ТАРИХИ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ЛЕКСИКАНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ТОПТАРЫ

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
17
 
лексиканың  өзгеріп,  дамуына  əсер  етеді.  Бұл  процеске  көркем  туындылар  ішінде  тарихи  жанрдағы 
шығармалар белсенді кіріседі деуімізге болады. Сөзіміз дəлелді болу үшін ғалым Р.Сыздықованың мына 
ойын  мысалға  келтірейік: “Өткен  дəуірлердегі  өмір  шындығын  дəл  суреттеу  үшін,  сол  тұстардағы 
реалийлерді (сол замандарда орын алған, болған зат, құбылыс т.т.) дұрыс атау үшін, жазушы көне, сирек 
сөздермен  өзі  жасаған  қолтума  сөздерді  шығармасының  тіліне  енгізеді.  Мысалы:  Т.Ахтановтың  “Ант” 
драмасындағы  талқы  (жиын,  тексеру),  кеп  (ой-пікір,  айтпақ  сөз),  шерік  (əскер,  жауынгер),  қарындас 
(рулас,  ағайын),  тауарих  (тарих),  мəмлəкат  (мемлекет),  құлдық  (тілек),  жебей  (көргін),  қайтармағыл 
сияқты  сөздер – тарихи  стилизация  жөнінен  “тірілген”  көненің  көздері.  Д.Досжанов  “Жібек  жолы” 
романында зертас (мозайка), қышкер (кірпіш құюшы), самала (полк), ғар (гарема), жолбике (керуенбасы, 
қолбасылардың жолға, жорыққа өзімен бірге алып шығатын əйелі), жидашы (салық жинаушы), дабылкеш 
(барабан соғушы), тақылдақ (соғыс қаруының аты), күншілік (жер өлшемі), лек (отряд), шынтақ (градус) 
т.т. сөздердің бірқатарын өзі жасап, бірқатарын бəлкім, тарихи документтер тілінен алып, өз тіліне қосқан. 
Бұлардың барлығы құлаққа жаттау, тосын, кейбіреулерінің жасанды, əдеби нормадан тыс дүниелер болып 
көрінгенімен,  қолданылу  мотивтері  орынды,  сəтті  алынған,  əдеби  тілге  ену  потенциясы  күшті  сөздер” 
/1.27/. 
Тарихи  туындыларда  қозғалатын  тақырып,  суреттелетін  дəуір  əр  кезеңді  қамтығандықтан, 
лексикасының тақырыптық топтары да əртүрлі. Тарихи шығармаларға қойылатын шарттардың бірі – оның 
лексикасының сөз болатын дəуірмен үндес, сəйкес келуі екені белгілі. “Жазушылар да құрылысшылардың 
кірпіштен салған биік əсем мұнарасы сияқтандырып өмірдегі сан алуан құбылыстарды бейнелі сөз өрнегі 
арқылы  қиюластырып,  көркем  образ  жасайды” /2.36/. Ал  шығарманың  алтын  діңгегі  көнерген  сөздер 
болып  табылатыны  сөзсіз, “... көнерген  сөздер  əсіресе  өткен  дəуірдегі  оқиғаны  суреттейтін,  тарихи 
шығармада жиі ұшырасады. Халықтың бұрынғы өмірі, тұрмыс жағдайы туралы шығарма жазуда автор сол 
өзі суреттеп отырған уақыттың тілімен сөйлейді” /2.54/. Осыдан бірнеше ғасыр бұрынғы өмір шындығы 
суреттелетін  тарихи  туындылар  лексикасын  мынадай  тақырыптық  топтарға  (шартты  түрде)  жіктеуге 
болады: 
1.
 
Ұрыс  соғысқа  қатысты  сөздер  (қару-жарақ,  сауыт-сайман,  əскери  атақ,  əскери  құрылыс, 
құрама атаулары); 
2.
 
Қоғам өміріне қатысты сөздер (ел басқару ісіне, əлеуметтік құрылысқа байланысты тілдік 
бірліктер); 
3.
 
Этнографизмдер (əдет-ғұрып, салт-дəстүрге қатысты бірліктер); 
4.
 
