Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
салмаған. Даяp қоpаға әкеп қамаған. Сондықтан, басқа тiлдеpге өлшеп
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
| салмаған. Даяp қоpаға әкеп қамаған. Сондықтан, басқа тiлдеpге өлшеп
салынған фоpма қоpасының түкпipлеpiнде бос қалған алаңдаp да болғаны сияқты, таpлық етiп, тоқты-тоpымның сыймай қалғаны да болған», – деген пікірі тілді зерттеуде оның ұлттық сипатын негізге алу керек деген қағидатты тағы да нақтылай түседі. Қ.Жұбановтың пайымдауынша, тілдің қай деңгейінде болмасын, сақталған архаикалық элементтер әртүрлі даму, қалыптасудың тарихи кезеңін сипаттайды. Сондықтан ғалым жекелеген тілдік деректер тілдік дамудың қоғаммен, экономикамен, әлеуметтік құрылыспен, дүниетаныммен ортақ байланыста қарастырылуы тиіс деп санайды. Мысалы, ғалымның қазақ тіліндегі безгегі ұстады деген тіркесті түсіндіруіне сай ол танымның анимистік қана кезеңін ғана емес, дүниені космостық, микрокосмостық кезеңде қабылдау кезеңін бейнелейді (8, 402). Қазақ халқының өзіндік этникалық ерекшелігі – мал шаруашылығын кәсіп еткендігі. Қ.Жұбанов бір сөзінде «қой шаруашылығының өсуі қой атын көбейткен» дейді. Бұл – айқын этнолингвистикалық көзқарас, бұл тұста әңгіме лексиканың, дәлірек айтқанда, сөздік қордың байлығы – халық шаруашылығымен етене байланысты екендігінде. Лингвист өзінің алғашқы зерттеулерінде-ақ қазақ тіліндегі мағынасы мен құрамы көмескі элементтерді түсіндіру мақсатында малға қатысты айтылатын одағайлардың лексика- грамматикалық тарихын ашуға тырысып, этногенетикалық мектептер мен глоттохронология үрдістерін басшылыққа алып, тіл білімінің этномәдени аспектісін кеңінен қамтыған. Тілдік фактілерді талдау барысында салыстырмалы-салғастырмалы әдісті аса білгірлікпен шебер қолданған ғалым түркі тілдеріндегі мал атауларының еркек-ұрғашылығына қарай ажыратылу сипатын түркі тілдерінің кең диапазонды қамтитын материалдары негізінде нақты дәйектемелер келтіре отырып түсіндіреді. Мысалы, еркек қой, еркек тоқты құрылымындағы еркек – анықтауыш. Ол анықталатын сөзден бұрын тұр. Осының әуел баста қандай болғандығын тексеру үшін мынадай талдау жасайды: «қошқар» деген сөздегі қош – қой дегенді білдіреді, қар – еркек; айғыр дегендегі ай – ат, соңындағы ғыр жоғарыда аталғанқар сөзінің редукциясы; кейіннен осы қар сөзінің басындағы қ түсіп қалып, -ар болып ықшамдалған. Ал -ар тұлғасының -ер болуы әбден мүмкін (ар+лан – ит тұқымдас хайуанның еркегі). Олай дейтініміз бір замандарда түркі тілдерінің дауыстыдан басталатын сөздерінің бәрінде де дауыстының алдында дауыссыз (сонор) дыбыстардың бірі болған; ар сөзінің басындағы а дыбысы «е» болып та айтыла беруі мүмкін. Өйткені бұрынғы замандарда дауыстылар бірінің орнына екіншісі қолданыла берген. Нәтижесінде жоғарыдағы «қар» сөзі жүре келе «ер» болып кеткен демекпіз (айғыр дегендегі «ай» қазақ-қыпшақ тілінің нормасы; біз мұндағы ай сөзін бұлай айтпаймыз, ат дейміз; ат – якут тілінің нормасы, ай – біздің тіліміздегі норма». 213 Ғалым түркі тілдеріндегі мал атауларының еркек-ұрғашылығына қарай ажыратылу сипатын түсіндіру үшін бізге түркі тілдері туралы ең көне зерттеу ретінде белгілі Махмуд Қашқаридың «Лұғатынан» мысалдар ұсынады. Орта ғасырларда (ХІ ғ.) түркі жұртында ешкі деген сөз тек ұрғашы малға айтылып, оның еркегі еркеж деп аталғандығын келтіреді. Қ.Жұбанов Қашқари сөздігінен erkej yeti yem bolur, yechku yeti jel bolur деген мақалды мысалға алып, осындағы еркеж сөзі мен ешкі сөзінің жыныстық айырмашылығын сөз ете келіп, қазақ тілінде бұл мақалдың ешкі еті жел болар деген екінші бөлігі ғана сақталған деп жазады. Жоғарыдағы көне ұйғыр тілінде қолданылған еркеж (еркек ешкі) тәрізді сөзжасам қазіргі басқа да түркі тілдерінде ұшырасады дейді ғалым. Мәселен, татар тілінде ешкі малының еркегі теке мағынасында ата кәжә, қойдың қошқары мағынасында ата сарық, қаздың айғырын ата қаз (қазақ тілінде айтылады) деп атайтындығын және мұндағы ата анықтауыштары еркек, тұқым шашар деген ұғым беретіндігін ескертеді. Нәтижесінде, түркілерде еркек, тұқым шашар деген сөздер ұрғашы ұғымына қарсы қойылса, соңғы мысалдардағы ата (немесе әке) және шеше (не ене) ұғымдарының оппозициялық қатынасының да ерекше маңызы бар деп білеміз. Ғалымның пікірінше, еркек мал атауларының ішіндегі ерекше тұлғаға ие болып тұрған – теке сөзі. Мұның мағынасы түркі тілдерінің семантикасын тұтас алғанда еркек, әке деген мағынаға ие болса, басқа ретте қызтеке дегеннің құрамында да кездеседі. Қ.Жұбановтың өз сөзін келтірсек: «Слово теке налицо и в составе қыз теке (гермафродит, буквально жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|