
ескерткіштерінің  бетін  ашуда  С.И.Руденконың  еңбегі  атап  айтарлықтай.  Оның  жазуы 
бойынша алғаш рет Қостанай облысындағы Қайранкөл маңынан мысты-тас дәуірінің қонысы 
белгілі  болған.  Сол  сияқты  көрнекті  археолог  ғалым  М.П.Грязнов,  И.В.Синициндер  30-
жылдары Қарағанды, Батыс Қазақстан жерінен жаңа және мысты-тас дәуірінің қоныстарын 
тапқан.  
Жерімізде  алғашқы  адамдардың  құрал-жабдықтарын  зерттеуде  айтарлықтай  еңбек 
сіңірген  ғалым  академик  Ә.Х.Марғұлан  болды.  Ғалымның  жетекшілігімен  жүргізілген 
Орталық  Қазақстан  экспедициясы  Бетпақдаланың  орталық  бөлігінен  бірнеше  жерден  тас 
дәуірінің  қонысын  тапқан.  Әсіресе,  ғалымның  басты  бір  көрнекті  еңбегі  Сарысу  бойынан 
мысты-тас  дәуірінің  шақпақ  тастан  құрал  жасайтын  шеберхананың  орнын  табуы.  Сонымен 
қатар  Ә.Х.Марғұлан  алғашқы  адамдар  мекендеген  көптеген  қоныстар  мен  үңгірлер  тауып, 
оларға ғылыми сипаттама жазған.  
Елімізде  тас  дәуірінің  нағыз  ғылыми  тұрғыдан  зерттелуі  50-жылдардың  2-ші 
жартысынан  басталады.  Қазақ  Ұлттық  академиясы  Ш.Уәлиханов  атындағы  тарих, 
археология  және  этнография  институтының  ғылыми  қызметкері  тас  дәуірінің  маманы 
Х.Алпысбаевтың  жетекшілігімен  1957  жылы  құрылған  «Қаратау  отрядының»  жүргізген 
жұмысы  орасан  зор  болды.  20  жылдан  астам  мерзімнің  ішінде  ғалым  тас  дәуірінің  төменгі 
кезеңінен бастап, оның соңғы кезеңіне дейінгі мезгілдерді дәлелдейтін ескерткіштерді тапты. 

 

Бұл  жұмыстың  нәтижесі  «Оңтүстік  Қазақстанның  төменгі  тас  дәуірі»  атты  монография 
болып жарыққа шықты. Сөйтіп, Қазақстандағы алғашқы адамдардың ескерткіштері біршама 
зерттеліп, игілікті жұмыс жолға қойылды. ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бастап бүгінгі күнге 
дейін  палеолит  дәуірін  зерттеуді  Ә.Х.Марғұлан  атындағы  археология  институты,  сонымен 
қатар  Ж.К.Таймағамбетовтің  жетекшілігімен  әл-Фараби  атындағы  ҚазҰУ  –  нің  ғалымдары 
жүргізіп  келеді.  Ж.К.Таймағамбетовтың  бастамасы  және  жетекшілігімен  2000  жылы  әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде ТМД елдерінің ішінде алғаш рет палеолит 
мұражайы ашылды.   
Қазақстанның солтүстік аудандарында алғаш рет неолит дәуірінің қоныстарын 1926 ж. 
М.П.  Грязнов  пен  М.Н.  Комарова  зерттеген.  Шығыс  Қазақстанда  неолит  кезеңінің 
ескерткіштерін  тауып  және  оларға  ғылыми  зерттеу  жұмысын  жүргізуде  археолог  ғалым  С. 
Черниковтың  еңбегі  зор.  Ол  «Кіші  Красноярск»  және  «Усть-Нарым»  қоныстарына  қазба 
жұмыстарын  жүргізді.  Сырдарияның  төменгі  ағысында  Арал  жағалауында,  Қызылорда 
облысының  жерінде  неолит  кезеңінің  қоныстарын  зерттеуде  Хорезм  археологиялық 
экспедициясының  меңгерушісі  С.П.Толстовтың  сіңірген  еңбегі  айтарлықтай.  Неолит 
ескерткіштерін  зерттеуде  академик  Ә.Х.  Марғұланның,  тас  дәуірінің  маманы  Х.А. 
Алпысбаевтың еңбегі зор.  
Адамның алғашқы еңбек құралдары тастан жасалған. Сондықтан да аса ұзаққа созылған 
алғашқы тарихи кезең – тас дәуірі деп аталады. Тас дәуірі мынадай 3 кезеңге бөлінеді: 
1.
 