Дінге жəне діни сенімге қатысты сөздер. 
Тарихи  сипатты  танытатын  көнерген  сөздердің  үлкен  тобын  ұрыс-соғысқа  қатысты  сөздер 
құрайды. 
Сойыл, қалқан, алдаспан, шоқпар, найза, қылыш, айбалта, зұлпықары, бердеңке, мылтық, шойын 
доп  т.б.  қару-жарақ  атаулары,  ақ  бадана,  құрыш  шарайна,  бектер  сауыт,  алтынды  дулыға,  т.б.  сауыт-
сайман  атаулары  тарихи  шығармаларда  молынан  кездеседі.  Əскери  шен  атауларына  қатысты  аламан, 
қолбасшы, сардар, сарбаз, дойыр, дəудəй, ноян, зайсан т.б. атауларды жəне жүздік, жасақ, түмен, лек т.б. 
əскери құрама атауларын орнымен қолдану жазушының тарихты баяндау барысындағы ізденімпаздығын 
танытады.  Соғысқа  тəн: -ұррах-ша,  ұррах-ша,  хэс-ек,  хэс-ек  сияқты    дыбыстық  еліктеуіштер  оқырманға 
оқиғаның əсерлі жетуіне септігін тигізеді. 
Шəуешектегі  бұлғақ,  бүліншілік  жайы  сөз  болғанда,  Сымайыл  зəңгінің  əлі  де  былтырғы 
көзқарасынан қайтпағаны мəлім болды (Қ.Ж. 9-б.).  
Қаупім – бүгінгі  опыныс  болашақтағы  іргеміздің  ыдырауы,  оңғақ  пен  бұлғақтың  бас  болмаса 
неғылсын! (М.Е. 55-б.). 
Оңғақ  сөзінің  ҚТТС-де  екі  мағынасы  берілген: “1. Сын.  Өңін  тез  жоғалтатын,  оңғыш. 2. Зат. 
балық” /6.Т.7.433/. 
Ал  бұлғақ  сөзі  зат.  бұлғаң-бұлғаң  етушілік,  теңселушілік,  бұлғаң-бұлғалақ  деген  мағынасы 
берілген /6.Т.2.518/. 
Тарихи  роман  авторлары  оңғақ,  бұлғақ  сөздерін  тұрақсыздық,  көтеріліс  мəнінде  қолданған. 
Бұлғақ,  оңғақ,  бүліншілік,  шабынды,  қырғын,  аласапыран  сияқты  жекелеген  сөздер  мен  қол  тапсыру, 
шылбыр салысу, аман беру, ақсүйек қылу тəрізді сөз тіркестері тарихи дəуір келбетін нақ танытуға қызмет 
етіп тұр.  
Тарихи  тақырыпқа    қалам  тартқан  жазушы  оқырманын  өзі  суреттеп  отырған  дəуірдің,  оқиғаның 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
18
ортасына əкеп, сол уақыттың кейіпкері ете білуі керек. Ұрыс-соғыс амалдарын заманға сай суреттеу үшін 
орынды қолданылған, шебер ұйымдастырылған тілдік материалдар шығарманың тарихи болмысын таныта 
түседі.  
Елең-алаң шақта келіскендей екі жақтан да бетіне өгіз терісі керілген тегенедей-тегенедей жорық 
дабылдары бір мезгілде қағылды (М.Е. 40-б). 
Бір жігіт ақ ешкінің терісін қос сырықтың арасына керіп қойып, садақтан нысана атып жүр екен. 
Енді біреулері ақ тер-көк терге түсіп, ағаштан жасалған “доғамен” семсерлесіп жүр (Қ.Ж. 128-б.). 
Жəнібек екі батырдың басын айдарынан қосақтап, қанжығасына байланғанша ешкім қасына бара 
алмады (Ш.Қ. 108-б.). 
“Əдетте,  белгілі  бір  дəуір,  халық  не  қаһарман  туралы  айтылған  жалаң  тұжырым  оқырманды 
иландыра қоймайды, рухани дүниесін байытпайды. Шығарма құдіреті – өмір құбылысын көркем бейнемен 
көрсетуінде. Суретпен берілген шындық қана оқырманның көкейіне қонады, тіршілік сырларын жаңаша 
танытады” /3.56/. 
Қазіргі  лексикамызда  қолданылмайтын,  кезінде  актив  қолданылған  ел  басқаруға,  əлеуметтік 
құрылысқа  қатысты  қазы-заседатель,  майыр,  аға  сұлтан,  би,  сұлтан,  оғлан,  төре  т.б.  атаулар  жəне  ру 
аралық сияз, хан кеңесі, билер кеңесі т.б. əкімшілікке байланысты сөздер мен тіркестерді келтіру тарихи 
стильдік тезге түсірудің амалы. 
Ел  ағалары  ішкі  жəне  сыртқы  саясатты  реттеу  үшін,  қоғам  өміріндегі  өзгерістер  мен  халық 
тұрмысы  т.б.  турасында  өз  ойларын  ортаға  салып,  кеңесу  мақсатында    келісілген  уақытта,  белгіленген 
