Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| а, э, е, о, ө
, келте дауыстылар ы, і, у, у және қосынды дауыстылар ұу/үу, ый/ій деп үш топқа бөлген. Қазақ тіліндегі дауыстылар жуан-жіңішкелігінің фонологиялық кезеңі болатынын дұрыс 68 аңғарған ғалым жазуда олардың әрбіреуі бір-бір таңбамен белгіленетінін айтып, ал қосынды дауыстыларда мұндай қасиет жоқ деп есептеп, ұу/үу – бір ғана у, ый/ій қосындылары й әріптерімен таңбалануын ұсынған. Жасалу түріне қарай ерін дауыстылары о, ө, ұ, ү және езу дауыстылары а, ә, е, ы, і деп топтастырған. Қазақ тілі дауысты дыбыстарын алғаш рет үш оппозициялық топқа бөліп жіктеген В.Радлов болса, оның ісі Қ.Жұбановтың ана тіліміздегі зерттеу еңбегінде жалғасын тапты. Қазақ тілі дыбыстарының жуан-жіңішке, еріндік-езулік, ашық-қысаң болып қарама-қарсы қойылуының фонематикалық мәні зор (29). «Дауысты дыбыстардың түріне қарай, жіктелуі мен жасалу түріне қарай жіктелуінің екеуін қосып, таблицаға салсақ, мынадай болады» деп, Қ.Жұбанов төмендегі кестені ұсынады: Ашық дауыстылар Келте дауыстылар Қосынды дауыстылар ерін езу ерін езу ерін езу Жуаны Жіңішкесі Барлығы о ө 2 а ә, е 3 ұ ү 2 ы і 2 ұу үу 2 ый ій 2 Қ.Жұбанов салдыр болып, я салдыры басым болып шығатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар деп, оларға п, б, с, з, ш, ж, т, д, к, қ, ғ, г дыбыстарын жатқызады да, оларды үнді, үнсіз, үздіксіз, көмей, тіс, ерін дауыссыздары, жабысыңқы-жуысыңқы, сыбыр-сыбыс дауыссыздар деп бөледі. « Жабысыңқы дыбыстардың салдыры есікті жауып қалғандағы, я ашып қалғандағы секілді болады да, бір жауып, бір ашып тұрмасаң, дыбыс шықпайды. Бір жауып, бір ашып тұрғаннан шыққан дыбыс болғасын үздік- үздік болып шығады. Жуысыңқы дыбыстардың салдыры үздіксіз болатыны – мұнда сыбызғының түтігінен өткендей, ауа тар қуыстан сүзіліп өтеді де, жолы бекітілмейді. Сондықтан соза беруге келеді », – дейді ғалым. Дауыссыз дыбыстардың жалпы кестесі төмендегідей болды: Жасалу түріне қарай Жабысыңқы Жуысыңқы Созымдылығына қарай Үздікті Үздіксіз Дауысталуына қарай Сыбыр Сыбыс Үн түріне қарай Үнсіз Үнді қ к п ғ г б т с д з ш ж Шығатын орнына қарай Көмей Ерін Тіс Сол сияқты сонор дауыссыздарда да тура жолды : жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|