Палеолит – ежелгі тас дәуірі (б.з.б. 2,5 млн. жылдан – 12 мың жылдыққа дейін).    
2.
 
Мезолит – орта тас дәуірі (б.з.б. 12-5 мың жылдықтар). 
3.
 
Неолит – жаңа тас дәуірі (б.з.б. 5-3 мың жылдықтар). 
Өз кезегінде палеолиттің өзі 3 кезеңге бөлінеді:  1) ерте палеолит (б.з.б. 2,5 млн.  – 140 
мың  жылдықтар);  2)  орта  палеолит  (б.з.б.  140  –  40  мың  жылдықтар);  3)  кейінгі  палеолит 
(б.з.б. 40 – 12 мың жылдықтар). 
Соңғы  жылдары  бұл  схемаға  кейбір  өзгерістер  енгізілді.  Бірқатар  авторлардың  пікірі 
бойынша: олар палеолитті екі дәуірге  – ерте және кейінгі дәуірге бөліп, мустье мен кейінгі 
палеолит арасына меже қояды. Бұл кезеңдеу бойынша ерте палеолит үш ірі дәуірге бөлінеді: 
олдувэй  дәуірі  (б.з.д.  2,6  млн.  –  700  мың  жыл),  ашель  дәуірі  (б.з.д.  700  –  150-120  мың 
жылдықтар) және мустьер дәуірі (б.з.д. 150-120 – 30-25 мың жылдықтар). Кейінгі палеолит 
б.з.д. 30-25 – 12-10 мың жылдықтарды қамтиды.  
Қазақстан  жеріндегі  ежелгі  адамның  іздері  ерте  палеолит  дәуіріне  жатады.  Ежелгі 
адамның  қалдықтары  әзірше  табылған  жоқ,  бірақ  олардың  мекен-жай,  тұрақтары  табылып, 
зерттелуде.  Адамдардың  қоныстануына  қолайлы  жердің  бірі  Оңтүстік  Қазақстандағы 
Қаратау  жотасы  болды.  Осы  жерден  тастан  жасалған  ең  көне  еңбек  құралдары  табылды. 
Көне тас дәуірінің алғашқы кезеңінің ескерткіштері Қазақстанның оңтүстігінен, Арыстанды 
өзенінің бойынан Қызылтау, Тәңірқазған, Бөріқазған, Тоқалы және Ақкөл деген жерлерінен 
табылған. Шу өзенінің оң жағындағы Қазанғап шатқалынан осы дәуірге жататын ескерткіш 
табылды. Қарасу тұрағынан тастан жасалған 15 мыңға жуық заттар табылған.  
Орталық  Қазақстанда  ежелгі  палеолит  адамы  оңтүстікке  қарағанда  кешірек  пайда 
болған. Ол көбінесе Балқаштың солтүстік жағалауын мекендеді. Бұл жерден сол уақыттағы 
адамдар тұрағы көбірек табылды.  
Ерте палеолит  кезінде адам тасты жару үшін екінші тасты пайдаланған  – оларды бір-
біріне соғатын болған. Мұндай тәсілді жарып түсіру техникасы яғни малтатас мәдениеті деп 
атап  кеткен,  өйткені  шикізат  ретінде  көбінесе  өзен  малтатастары  пайдаланылған.  Ерте 
палеолитте  адамдар  тасты  жару  үшін  жұмыр  тас  қолданды.  Дайындалған  құрал  кейін 
шапқыш ретінде қолданылды. Бұл кезде қол шапқы қарудың аса оңтайлы, кең тараған түрі 
болды.  
Ашель кезеңінің ескерткіштері Орталық Қазақстаннан табылды. Осындай тұрақтардың 
бірі – Құдайкөл Сарыарқаның теріскей-шығыс шетінде орналасқан.  
Орта  палеолит  (мустьер)  кезеңінде  тас  өңдеу  әдістері  жетілдіріле  бастады.  Енді  еңбек 
құралдарын дөңгелек өзек тастан (нуклеус) жасау әдісі кең тарады. Сол кездегі қарулардың 