жерде бас қосқан. Заман шындығын танытатын амалдар ретінде бұл турасындағы мəліметтер де шығарма 
беттерінен орын алған.  
Оны айтасыз, соңғы жиырма-отыз жылда хан кеңесі шақырылған жоқ (Қ.Ж. 13-б.). 
“Хан сыбағасының” мəселесі “хан кеңесінде” шешіледі (М.Е. 34-б.). 
Ал билер кеңесі дегеніңіз бұл күнде түске кіретін болды (Қ.Ж. 13-б.). 
Əлі де ру аралық сияздары мен дүбірлі астары бірге өтіп тұрады (Қ.Ж. 128-б.). 
Авторлар тарихи стильдік тез талаптарын сақтап, кейіпкерлерді өз замандарына сай жиылыстарға 
жинайды.  Бүгінгі  қолданыстағы  жиналыс,  мəслихат,  мəжіліс,  басқосу  т.б.  пайдалану  орынсыз  болар  еді. 
Əрине  бұл  сөздер  ол  кезеңде  болмады  демейміз,  бірақ  бұлардың  актив  қолданыста  болмағаны  анық. 
Шығарма тарихи тақырыпта жазылғандықтан, сол жанрдың стильдік сұранысын өтейтін, тарихи стильдік 
тез талаптарына жауап беретін сөздерді тауып, қолдануда қаламгерлеріміз үлкен ізденімпаздық танытқан.   
Тарихи  шығарма  оқу  барысында  тарихпен  танысып  қана  қоймай,  халқымыздың  этнографиялық 
өмірінен  де  мəлімет  аламыз.  Ұлттық  əдет-ғұрып,  салт-дəстүрге  қатысты  этнографизмдер  деп  аталатын 
сөздер мен сөз тіркестерін дəл тауып, орнымен қолдану қазақ халқының ұлттық келбетін танытуға қызмет 
етеді. “Сөз таңдаудың” үлкен саласына өмір шындығын, атап айтқанда, қазақ халқының ұлттық болмысын 
шынайы  көрсетуде  этнографизмдер  деп  аталатын  ұлттық  əдет-ғұрып,  салт-дəстүрге  қатысты  сөздер  мен 
тіркестерді дұрыс танып, дəл қолдану жатады. Білім-таным үшін де, тіл ғылымы үшін де мұның маңызы 
зор екендігін осы тақырыптың арнайы зерттелгендігі дəлелдейді” /4.23/. 
Тарихи шығармаларда кездесетін күміс шытыралы, тұтқасы сылдырмақты, қоңыр тегене, қайының 
безінең ойған бүйрек  ожау, күміс ернеулі ағаш көзелер, құлан терісінен иленген дастархан т.б. ыдыс-аяқ 
атаулары  мен  киім үлгілеріне  қатысты  қамқа  төбелі  пұшпақ  бөрік,  кемер  белдік,  барқыт  бешбет,  қатипа 
жағалы  түйе  жүн  шекпен,  кестелі  шалбар,  көксауыр  кебіс-мəсі  т.б.  тілдік  бірліктер  орнымен  қолданған 
жағдайда тарихи стиль тезінің тамаша көрінісі болады. Оқырманға өткен дəуір келбетін нақ жеткізу үшін, 
автор кейіпкерлерді өз ортасына сай киіндіреді, өз тұсына сай заттарды пайдаландырады.  
Ғалым  Ж.Дəдебаев  көркем  шығарманың  этнографиялық  негіздері  туралы  былай  дейді: 
“Этнографиялық ақиқат деректер əдеби шығармадағы тарихи өткен дəуір тынысына, сондай-ақ сол тарихи 
өткен дəуірде өмір сүрген адамдардың мінез-құлқына тарихи нақты, шынайы сипат дарытады” /5.114/. 
-Нағашымнан  үш  енші  əкелдім,  деді  ол  күліп, - бірінші  езуінен  жырып  ақыл  берді;  екінші – үш 
жыл  жалықпай  найзагерлік  үйретті;  үшінші  қуса  жетіп,  қашса  құтылатын  ат  мінгізді  (Ш.Қ.81-б).  Енді 
қазақтың  ұрын  бару  деген  жосыны  Жəнібекті  қайыншылатқалы  тұр  (Ш.Қ.54-б.).  Қотан    төріндегі  
Смайылдың  сегіз  қанат ақ  боз  үйіне   қара  байланып,  ту  ілініп қалыпты. Жасы ұлғайған егде кісі өлсе 
қара, не ақ ту ілінер еді. Қызыл ту – арманда кеткен жас өлімді  білдіреді (Қ.Ж. 181-б.). Шəкерге асықты 
жілік ұстатып, бала қып алғанында осы елдің бəрі біледі (Қ.Ж. 72-б.). 
Қазақ халқының өмір салтына қатысты қара тігу, сеп жаю, ат тұлдау, жоқтау айту, дауысқа қосу 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
19
 
секілді  т.б.  дəстүрлі  рəсімдер  атаулары  тарихи  шығармалардың  лексикалық  қабатын  қалыңдата  түседі. 
Тарихи туындыларда халықтың рухани мəдениетіне қатысты этнографизмдерді қолдану арқылы жазушы 
өз шығармасын тарихи стиль тезіне сала отырып, оқырманды өткен өмір салтынан хабардар етеді.  
Тарихи  романдар  лексикасының  ендігі  бір  қабатын  дінге  қатысты  сөздер  мен  сөз  тіркестері 
құрайды.  Мысалы,  михраб  (мешіттегі  құбыла  жаққа  қаратылып  жасалған  имам  тұратын  орын),  шарғы 
(ислам дінінің жолы, шариғат заңы), мағрипат (о дүниелік ілім), намаз, ораза т.б. 
Авторлар бұл тілдік бірліктерді өз тілдерінде де, кейіпкер тілінде де ұтымды қолдана білген.  
Қазаның  артын  күту,  жоқтау,  мақтау  жағы  əлгіндей  болғанда,  өлікке  оқылатын  құран  мен  тағы 
басқа діни рəсімдер де артығымен атқарылып жатты. Жаназаны кімге шығартам, құранды кімге аудартам, 
хатымды  кімге  түсіртем  дейтін  емес.  Əй,  Арқа  жерінде  бұған  дейін  бірде-бір  қазақтың  жаназасы  мен 
пидиясы, көр талқысы мен құран-хатымы дəлосы жолғыдай толық, əрі сауатты атқарылмаған  шығар-ау!  
Басты-басты ғұлама-хазіреттер марқұмның қырқы өткенше тараған жоқ. Бір шеттен кезекке тұрып, əр күні 
біреуі  құран  аударып  тұрды  (Қ.Ж. 84-б.).  Я,  жаратқан  ием!  Я,  Расулаллах!  Уа,  Бибі  Фатима  анам!  Бұл 
жолы  да  əулетіңді  рақым-шафағатыңнан  құр  тастамаған  екенсің!  Иншалла,  жолымыз  болады  екен 
(Қ.Ж.47-б.).  
Суреттелетін  заман  шындығын  көрсету  мақсатында  қаламгерлеріміз  дінге,  діни  сенімге 
байланысты  сөздер  мен  ұғымдарды  кеңінен  қолданып,  өз  шығармаларының  идеясын  ашудың  ұтымды 
жолын  пайдаланған.  Кез  келген  жазушы  өз  шығармасының  тақырыбына,  жанрына  сай  нені  жазамын, 
қалай жазамын деген сұрақтардың алдында тұрары сөзсіз. Көркем сөзден кесте тоқитын сөз зергерлері өз 
бұйымдарында  (шығармаларында)  материалдың  (əдіс-тəсілдердің)  қандай  түрлерін  қолданды,  əсемдік 
(бейнелілік,  шынайылық)  үшін  қалай  іске  жаратады  бұл  əркімнің  өзінің  шеберлігіне,  даралығына 
байланысты.  Осы  даралықтың,  шеберліктің  белгілерін  дұрыс,  дəл  тауып  бағалай  білу  зерттеушілерге  де 
үлкен жауапкершілік артады.   
 
1.
 
Жазушы жəне сөз мəдениеті. – Алматы: Ғылым, 1983. – 152 бет. 
2.
 
Балақаев  М.,  Жанпейісов  Е.,  Томанов  М.,  Манасбаев  Б.  Қазақ  тілінің  стилистикасы. – 
Алматы: Мектеп, 1974. 
3.
 
Бердібай Р. Тарихи роман. Алматы: Санат, 1997. – 336 бет 
4.
 
Сыздық Р. Сөз құдіреті – Алматы: Санат, 1997. – 220 бет 
5.
 
ДəдебаевЖ. Өмір шындығы мен көркемдік шешім. Алматы: Ғылым, 1991. – 208 бет 
6.
 
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 10 том. Алматы, 1974-1986 жж. 
Көркем əдебиет: 
1.
 
Құмар Ш. Ер Жəнібек // Жұлдыз. – 2000. - №1. 77-114 бет; № 2.- 45-78 бет. 
2.
 
Есламғали М. Əйтеке би // Жұлдыз. – 2002. - №9. - 16-63 бет; № 10.- 33-77 бет. 
3.
 
Жұмаділов Қ. Прометей алауы.- Алматы: Атамұра, 2002. – 352 бет. 
  
Резюме 
Автор в статье рассматривает  тематические группы  лексики исторических романов. 
  
Summary 
In the article will have talked about thematic groups of lexicology in historic summarizes. 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ СӨЗЖАСАМЫНДАҒЫ  СИНТЕТИКАЛЫҚ ТƏСІЛДІҢ ҚЫЗМЕТІ 
 
К.Джайқбаева – 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ізденушісі 
      
Тіліміздің  сөзтудырым  құрылысында  жұрнақтар – негізгі  тұлғалардың  бірі.  Сөз  тудырушы 
жұрнақтардың  тілді жаңа сөзбен  байытуда  атқаратын  қызметі өте  зор.  Ол - сөзжасамдағы  синтетикалық 
тəсілдің  шешуші  тұлғасы.  Тілімізде  сөз  тудырушы  жұрнақтар  мол.  Тіліміздің  сөзжасам  жүйесіндегі 
жұрнақтардың  əрқайсысының  өзіндік  мағынасы  бар,  бір  жұрнақтың  өзі  бірнеше  мағына  білдіре  береді. 
Жұрнақтың мағынасы түбір сөзге жалғанғанда ғана анық көрінеді. Жұрнақ жеке тұрып мағына бермейді, 
сондықтан  жеке  қолданылмайды,  ол  түбір  сөздің  құрамында  ғана  қызмет  атқарады.  Мысалы:  баспагер, 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
20
өмірнама,  басытқы,  анықтама,  ойшыл,  білгір,  қаламгер  т.б.  Синтетикалық  тəсіл  жұрнақтың  осы 
ерекшелігіне  негізделеді.  Сөзжасам  жүйесінің  жұрнақтары  өзі  жалғанған  түбір  сөздің  лексикалық 
мағынасының негізінде одан басқа лексикалық мағына тудырып, басқа жаңа сөз жасайды. 
Тілдегі  сөз  тудырушы  жұрнақтардың  өзіндік  ерекшелігі – олар  əр  сөз  табына  телулі  болады.  Əр 
сөз  табының  өз  жұрнақтары  бар.  Жұрнақтардың  мағынасының  кеңуі  нəтижесінде  бір  сөз  табының 
жұрнағы  екінші  сөз  табының  мағынасын  қосып  алады  да,  бұрынғы  мағынасын  сақтай  отырып,  екі  сөз 
табында да сөзжасамдық қызмет атқарады. Жұрнақтардың тілде атқаратын қызметі бірдей емес. Олар өте 
өнімді болып, сөз талғамай, белгілі топтағы сөздерге жалғана береді. Сөзжасамдық жұрнақтардың тілдегі 
қызметі-  əр  кезеңде  түрліше  дəрежеде  болуы  жиі    кездесетін    құбылыс.  Бір    кезеңде    актив  қызмет  
атқарған  жұрнақтар, келесі  бір  кезеңде  пассивтенуі  мүмкін. Кейде  өлі, өнімсіз  жұрнақтардың қызметі  
күшейіп, өнімділігі  артуы  да  кездеседі. Мысалы, Аларманға  алтау  аз, бермегенге  бесеу  көп  дегендегі  
аларман, берермен  сөздеріндегі  -ман, -мен  жұрнағы  1950-1960  жылдарда  өте  сирек  қолданылатын  
еді, тіпті  бірлі  жарым  сөзде  ғана  кездесетін  өлі  жұрнаққа  айналып  бара  жатқаны  да  байқалған. 
Соңғы  кезде  ол  активтеніп, өнімділігі  артты, ол  арқылы  талай  жаңа  туылымдар  жасалды. 
Сөз    жасаудың    негізгі    жолдары  мен    тəсілдері    түркітануда    анықталғанымен,  бұл    мəселенің  
жеке  түркі  тілдерінде  қойылысы, алатын  орны, сондай-ақ  зерттелу  дəрежесі бірдей  емес. Осындай  
мəселелердің    бірі    сөз    тудырушы    жұрнақтардың    өнімді,  өнімсіздігімен    қолданыс    сипатына  
байланысты  мəселелер  баршылық. Қазақ  тіл  білімінде  бұл  жайында  əр  түрлі  пікір  айтылып  жүр. 
Мысалы, жоғары  оқу  орындарына  арналған  «Қазіргі  қазақ  тілі»  оқулығында  зат  есім  жұрнақтары  -
дақ, -дек, -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -мақ, -мек, -ман, -мен, -шақ, -шек    өнімсіз    жұрнақтары  ретінде  
талданса [1], қазіргі  қазақ  тілінің  орыс  тілінде  шыққан  академиялық  курсында  бұлардың  бəрі  өнімді  
жұрнақтар   деп    көрсетілген [2]. Мұндай   əр   түрлі    талдау    əлі    де   ғылыми    тұжырымдарда   анықтала  
түсуді  қажет  етеді. Кей  зерттеушілер   мұндай  тұжырымдарды  жұрнақтардың  сөз  тудыру  қабілетіне  
байланысты    сандық    тұрғыдан    көрсетуге    тырысқан.  Мысалы,  Ə.Төлеуов    «өнімді»  деп  20-дан    аса  
сөздің    жасалуына    қатысқан    аффикстерді    атайды,  ал    өнімсіз    деп  10-20-ға    дейінгі    сөздердің  
жасалуына  қатысқан  аффикстерді  атайды [3]. 
Сөз    тудырушы    жұрнақтарды    өнімді,  өнімсіз    деп    сандық    сипатқа    бөлуді    татар    ғалымы  
Ф.А.Ганиев  те  қолдайды. Ол  өнімді  жұрнақ  деп  тілдің  даму  үдерісінде  аса  көп  сөз  тудыратын 
(мысалы, -чы    жұрнағы    арқылы    туған    сөздер  1000-ға    жуық),  өнімсіз    деп      10    шақты    ғана    сөз  
тудырғандарын  айтады [4]. Орыс  тілінде  сөз  тудыру  жайын  зерттеушілер  белгілі  бір  үлгі  (модель)  
арқылы  қай  уақытта  қанша  сөз  туғанын, оның  өнімділігін  анықтау  үшін, тіл  біліміне  зерттеудің  дəл  
əдістері  мен  квантативтік  (сандық)  көрсеткіштерін  батыл  енгізу  қажет  деп  есептейді [5]. Сонымен, 
сөз  тудырушы  бірліктердің өнімді, өнімсіздігін  анықтауда  сандық  көрсеткіштерге  сүйенудің  ұтымды  
жағы  бар  екені  байқалады. Бірақ  қазіргі  тіл  білімінің  даму  дəрежесінде  қай  үлгі  арқылы  қашан, 
қанша  сөз  туғанын  көрсету  əлі  мүмкін  болғанның  өзінде  сөз  тудырушы  тұлғалардың  даму  сипаты  
əрқашан    біркелкі    бола    бермейтінін,  қоғамның,  тілдің    даму    бағыттарымен  (тенденциясымен)  
байланысты    өзгеріп    отыратынын,  бір    дəуірдегі    өнімді      тұлға    басқа    бір    дəуірде    өнімсіз    болып  
келетінін  ескеру  керек, сөз  тудырушы  тұлғалардың, өнімді, өнімсіздігін  анықтауда  сандық  көрсеткіш  
бірден-бір    ғылыми    критерий    бола    алмайтыны    байқалады.  Бұл    жайында    айтылған    ғалымдардың  
пікірлерінде    басқаша    жайт    байқалады.  Академик    В.В.  Виноградов    сөз    тудырушы    тұлғалардың  
өнімділігі  қоғам  өміріндегі, ғылым, техника, мəдениет  саласындағы  үдерістерге   байланысты  тілдің  
даму    күшін    білдіретін    сөздік    құраммен    табиғи    қарым-қатынасы    деп    көрсетеді [6]. Жалпы    тіл  
білімінің  мəселелерін    көп    зерттеген    О.С.  Ахманова    өнімді    деп    белгілі    бір    тілде    сөйлеушілерге  
түсінікті    жаңа    сөздер    мен    формалар    туғызуға    жарамды    жəне    сөз    тудыруда    үлгі    боларлық 
тұлғаларды,  өнімсіз    деп    бұған    керісінше    жаңа    сөз    тудыра    алмайтын    жəне    жаңа    сөздер    мен  
формалардың  тууында  бұдан  былай  үлгілік  сипаты  жоқ  сөз  өзгертуші  жəне  сөз  тудырушы  типтерді  
айтады. Ондай  типтер  арқылы  жекелеген  сөздер  ғана  өзгере  алатынын  көрсетеді [7].  Түркітанушы 
Э.В.Севортян  сөз  тудырушы  тұлғаларды, сондай-ақ  қосымшалардың  өнімділігі  деп  олардың  жаңа  сөз  
жасауға  қабілеттілігін  айтады [8]. Сөйтіп, бұл  айтылғандардан  2  жағдайды  айқын  байқауға  болады: 1. 
сөз  тудырушы    элементтердің  өнімділігі  қашан  да  жаңа  сөз, жаңа  тұлғалардың  тууымен, керісінше, 
олардың  өнімсіздігі  жаңа  сөз, жаңа  тұлға  тудыра  алмауымен  байланысты  екені. 2. сөз  тудырудағы  
өнімділік    қашанда    үлгілік    сипатпен,  яғни    сөз    тудырушы    типтер,  сөзжасамдылық  үлгілердің, 
оралымдар дың (конструкциялардың)  болуымен  байланысты. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
21
 
А.Хасенова: «Тілімізде    соңғы  кездерде    пайда    болған  немесе    басқа    тілдерден,  əсіресе,  орыс  
тілінен  келіп, қазақ  тілі  сөздік  құрамына  еніп  отырған  сөздерге  қосылып, жаңа  туынды  сөз  жасай  
алмағандарды  өнімсіз  аффикстер  дейміз»  дейді [9]. Жаңа  сөздер, элементтер  қайдан, қалай  жасалады? 
Бұл  жердегі  «жаңа»  деген  анықтауыш  шартты. Əдетте  «жаңа  сөз»  дегеніміз – тілде  бұрыннан  бар  
сөздердің    (түбірлердің)  жұрнақтар    жалғануы,  бір-бірімен    қосақталуы  (бірігуі,  кірігуі,  жұптасуы), 
тіркесуі, қысқарып  барып  бірігуі  (аббревиатура), мағына  ауыстыруы  сияқты  амалдардың  бірі  арқылы  
құбылған  түрлері. Жұрнақтар  жалғау  арқылы  жасалған  сөздерден  кейбір  жұрнақтардың  активтенгені  
көзге  түседі.  Олар:  -ма,  -ме,  -шы,  -ші,  -хана,  -нама,  -гер,     -кер,  -лық,  -лік,  -дық,  -дік,  -тық,  -тік,  -
ым,  -ім,  -ман,  -мен,  -қыш,  -кіш,   -ғыш,  -гіш,  -ыс,  -інді,  -ынды,  -қы,  -кі,  -ба,  -па,  -кеш,  -геш;   
Негізгі  бұл  жұмысымызда зат  есім  жасауға  өнімді қатысқан   жұрнақтарға негізгі  назар  аударылған. 1) 
Қазіргі  кезде  ең  сөз  жасауға  актив  қатысып  жатқан жұрнақтардың  бірі -  -ма,  -ме; 
-ма,  -ме    жұрнағына    терілген    сөздің    саны    мол.  Олар:  (зерттеме,  жолдама,  тежеме,  
бұрыштама,  қаптама,  қиғаштама,  қолтума  нұсқама,  орама,  мазақтама,  лездеме,  қыстама,  кепілдеме,  
кескіндеме,  жайма,  жариялама,  жиектеме,  жоспарлама,  жүктеме,  сырғыма,  ақжайма,  бағдарлама,  
балама,  балқыма,  бастырма,  безендірме,  деректеме,  бейімдеме,  борлама,  дайындама,  даярлама,  
дəйектеме,  айқындама,т.б.) 
1.  Білдірме.  Бастығым    жанды    жерімнен    ұрып    отыр.  Айтқанын    орындап,  техника    туралы 
деректерді  алып тастап,  білдірмемді  қайта  жазып  бердім  (С.Кенжахметов.  Тышқан тірлік.  1983.6). 
2.  Зерттеме.  Бұл    жайттар,  сөз    жоқ,  осы    зерттеменің    теориялық    тереңдігін    байытып,  
лингвистикалық  талдаулардың  сəтті шығуына  бірден-бір  септігін  тигізген  (Қазақ  əдебиеті  1993.21.X.). 
-ма, -ме  жұрнағы  көбінесе  етістіктен  зат  есім  туатын  сөзге  жалғанады. 
2) Тілімізде  –шы,  -ші  жұрнағы  өте  өнімді. Олар:  (қызықшы,  айраншы,  нəубетші,  қаражатшы,  
қалыптаушы,  қалталаушы,  көркемдеуші,  көкөнісші,  көкнəрші,  жүргінші,  жылнамашы,  жібекші,  
кəуапшы,  жаңғыртушы,  жинақшы,  жобалаушы,  жұқартушы,  жүргізуші,  үйлестіруші,  ақылшы,  
амалшы,  əйнектеуші,  бастамашы,  демеуші,  дабылшы,  дəріханашы,  асаршы,  төреші,  шеруші.) 
1. Демеуші.  Қаладағы  бірқатар  ірі  кəсіпорындар мен  мекемелер  Алматы  қалалық  «Қазақ  тілі»  
қоғамына  демеуші  болуға  ынта  білдіруде  (Алматы  ақшамы  1993.18.ХІІ.). 
2. Нəубетші.  «Ғалымдар  үйінің»  нəубетшісіне  телефон  соғып,  ешкімді  кіргізбеуге  бұйырыпты  
(Қазақ  əдебиеті.  1993.23.ХІ.). 
-шы,  -ші  қазақ  тіліндегі,  түркі  тілдеріндегі  ең  бір  өнімді  жұрнақ.  Оны  генетикалық  жағынан  
Н.Ф.Катанов  -шық,  -шік  тұлғалығымен,  Н.Б.Баскаков  -са,  -се  формантымен,  Г.Рамстедт,  Ф.А.Ганиев  
қытай-корей    тілінде,  адам    мағынасында    қолданылатын    «са»  сөзімен    байланыстыра    қарайды.  Туа  
түбір  зат  есімі  мен  -шы,  -ші  жұрнағының  қосылуынан  жасалған  туынды  зат  есімдердің  ең  бір  мол  
саласы – жалпы  халықтық  сипаттағылар.  Бұлардың  өздері  де  іштей  ерекшеленеді,  яғни мағыналық  
жағынан  оларды  жік-жікке  бөліп  қарауға  болады. 
-шы,  -ші    жұрнағының    сөзжасамдық    қызметі    тілімізде    термин    ретінде    кейін    қалыптасқан  
туынды  зат  есімдермен  байланысты  да  жан-жақты  ашыла  түскен.  Бұлар  бүгін  де  лексикамыздың  ең  
бір  кез  өңдіген  жəне  ең  бір  мол  қабатына  айналып  отыр.  Мұндай  жаңа  сипатты  дериваттар  қазір  
жазу    тəжірибемізде,  айтылуда    да    өте    жиі    ұшырасады.  Кейбірі    мыналар:  күрішші,  орманшы,  
жібекші,  сəулетші,  кеңесші,  хатшы,  дəріші,  саяхатшы,  жалшы  т. б. -шы,  -ші  жұрнағы  мен  туа  түбір  
зат  есіммен  жасалатын  туынды  зат  есімдердің  тілімізде  тағы  бір  үлкен  саласы  бар.  Ол-абстракт  
мағыналы түбірлерден  жасалған  туынды  зат  есімдер.  Бірақ  осылай  абстракт  мағыналы  түбірге  -шы,  
-ші  жұрнағы  жалғану  арқылы  жасалатын  бұл  туынды  зат  есімдердің  мағынасы  оған  қайта  керісінше  
болып  шығады,  яғни  біршама  нақтылана  түсетін  сияқты:  күзетші,  тəрбиеші,  есепші,  сыншы,  тыңшы 
т.б.  Тілімізде    -шы,  -ші    жұрнағы    арқылы    туа    түбір    зат    есімінен    болған    туынды    зат    есімдердің  
мағыналық  топтарының  қай-қайсысы да  белгілі  бір  кəсіп  түрімен,  мамандықпен,  адамның  əлдебір  
нəрсеге    бейім-қабілетімен,  икемімен    байланысты    болып    келеді.  Мамандық,  кəсіп    иесі  
мағынасындағы    сөздер:  қызықшы,  қалыптаушы,  жібекші,  жинақшы    (көкнəрші,  жаңғырту),  
жобалаушы,  жұқартушы    жүргізуші,  үйлестіруші    (амалшы),  əйнектеуші,  дəріханашы,  төреші.  Бір  
нəрсеге  бейім-қабілеті,  икемімен  байланысты  туған  сөздер:  жаңғыртушы,  бастамашы т.б. Сонымен  
қатар    осылардың    сыртында    туа    түбір    зат    есіммен    -шы,  -ші    жұрнағының    бірігуінен    жасала  
тұрғанмен,  тілімізде  еш  қандай  кəсіппен  де,  мамандықпен  де  байланысы  жоқ  немесе  адамның  əлде  
қандай    бір    машық-икеміне    де    қабілетіне  де    бейқатыс    туынды    зат    атаулары.  Бұлар:  ойраншы,  

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
22
қаражатшы,  көкөнісші,  жүргінші,  кəуапшы,  жолшы,  ақылшы,  демеуші,  дабылшы,  асаршы,  шеруші. 
Есімдерден  зат  аталымдарын тудыруда  аса  өнімді  -шы,  -ші  жұрнағы  негізгі  түбір  етістіктер  мен  
модаль    сөздерге    тікелей    қосылып,  зат    атауларын    тудыруда    өнімсіз    екені    байқалады.  Мысалы: 
тамшы, оташы  (сынықшы), көрші (көрші  үй), жоқшы, т.б. 
Сөз  тудырушы  негіздердің  құрамы  лексикалық  мағыналарына  байланысты. Мəселен, бір  сөз  
табындағы  бір  типтес  мағыналар  тудыратын  жұрнақтардың  тудырушы  негіздеріне  көңіл  аударсақ, 
олардың  құрамы  да  сөз  тудыруға  бейім, қабілетті  де  əр  түрлі  екенін  көрінеді. Осыдан  барып  əр  
жұрнақтың    сөз  тудырудағы    модельдерін    анықтау    мəселесі    туады.  Мысалы, -шы, -ші    жұрнағының  
қосылуымен  жасалып,  белгілі  кəсіппен  шұғылданатын  адамдарды  білдіретін  туынды  зат  есімдердің  
негіздері  құрамы  жағынан  да, мағыналық  белгілері    жағынан  да  біріңғай  емес: негізгі  түбір  сөз, ол  
өз    ішінен    екіге    бөлінеді:  негізгі    түбір    зат    есім  (шеру-ші,  төре-ші,  дабыл-шы,  амал-шы,  ақыл-шы, 
нəубет-ші, кəуап-шы, жібек-ші); негізгі  түбір  сын  есім (қызық-шы);  туынды  түбір  зат  есім (бастама-
шы, үйлестіру-ші, жүргізу-ші, жинақ-шы, жаңғырту-шы); ə) басқа  тілден  енген  сөздер (нəубет-ші т.б.); б) 
біріккен  сөздер (көкөнісші  т.б.). 
Жоғарыда  келтірілген  тудырушы  негіздердің, олардан  туған  сөздердің  көлем-мөлшері  бірдей  
еместігін    байқау    қиын    емес.  Бұл    арада  –шы, -ші    жұрнағы    арқылы    туған    біріңғай    мағыналық  
топтардың  бір  түрінің ғана  (кəсіп, мамандық  иесі)  құрамдық  модельдері  келтіріліп  отыр. Əдеби  тілде, 
халықтық  говорларда  -шы, -ші  арқылы  туған  мағыналық  топтардың  бұдан  басқа  тағы  6-7  түрі  бар. 
Солардың  қай-қайсысының  болсын  тудырушы  негіздері  бірыңғай  үлгілермен жасалмаған. Ал  егер  -
шы, -ші  жұрнағының  туынды  етістік  жасауда  қаншама  өзіндік  үлгілері бар  екенін  ескерсек, оның  сөз  
тудыру  аясы, түрліше  үлгілер  түрінде  көрінетін  мүмкіндігі  мол. 
 
1.
 
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.  – Алматы, 1991. 
2.
 
Современный казахский язык. Фонетика и морфология.– Алматы, 1962. 
3.
 
Төлеуов Ə. Проблемы синтетического способа словообразования имен существительных 
и прилагательных в казахском языке. АДД.– Алматы, 1973. 
4.
 
Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном 
языке.–  Казань, 1974. 
5.
 
Потиха З.А. Современное русское словообразование.– М., 1970. 
6.
 
Виноградов В.В. Современный русский язык. Морфология.– М., 1952. 
7.
 
Словарь лингвистических терминов.– М.: Наука, 1966. 
8.
 
Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке.– М., 1962. 
9.
 
Хасенова А.Х. Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер.– Алматы, 1959. 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  значение,  функции,  продуктивность  и  непродуктивность  некоторых 
словообразующих суффиков казахского языка. 
Summary 
The article highlights meaning,  functions, productivity and non productivity of some formative suffixes 
of the Kazakh language. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: