Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
физикалық аспекті, физиологиялық
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| физикалық
аспекті, физиологиялық аспекті және лингвистикалық аспекті. Фонеманың физиологиялық және физикалық аспектілері оның акустика-артикуляторлық сипатын қамтиды, ал лингвистикалық аспекті оның функционалды жағын қарастырады. Қ.Жұбановтың фонемаларды сипаттауында осы үш аспекті қамтылған. « Қазақ тілінің қазіргі физиологиясын сөз қылмастан бұрын, физика жағынан қарағанда, дыбыстың қозғалудан, толқыннан болатынын еске алу керек және толқын мен қозғалудың да белгілі бір шекте болуының, белгілі бір мөлшерде болуының шарты екендігін ұмытпау керек. Қозғалу үшін қозғау керектігін, ол қозғаушы күштің де түрлі дәрежеде болатындығын ескеру керек », – дейді ғалым. Бұл пікірден қазақ тілінің фонемалық жүйесін сипаттау барысында, ғалым фонемалардың дыбыстау мүшелерінің физикалық және физиологиялық ерекшеліктері мен жасалу жолдарын анықтап бергендігі айқын көрінеді. Артикуляциялық-акустикалық сипаттаулармен қатар фонеманың функционалды ерекшеліктері де көрсетілген. Демек, бұндай ғылыми тұжырымдар қазақ фонологиясын зерттеуде Қ.Жұбановтың елеулі жетістіктерге жеткендігінің бұлтартпас дәлелі деп есептейміз. Қ.Жұбанов дыбыстау аппараттары өкпе, ауыз, мұрын және кедергі мүшелер деп, « өкпе, сырнайдың көрігінше, ісініп-басылып, ауаны біресе сыртқа теуіп, біресе ішке тартып тұратынын », ал ауыз, мұрын қуыстары дыбысты зорайтып тұрса, ауа ағыны бірде еріннен, бірде тіс түбі, не таңдай, не көмейден бөгеліп, кедергіленеді де, дыбыс та кедергісіне байланысты әртүрлі шығатынын айтады. Дауысты дыбыстарды шығаруда дыбыстау мүшелеріне, ал дауыссыздарды шығарған кезде ауыз ішіндегі кедергі мүшелерге күш түсетінін дұрыс көрсетіп, олардың қызметін де дәл тани білген. Қ.Жұбанов дауыстыларда үн басым, дауыссыздарда салдыр басым, бірақ екеуіне де үн мен салдырдың қатысты екендігін айтып қана қоймай, осы ерекшеліктеріне қарай екі топқа жіктесе, бұлардан басқа, « үні мен салдыры тең » дыбыстарды сонорлар деп, олардың « дауыстылардай өнделмейтінін, дауыссыздардай егізделмейтінін » айтып, топтастыруында осы басты ерекшеліктерін көрсетеді. Қ.Жұбанов «дыбыстау түріне қарай» дауыстыларды толық дауыстылар жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|