 

негізгі  түрлері  тілгіштер  мен  қырғыштар  болды.  Бұл  кезеңде  адам  ағаш  бұтағын  бір-біріне 
үйкей отырып немесе шақпақ тастарды ұрып ұшқын шығарып, от алуды үйренді. Алғашқы 
діни сенім қалыптасты. Мустьерліктер өлген адамның аяғын  бүгіп, бір қырымен жатқызып 
жерлеген.  Өмір  мен  өлім  туралы  түсінік,  өлгендерге  құрметпен  қарау  белгілері  пайда  бола 
бастаған. Орта палеолит кезеңіндегі адамды неандертальдық деп атайды. Ежелгі адамдардың 
ұйымы – үлкен қауым орта палеолитте қалыптасты.  
Орта  палеолиттің  белгілі  тұрақтары  мыналар:  Қаратау  аймағындағы  Топалы 
шатқалынан табылған және Ақкөл көлінен оңтүстікке қарай 20 шақырым жерде орналасқан 
Қызылрысбек тұрақтары. Осы кезеңге жататын тұрақтар сондай-ақ Арыстанды мекенінен де 
табылды.  Солардың  ішіндегі  ең  күрделісі  Ш.Уәлиханов  атымен  аталды.  Үшбұлақ 
қойнауынан  аңшылардың  шағын  топтарының  уақытша  тұрағы  табылды.    Орталық 
Қазақстаннан  табылған  ескерткіштердің  ең  көнесі  –  Жезқазған  облысындағы  Обалысай 
тұрағы,  сондай-ақ  Сарысу  өзенінің  орта  ағысындағы  Мұзбел  және  Есіл  өзенінің  жоғарғы 
жағындағы,  яғни  Қарағандының  солтүстігіндегі  Батпақ  шатқалы,  жоғары  Ертіс  өңіріндегі 
Қанай  ауылы  маңындағы  тұрақтар.  Мустьер  кезеңінің  жаңа  ескерткіштері  1984  жылы 
Жезқазған облысының Ақадыр ауданынан табылды. Олар  - Өгізтау  І және  ІІ, Үлкен Ақмая 
тұрақтары.  Батыс  Қазақстанның,  әсіресе  оның  Маңғыстау  түбегінде  тұрған  палеолиттік 
ескерткіштері  айрықша  қызғылықты.  Бұрынырақ  кезде  А.Г.Медоев  және  кейінірек  Ж.Қ. 
Таймағамбетов  ашқан  тұрақтардың  бәрі  Каспий  теңізі  жағалауының  сөре  алаңдарында 
орналасқан.  
Кейінгі  палеолит  біздің  заманымызға  дейінгі  40  мың  жылдан  12  мың  жылға  дейінгі 
уақытты қамтиды. Бұл – адамзаттың жердің барша климаттық зоналарына тарап қоныстанған 
және  нәсілдер  мен  нәсілдік  топтардың  құрылған  кезі.  Осы  дәуірде  дене  бітімі  қазіргі 
адамдарға ұқсас  адамдар («саналы  адам») қалыптасты. Мұндай адамның сүйегі  бірінші  рет 
Франциядағы  Кро-Маньон  үңгірінен  табылғандықтан,  оны  кроманьондық  деп  атайды.  Бұл 
кезеңде пышақ тіліктер, қырғыштар т.б. тас құралдары пайдаланылды. Қарулар жетілдірілді. 
Аң аулауда найза лақтырғыш қолданылды.  
Қоғамдық  қатынастар  жетіліп,  адамдардың  бірлескен  ұйымының  түрі  –  рулық  қауым 
қалыптаса бастады. Оларда мықты  аналық рулық қауым қарым-қатынасы орнады. Әйелдің 
қоғамдық  өмірде  биік  орынға  ие  болуы  қауымдық  үй  шаруасының  ерекшелігімен,  әйелдің 
ұрпақты жалғастырушы ретіндегі отбасылық рөлімен де анықталып қойылған.  
Оңтүстік  Қазақстаннан  бірқатар  кейінгі  палеолиттік  ескерткіштер  табылды.  Олардың 
ішіндегі  ден  қоярлығы  Шолаққорған  қалашығының  батыс  жағынан  табылған  Ащысай 
тұрағы.  Орталық  Қазақстандағы  Батпақ  тұрағынан  ірі  қырғыш  тастар  мен  сүңгінің  ұштары 
табылды.  Үшінші  Қарабас  көмбесінен  172  порфириттен  жасалған  заттар  табылды.  Шығыс 
Қазақстанда Қанай, Свинчатка, Үңгір және Ново-Никольское  тұрақтары белгілі.  
Қазақстан жерінде кейінгі палеолиттің толық зерттеліп біткен ескерткіштері онша көп 
емес,  бірақ  қолдағы  бар  материалдар  көне  тас  дәуірі  адамдарының  материалдық  мәдениеті 
дамуының  ешбір  үзілмей,  ұдайы  жүріп  отырғанына,  сол  сияқты  Қазақстан  аумағындағы 
қоныстану процесінің де үзілмегендігіне көз жеткізеді.  
Кейінгі палеолит кезеңін мезолит (Б.з.д. 12-5 мыңжылдықтар) алмастырды. Бұл кезең аз 
зерттелген.  Сондықтан  Қазақстан  жерінен  табылған  ескерткіштер  де  сирек.  Бұл  кезеңде 
жебелі  садақ  пен  бумеранг  дүниеге  келді.  Қазба  жұмыстары  кезінде  садақ  жебесінің  доғал 
және  домалақ  ұштары  да  табылды.  Олар  терісі  бағалы  аңдардың  терісін  бүлдірмей  аулау 
үшін  қолданылды.  Сондай-ақ  уланған  немесе  өртегіш  жебелер  кеңінен  пайдаланылды.  Тас 
өңдеу  әдісі  де  жетілді.  Пышақ  тәрізді  тілгіштер  басқа  құралдардың  бәрін  ығыстырып 
шығарды.  Адамдар  тас  тілгіштерге  ағаштан  қолға  ұстайтын  сап  орнатуды  үйренді.  Балық 
аулау кең тарады.   
Неолит кезеңі б.з.б. 5-3 мыңжылдықтар арасын қамтиды. Бұл тас өңдеу техникасының 
әбден  жетілген  кезі.  Тасты  өңдеудің  жаңа  технологиялық  тәсілдері:  тегістеу,  бұрғылау, 
аралау  пайда  болады.  Тастан  балта,  кетпен,  келі,  келісаптар,  дән  үккіштер  жасалды. 
Микролиттер  дайындау  неолитте  меңгерілді.  Сүйек  өңдеу  жетілдіріле  түсті.  Мал 

 

шаруашылығы  мен  егін  шаруашылығының  тууы,  табиғаттың  даяр  өнімдерін  пайдалану,  аң 
аулау  орнын  өндіруші  шаруашылықтың  басуы  –  сол  кезеңнің  аса  маңызды  белгісі  болып 
табылады.  Ғылымда  бұл  құбылыс  «Неолит  төңкерісі»  деп  аталады.    Адамдар  жабайы 
жануарларды  қолға  үйретіп,  жер  өңдеудің  қарапайым  түрімен  айналыса  бастады. 
Шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуы адамзат қоғамының дамуына үлкен әсер етіп, 
адам  еңбегінің  ауқымы  мен  көлемін  кеңейтті.  Адам  баласының  бұдан  былайғы 
экономикалық  қам-қарекеті  дамуының  сан  мың  жылдық  тарихы  –  едәуір  дәрежеде 
шаруашылықтың  осы  екі  түрінің  өркендеп  жетілу  тарихы.  Алғашқы  қауым  халқының 
өндіргіш  күштерді  дамытудағы  неолит  кезеңі  тұсындағы  қол  жеткен  деңгейі  басқа  да 
мәдени-тұрмыстық  жаңалықтардың ашылуына ықпалын тигізеді. Осы кезде тау-кен ісі мен 
тоқымашылық  пайда  болып,  керамикалық  ыдыстар  жасала  бастайды.  Сөйтіп,  кен  өндіру 
кәсібі  қалыптасты.  Адамдар  саз  балшықтан  жасалып,  отқа  күйдірілген  мықты  қыш  ыдыс  – 
керамика  жасауды  үйренді.  Ол  ыдыстарға  онша  күрделі  емес  геометриялық  өрнектер 
салынған.  
Қазіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500-ден аса неолиттік ескерткіш бар. 
Неолит тұрақтары орналасу сипатына қарай төрт түрге бөлінеді: 1) бұлақ бойындағы; 2) өзен 
жағасындағы;  3)  көл  жиегіндегі;  4)  үңгірдегі.  Әдетте,  өзен  мен  көл  жиегіндегі  тұрақтарда 
бұйымдар  саны  едәуір  көп  мөлшерде  кездеседі,  бұл  жәйттен  ол  тұрақтарда  адамдардың 
түпкілікті  немесе  ұзақ  уақыт  тұрып  тірлік  еткенін  білеміз.  Қазақстан  жерінде  бәрінен  де 
көбірек  тарағаны  бұлақ  бойындағы  тұрақтар  –  олардың  дені  уақытша,  маусымдық  –  кезбе 
аңшылардың  орыны  саналған.  Қазақстанның  шөл-дала  аймақтарындағы  неолит 
ескерткіштерінің бір ерекшелігі – олардың басым бөлігі – ашық (жер бетіндегі) тұрақтар. Бұл 
тұрақтардан  оқтардың  жебесі,  сүңгінің  ұшы,  балталар,  қашаулар,  пышақтар,  қырғыштар 
табылған. Қазақстанның неолиттік ескерткіштері бірнеше территориялық топтардан тұрады. 
Арал өңірінде Сексеуіл тұрағы орналасқан. Бұл тұрақтың тұрғындары негізінен аңшылар мен 
малшылар  болған.  Солтүстік-Шығыс  Балқаш  маңынан  табылған  құралдар  яшма  мен 
кварциттен жасалған. Қостанай облысындағы Ботай тұрағынан жабайы жылқының көптеген 
сүйектері  табылды.  Кейбір  сүйектер  жылқылардың  біразы  қолға  үйретілгендігін  көрсетеді. 
Сонымен,  Қазақстанның  далалық  аймақтарында  жылқыны  қолға  үйрету  ісі  басталған. 
Қараүңгір  неолиттік  тұрағы  –  Оңтүстік  Қазақстанның  Түлкібас  ауданында  орналасқан. 
Шығыс  Қазақстан  облысындағы  Қызылсу  өзенінің  оң  жағалауынан  Сатшақыз  тұрағы 
табылды.  
Батыс  Қазақстанда  Келтеминар  мәдениетінің  бір  түрі  –  батыс-қазақстандық  үлгісі 
оқшау  көзге  түседі,  оны  С.П.  Толстов  болжап  айтқан.  Келтеминар  мәдениеті  б.з.  дейінгі  4 
мыңыншы жылдардың аяғы мен 2 мыңыншы жылдың бас кезінде болған және Қазақстан мен 
Орта  Азияның  едәуір  территориясын  қамтыған.  Батыс  Қазақстанда  Шаңдыауыл,  Құлсары, 
Шатпакөл, Қайнар, Жыланқабақ, Сарықамыс, Шаянды және т.б. тұрақтар бар.  
Солтүстік  Қазақстандағы  Железинка  ауылының  маңынан  қазылып,  зерттелген  неолит 
қабірінде  мәйіт  қабірдің  ішінде  өртелген.  Онда  сонымен  қатар  өлген  адам  денесімен  бірге 
қабірге  әр  түрлі  әшекей  заттар,  тас  қарулар,  қыш  ыдыстар,  тамақ  қойылған.  Бұл  заттар  о 
дүниеге барғанда қажет болады деген ойды білдірсе, ал өртеп қою отқа табынуды көрсетеді.  
Қоныстардан,  молалардан  табылған  бұйымдар  адам  баласының  өмірінде  неолит 
кезеңінде  үлкен  өзгерістердің  болғандығын  байқатады.  Жер  кәсібі,  қолөнер,  мал 
шаруашылығы  сияқты  шаруашылықтың  жаңа  түрлері  дами  бастады.  Неолит  кезеңінде 
қоғамда  аналық  рулық  құрылыс  болды.  Адамдардың  күн  көрісі,  тіршілігінде  ананың  рөлі 
басым болған.  
Сөйтіп,  қорыта  келгенде,  тас  дәуірінде  адамның  пайда  болуы,  қалыптасуы  және 
алғашқы адамдардың Қазақстан аумағына қоныс аударуы мен игере бастауы үрдісі жүрді.  


Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет