Лингвистика. ПСИХОлингвистика. Социолингвистика

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
3
 
ЛИНГВИСТИКА. ПСИХОЛИНГВИСТИКА. 
СОЦИОЛИНГВИСТИКА 
 
МƏТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ МƏСЕЛЕЛЕРІ 
 
Г.Т.Əбікенова - 
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің 
 доценті, филол.ғ.к. 
 
ХХ  ғасырдың  соңына  қарай    тіл  білімінде  «мəтін  лингвистикасы», «мəтін  стилистикасы»  деп 
аталатын  жаңа  салалар қалыптасып, қарқынды дами бастады. ХХ ғасырдың аяқ шеніне дейін риторика, 
əдебиеттану  ғылымдарының  нысаны  болып  есептеліп,  тілдік  жағы  ескерілмей  келген  мəтін  ұғымы 
лингвистикалық  нысан  ретінде,  мəтіннің  тілдік  құрылымы,  мəтін  құрылымындағы  тілдік  элементтердің 
қызметі, лингвистикалық стилистикаға қатыстылығы жан-жақты зерттеле бастады.  
Жалпы  мəтінді  зерттеу  өте  көне  замандардан  бастау  алады.  Алғашқы  зерттеулер  діни  кітаптар 
мəтінін  қарастырудан  басталса,  кейіннен  мəтіннің  басқа  түрлері  де,  заң  жəне  əдеби  мəтіндер 
зерттеушілердің  назарына  ілікті.  ХІХ  ғасырдың  аяғына  қарай  мəтінді  зерттеумен  этнологтар  айналыса 
бастады. Алайда мəтінді тілдік құрылым ретінде арнайы зерттеу əлемдік тіл білімінде  19-20 ғасырларда 
басталды.  Мəтін  туралы  алғашқы  зерттеулер  қатарында  орыс  фольклорисі,  əдебиеттанушы  ғалым 
В.Я.Пропптың 1928 жылы жарық көрген «Морфология сказки» еңбегін атауға болады. 1950-60 жылдары 
В.Я.Пропптың  бұл  еңбегі  ағылшын  жəне  француз  тілдерінде  жарық  көрді. 1960 жылдары  Чех 
лингвистикалық  мектебінің  ықпалымен  мəтіннің  лингвистикалық    теориясы  қалыптаса  бастады.  Бұл 
бағытта  П.Хартманн,  Р.Харверг,  З.Шмидт,  Т.ванДейк,  В.Дресслер,  Я.Петефи,  К.Гаузенблаз,  П.Сгалл, 
И.Беллерт, Н.Энквист жəне т.б. ғалымдар зерттеулер жүргізді. 
Бұл  кезеңдердегі  зерттеулерге  тəн  ортақ  сипат  мəтіннің  құрылымдық  əдіспен  зерттелуі  болды. 
1970 жылдардың ортасына қарай мəтінді коммуникативтік үрдіс ретінде қарастыру қолға алынды. Мəтін 
лингвистикасының  негізін  қалаушылардың  бірі,  голландиялық  лингвист    ғалым  Т.Ван.Дейк  дискурс 
терминін  алғаш  қолданып,  мəтіннің  статикалық  күйінен  динамикалық  күйін  зерттеуге  ауысты.  Кеңестік 
дəуірдегі  мəтін  лингвистикасына  қатысты  зерттеулер  И.А.Фигуровский,  Н.С.Поспелов  еңбектерінен 
басталады.  
950-60  жылдары  мəтін  құрылымы  туралы  зерттеулер  Н.Ю.Шведова,  Т.Г.Винокур,  Е.В.Подучева, 
Ю.С.Мартемьянов  еңбектерінде  кездеседі.  Бұл  еңбектерде  абзац  құрылымы,  мəтіндегі  фразааралық 
қатынастар  семантикасы  туралы  мəселелер  көтерілді.  Орыс  тіл  білімінде 1970-80 жылдары  мəтін 
лингвистикасының  өзекті  мəселелері  Т.М.Николаева,  С.И.Гиндин,  И.И.Ревзин,  М.И.Откупщикова, 
И.Р.Гальперин,  В.Г.Гак,  Б.М.Гаспаров,  О.И.Москальская,  З.Я.Тураева,  Е.А.Реферовская,  И.И.Ковтунова, 
В.А.Бухбиндер, Г.В.Ейгер, Ю.А.Здоровов ғалымдар еңбектерінде көрініс тапты. 
Бұл  зерттеулерде  мəтіндегі  интонация  мен  просодия,  мəтін  құрылымындағы  ең  кіші  тілдік 
бірліктердің  көрінісі  (фонема,  морфема)  мəтіннің  жалпы  құрылымы,  мəтіндегі  уақыт  пен  модальдылық, 
мəтін  референциясы,  мəтін  типологиясы  туралы  қарастырылды.  Мəтін  лингвистикасы  туралы  маңызды 
еңбектердің бірі  М.И.Откупщикованың «Синтаксис связного текста» атты оқу құралы болды. Ғалым бұл 
еңбегінде  мəтін  бірліктері,  мəтін  байласымы,  мəтінді  өзекті  бөлшектеу  сияқты    ұғымдар  мен  олардың 
зерттелуіне  тоқталады.  Мəтінді  зерттеу  сонымен  қатар,  оның  қолданбалылық  сипатына  да  байланысты 
жүргізілді.  Компьютерлік  лингвистикада  У.Манн  мен  С.Томпсонның  риторикалық  құрылым  теориясы 
бастапқыда мəтіндегі байланыс типтерін анықтауға бағытталған қолданбалы зерттеу ретінде қалыптасты.  
Мəтін  лингвистикасы  мəтіннің  түрлі  аспектілеріне  кешенді  талдау  жүргізеді.   Қазіргі  уақытта 
мəтінді тіл білімі ғылымы саласында қарастыруды ғана бірнеше топқа бөлуге болады: лингвоцентристік 
(тіл-мəтін  тұрғысынан),  текстоцентристік  (дискурсқа  түсушілерден  дербес  тұрған  күрделі  құрылым 
ретінде),  антропоцентристік ( қаламгер - оқырман - мəтін  үштағанын  ескеру),  когнитивтік  (автор-мəтін-
вертикал контекст қырларынан).   
Қазіргі қазақ тіл біліміндегі мəтін лингвистикасына қатысты зерттеулер мəтіннің негізгі қасиеттері 
тұтастық  пен  байласымдылық,  мəтін  типологиясы,  мəтін  түзуші  тілдік  бірліктер,  мəтін  категориялары, 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
4
фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастары сияқты мəселелерді зерттеуге бағытталған. 
 М.М.Бахтин 50-60 жылдар аралығында  мəтін – бұл  «кез келген гуманитарлық пəннің ең жоғары 
сатысы  жəне  алғашқы  болмысы », - деп  жазған.  Латын  тілінен  келген,  жəне  орыс,  ағылшын,  француз 
тіліндегі  терминге  сай  келетін    textum  сөзі  сөзбе  сөз  аударғанда  өрілім,  байланыс  дегенді  білдіреді; 
сондықтан бұл сөзде бірліктер байланысы мен реттілік семантикасы бекіген.  Мəтіннің бұл қасиетін мəтін 
түзу мəселелері мен мəтіндердің түрлі типтерін зерттеп жүрген ғалымдар жан-жақты қарастыруда.  Егер 
мəтін  бұрын  қарапайым  тілдік  бірліктердің  өзара  байланысы  мен  түрлі  қызметін  зерттеудің  негізгі 
материал  көзі  болса,  қазір  тіл  мамандарының  пікірі  бойынша,  жоғары  деңгейлі  тілдік  бірлік  деп 
мойындалды.  Ал  мəтін  құрылымының  ұстанымдарын  анықтау,  коммуникация  үдерісіндегі  қызметінің 
сипатын  қарастыру  лингвистиканың  өзекті  мəселелерінің  біріне  айналды.  О.  С.  Ахманованың  (өткен 
ғасырдың 60-шы  жылдар  ортасы)  сөздігінде  осы  термин  мағынасының  бірнеше  реңктері  берілген:     
Мəтін 1.  сөйлеу  туындысы; 2. Жазып  бекітілген,  сөйлеу  туындысы; 3.  сыртқы  қалыбы  (корпус).  И.Р. 
Гальперин  мəтінді  аяқталған,  объективтелген  жазба  құжаты  ретінде,  құжаттың  түріне  қарай  əдеби 
тұрғыдан  өңделген,  бірқатар    ерекше    бірліктері    (фразадан  тыс  бірліктер)  мен    атауы    бар,  түрлі  
лексикалық,  грамматикалық,  логикалық,  стилистикалық    байланыстармен    біріктірілген,  белгілі    бір  
мақсат  пен прагматикалық    бағыты  бар  сөйлеу  шығармашылығының  туындысы  ретінде  анықтайды.  
Г.В.  Колшанскийдің  пікірінше,  сөйлеушілердің  ой  бөлісіп,  ақпар  алмасып  шағын  тілдесім  актісін 
аяқтайтын, кем дегенде екі айтылған пікірден тұратын байланысты – мəтін деп атайды. О.И. Москальская 
мəтінді тілдің моделдеу бірлігі екенін көрсете отырып, мəтінді «сөйлеудің негізгі бірлігі» деп атап өтеді. 
Сонымен  қоса,  сөйлеудің  негізгі  бірлігі  сөйлем  емес,  мəтін  деген  пікір  білдіреді: «айтылым – сөйлем  
тілдік  деңгейдің  жоғарғы  бірлігі  болып  табылады»  Бұл  анықтаманың  ғылыми  тұжырымдамасы  бірнеше 
жыл  қатарымен  өзгерістерге  ұшырап, 1950-1960 жылдар  аралығында  «сөйлем»  терминінің  анықтамасын 
табуға əрекет жасалған кезге сай келеді.  Сол себептен, Н. Мурзина мен А. С. Штерн пікірлері бойынша: 
«сөйлемді тілдің ең жоғарғы деңгейі ретінде қарастырудан бас тартқан жөн. Сөйлемге жатқызып жүрген, 
шексіз өзгерістерге түсетін бірлік, бұл шектен шыққанда тіл аясынан тілдесім əлеміне əкелетін қасиеттер, 
анығына  келгенде,  мəтінге  тəн»  Сондықтан  мəтінді  зерттеу,  оның  элементі  болып  табылатын  сөйлемнің 
зерделенуінсіз  мүмкін  емес.  Келтірілген  пікірлерге  қарап,  ғылым  аясында  іске  асып  жүрген  мəтін 
анықтамасының көп еместігін ескеріп, мəтінді талдау мен түрлендіру жұмысының күрделі екенін сондай-
ақ  көптеген  əдістердің  бар  екеніне  куə  боламыз. «Мəтіннің  зерттеу  материалынан  зерттеу  объектісіне 
ауысуы лингвистикаға бірқатар сапалық өзгерістер əкелсе де, қазіргі кезде тұрақтану мен даму кезеңінде 
жүріп  жатыр.  Бұған  дəлел  болатын  жайт  «мəтін  лингвистикасы»  деген  түсініктің  əлі  де  толық 
анықталмағандығы». Бұл мəтін сияқты коммуникативтік  немесе тілдік құбылысты сипаттауға мүмкіндік 
беретін  «мəтіндік  критерийлердің»  жоқтығынан  туындап  отырған  жағдай.  Н.  А.  Ипполитованың 
пікірінше, мəтінді тілдік тұрғыдан зерттеуде ең алдымен анықтауды қажет ететін мəселелер: 
    1)  тіл немесе тілдесім жүйесіндегі мəтіннің орнын анықтау ; 
    2)   мəтін ғана тəн категорияларды белгілеу.  
Біршама  ғалымдардың  пікірінше,  мəтін  тілдесім  қызметінің  нəтижесі  жəне  оның  негізгі  бірлігі 
болып  табылады.  Сондықтан  ол  коммуникация  үдерістерімен  тікелей  байланыста  болып,  қарым-
қатынастың  ad hoc мақсатына жетуге қызмет етеді. Мəтіннің жалпыға белгілі қасиеттерінің  бірі  оның 
жазба  түрінде  іске  асуы,  яғни  ол  графикалық  жағынан  бекіген  туынды.  Бірқатар  зерттеушілер  мəтінді 
тілдік бірлік деп есептейді. Мысалы, Г. В. Колшанский мəтінді «қоғамдағы негізгі тілдік бірлік ретінде» 
қызмет  ететін,  микрожүйе  ретінде  қарастырады.  Н.  С.  Валгина  Мəтін  анықтамаларының  түрлі  болып 
келуі,  оның  дефинициясы  негізіне  түрлі  лингвистикалық  категориялар  мен  түсініктердің  енуі, - осының 
барлығы  тіл  білімінде  мəтін  түсінігі  толық  анықтамасын  алмағандығынан  деп  есептейді.  ның  пікір 
айтуына ықпал етті. О. Б. Сиротининаның тұжырымдамасы бойынша мəтін лингвистикасында кем дегенде 
екі  түсінік  туралы  сөз  болады: «мəтін - саналы  түрде  ұйымдастырылған  тілдесім;  мəтін - тілдесім 
материалының  нақты  іске  асырылуы».  Бұл  жердегі  мəтін  анықтамасының  екіншісі  оның  аясын  кеңейте 
түскенін  көру  қиын  емес.  Мəтін  түсінігі  анықтамасын  берудің  қиындығы  оның  көп  аспектілігінде. 
Алдында  аталып  өткен  мəтін  анықтамаларына  қосуға  болатындар:  мəтін    коммуникативті  тіл  бірлігі 
сияқты  сөйлемдерден  ғана  тұрмайды,  олар  солар  арқылы  іске  асады.  Соған  қоса  мəтін  мазмұны  оның 
шығу уəжділігімен анықталады. Ең қысқа да нұсқа анықтамалардың бірін Н.С.Валгина келтіреді: «Мəтін - 
вербалды  (сөздік)  таңбалар  тізбегі».  Мəтін  алдымен  бір  мазмұнға  ие  болғандықтан,  коммуникативтік 
бірлік  болып  табылады.  Сондықтан  мəтінді  зерделеу  барысында  функционалдық  жəне  прагматикалық 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
5
 
аспектілер болуы мүмкін.  
Функционалды талдау барысында автордың мəтін мазмұнын құруға арналған түрлі құралдар мен 
жанрлық  мақсатын  таңдауы  ескеріледі.  Мұнда  мəтіннің  жанры  мен  түрін  таңдау  болмыстық 
коммуникацияларға сай талап етіледі. Оның бөлшектері мəтіннің тұтастығын үйлестіру мақсатына қарай 
қарастырылады.  Ал функционалдық талдауда:  
1)  тілдік  сипаттар  шеңберінен  шектеуінен  шығып,  түсінік  категорияларын    талдауға  өткені
 
байқалады;   
              2)  мəн  мен  мағына  түсініктерінің  жіктелуі  мен  объективтенуі  басталады  (мағына – барлық 
адамдарға  бірдей,  тұрақты  жүйе,  ал  мəн — сөз  мағынасын  дара  субъективті  түсіну  болып  табылады);  
              3)  мəтіндердің құрылымын өзгертіп авторлығын анықтауға мүмкіндік туады; 
4) түрлі тілдер мен дəуірлер мəтіндері байланыста болуы мүмкін;     
              5) мəтін ішіндегі мəтіннің мəнін ашу. 
Прагматикалық  талдау  Н.  С.  Валгинаның  ойынша,  функционалдықтан  туындайды  жəне  оны 
жалғастырып  дамытады.  Лингвистикалық  прагматикаға  (мəтін  авторы  туралы)  субъектіге  байланысты 
мəселелер,  адресатпен  (оқырманмен)  жəне  ең  бастысы    -  коммуникация  актісіндегі  олардың  əрекеттесуі 
туралы  мəселелер  кіреді.  Ол    автор  мен  оқырман  арасындағы  байланысты  ашып,  оқырман  типіне 
бағышталып,  мəтіндегі  қажетті  ақпар  мөлшерін  тұрақтандырады.  Прагматикалық  талдау  дискурс 
теориясының негізінде жатыр. Мəтінді абстрактілі, формалды құрылым деп түсінсек, дискурс – оның бір 
шама өзектіленуі. Бірақ нақты, өзекті сөздік формаларға «формалды құрылымдарға» келер болсақ, онда да 
мəтін  термині  кеңінен  қолданылады.  Дымарскийдің  анықтамасы  бойынша  дискурс – «ағымдағы  сөйлеу 
əрекеті»,  бұл  экстралингвистикалық  факторлармен    (психологиялық,  мəдениəлеуметтік  т.б.)  бірлескен, 
байланысқан мəтін. Мəтін оқиғалар аспектісінде, əлеуметтік бағыты бар «əрекет» ретінде алынған, яғни, 
қарым-қатынас  жағдайына  түскен  мəтін.  Дискурсті – сөйлеу  əрекетінің үдерісі  деуге  болады,  ал  мəтін – 
оның бекітілген нəтижесі.      
Бүгінгі  күні  мəтін  лингвистикасы  ғылымның  жаңа  саласы  ретінде  өз  аясына  түрлі  бағыттағы 
ғалымдардың назарын шоғырландыруда. Бүгінгі күні соңғы он жылдық барысында отандық жəне шетел 
тіл  білімінде  қарқынды  даму  алған  бұл  ой,  трюизм  пікір  ретінде  қабылданады.  Мəтін  лингвистикасына 
арналған көптеген монографиялар мен мақалалар жарық көріп, оқу құралдары жазылды, конференциялар 
мен симпозиумдар өткізілді.    
Мəтін теориясы саласында қажырлы да жемісті еңбек етіп жүрген неміс лингвисті П.Хартманн өзі 
жазған  бір  еңбегінде,  қазіргі  кезде  мəтінді  зерттеуге  бағытталған  лингвистика  бар  екенін  атап  өтеді. 
Лингвистиканың  бұл  саласы  тілдік  зерттеулердің  ең  жемісті  де  озық  тəжірибесі  болып  табылады.  Ол 
лингвистика  мүддесі  аясын  кеңітіп,  бұрынғы,  жаңарған,  жаңа,  озық  деген,  барлық  лингвистикалық 
идеялар кіретін жаңа сала ашады.  
Мəтінді  зерттеуге  деген  қызығушылық  бүгінгі  тіл  білімі  тұрғысынан,  тілді  ғаламдық  құбылыс 
ретінде,  коммуникацияның  бүтіндік  құралы  ретінде  түсіндіруге  ұмтылу,  мəтін  арқылы  іске  асатын 
адамның  түрлі  қызметтерінің    тілмен  байланысын  терең  зерттеуге  ұмтылыс  ретінде  түсіндіріледі.  Бұл 
қызығушылық  мəтін  арқылы  əрқашан  қозғалыста  болатын,  сан  қырлы  тіл  болмысын  меңгеруге  деген 
ұмтылыс  ретінде  де,  сөйлемнен  гөрі  ұзағырақ  тілдік  бірліктер  арқылы,  қозғалыста  ғана  мəні  ашылатын 
заңдылықтарын меңгеру арқылы түсіндіруге де болады. Бұл орайда зерттеу нысаны болып, тілдің негізгі 
қызметі – мəтін  жасау  қызметі.  Мəтін  лингвистикасы – адам  коммуникациясы  талаптары  мен  мəні, 
ұйымдастыру  алғышарттары  туралы  ғылым.  Мəтінді  қарқынды  зерттеу  тіл  лингвистикасынан  тілдесім 
лингвистикасына  көшуді  көздеп,  коммуникация  актісіне  деген  назардың  күшеюіне  ықпал  етеді.  
Байланысты  мəтінді  зерттеу  идеясы  түрлі  структурализм  мектептерінің  өкілдері  ұсынған,  «атомизм» 
түсінігінің  орнына  жəне  соңғы  тілдік  бірліктерді  зерттеудің  сараптаушылық  (таксономикалық)  əдісінің 
орындарына  шыққан  идея.  Құрылымдық  лингвистика  идеясы  ұсынған    бірқатар  құбылыстардың  жобаға 
сай  келмеуі  құрылымдық  лингвистика  негізінің  құлдырауына  əкеліп  соқты.  Структурализмдер  тілдесім 
ағымын  соңғы  (дискреттік)  бірліктерге  жəне  оның  сарапталуына  бөліп  қарастырды.  Фонология  мен 
морфологияны  біржақты  қарастыру,  мағынаға  жете  мəн  бермеу,  олардың  мектептерінің  біреуі  де  тілдің 
толыққанды теориясын беруге мүмкіндіктері болмады. Олардың барлығын антименталды деп біріктіруге 
болады.  Мəтін  деген  көпжоспарлы  жүйені  сипаттау,  түбегейлі  жаңа  талдау  əдістері  мен  түсінік 
жүйелерінің  келуін  болжап,  тіл  білімінің  бұрын  ашқан  жаңалықтарын  пайдалануды  меңзейді.  Мəтін 
лингвистикасының  ғылым  ретінде  қалыптасуы  бүгінгі  филология  ғылымының  даму  жолымен  ескерілді. 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
6
Отандық ғылымда жоғарыда аталып өткен  антименталды үрдістер  болмаған. Кеңес одағы кезеңіндегі тіл 
білімінде  тіл  теориясының    мағыналық  аспектісі    жанжақты  өңделген  болатын.  В.В.Виноградов, 
Л.В.Щерба,  И.И.Мещанинов,  В.М.Жирмунский,  Б.А.Ларин,  С.Д.Кацнельсон  т.б.  ғалымдардың 
еңбектерінде  тіл  тəжірибе  жүзіндегі  шынайы  сана  ретінде  қарастырылды,  тілдің  ойлау  қабілетімен, 
мəдениетпен,  психологиялық  əрекеттерімен  байланысын  қарастырды.  Отандық  ғылымда  тіл  білімінің 
мəдениеттанумен, психологиямен, семиотикамен, логикамен тығыз байланысы  орын алады.  
Байланысты  мəтін  ұғымы  жаңалық  емес.  Ол  айтылған  пікір  (высказывание)  лингвистикалық 
шаралардың  шығар  көзі  болып  табылатын,  дескриптивист  пікірлері  теориясынан  жəне  Л.В.Щербаның 
тілдік материал ұғымының үш түрлі теориясынан  бастау алады. Глоссематикада да мəтін жалғыз дерек 
ретінде қарастырылады.  
Мəтін  лингвистикасы  мəселелері  қазақ  тілі  білімінде  соңғы  жылдары  кеңінен  қарастырыла 
бастады.  А.Байтұрсынұлы,  Қ.Жұбанов  еңбектерінен  бастау  алған  мəтін  төңірегіндегі  пікірлер  Р.Сыздық, 
Х.Нұрмұқанов,  Е.Жанпейісов,  М.Серғалиев,  Х.Кəрімов,  Б.Шалабай,  Н.Уəлиев,  С.Құнанбаева, 
З.Ерназарова,  С.Мұстафина,  Г.Əзімжанова,  Ж.Қайшығұлова,  А.Əділова,  Г.Смағұлова,  М.Ахметова  т.б. 
ғалымдардың  зерттеулерінде  сөз  болып,  көркем  əдебиеттің  тілдік  фактілері  сараланды.  Қазіргі          қазақ    
тіл          білімінде          көркем        мəтіннің  сан  қырлы  мəселелері  Ж.Кеншінбаева,  Қ.Ə.  Жаманбаева,           Г. 
Қосымова,              Ш.М.  Елемесова,                  Ж.Б.  Саткенова,  Ə.Ж.  Айтпаева  т.б.  ғалымдардың  еңбектерінде 
көрініс  тапты.  Алайда  бұл  зерттеулер  қазақ  тіл  біліміндегі  мəтін  лингвистикасына  қатысты  мəселелерді 
толық  шешіп  берді  деуге  болмайды.  Дегенмен  аталған  зерттеулер  қазақ  тілі    стилистиканың  мəтін 
стилистикасы деген саласының қалыптасып, дамуына айтарлықтай үлес қосты. 
Зерттеушілер  көркем  мəтінді    зерттеудің  алғышарттарына,  ұстанымдарына  мыналарды 
жатқызады:  көркем  шығарманың  мазмұн  мен  формасын  (тілін)  бірлікте  алып  зерттеу;  көркем  шығарма 
тілінің    басқа  компоненттерімен  байланыс,  қарым-қатынасын  ескеру;  бейнеленетін  мазмұнға  автор 
қатынасын  ескеру;  шығарманың  жанрлық  ерекшеліктерін  ескеру;  ғылыми  дамудың  жаңа  бағыт-
бағдарларына сүйену т.б. [Маретбаева].   
Мəтін  лингвистикасының  негізгі  мақсаты – мəтінге  тəн  негізгі  категориялар  мен  бірліктерді 
анықтау.  Мəтін  стилистикасының  қалыптасуымен  байланысты  ұзақ  уақыттар  бойы  əдебиеттану 
ғылымының  нысаны  ретінде  ғана  қарастырылып  келген  жатқан  көптеген  стилистикалық  құбылыстар, 
мысалы  фоникалық  құралдар  əдебиеттану  ғылымының  шеңберінен  шығып,  тіл  стилистикасы  аясында 
зерттеліне бастады.  
Мəтін  стилистикасының  қалыптасуымен  байланысты  мəтін  нормасы  ұғымы  пайда  болды.  Мəтін 
стилистикасы көркем  шығарманың тілдік табиғатын, көркемдік ерекшеліктерін, мəтіннің стилистикалық 
компоненттерінің көркемдегіштік қызметінің сан қырларын,  мəтіннің композициялық, архитектоникалық, 
құрылымдық  белгілерін  танып-білуге  мүмкіндік  туғызады.  Көркем  шығарма  тілі  көптеген  күрделі 
мағыналық-құрылымдық,  стилистикалық  компоненттер  мен  əдіс-тəсілдердің  бірлігінен  тұрады.  Мəтін 
стилистикасы осы құралдар мен əдіс-тəсілдердің қолданылу сипатын қарастырады 
 Мəтін  стилистикасының  қалыптасуы  туралы  ғалым  О.Бүркіт  мынадай  пікір  білдіреді: «Мəтін – 
күрделі  құрылымдар  əдістердің  бірлігінен  құралатын  категория.  Оны  бір  əдіс  шеңберінде  танып,  білуге 
болмайды.  Мəтіннің  мазмұны,  сюжеті,  идеясы,  құрылысы,  композициясы,  архитектоникасы  төңірегінде 
осы  кезге  дейін  қазақ  əдебиеттану  ғылымында  жарық  көрген  еңбектер  де  аз  емес.  Алайда  мəтін 
стилистикасы мəтінді жаңа қырынан зерттейді, оның тілдік жағын қарастырады.  
 Көне дəуірден келе жатқан риторика, лингвистикалық поэтика, стилостатистика, функциональды 
стилистика,  мəтін  стилистикасы  секілді  ілімдер – бір-біріне  жақын  жатқан,  кейбір  проблемалар 
төңірегінде тоғысып жататын ілімдер. Мəтін стилистикасы жеке-дара тосыннан қалыптасқан жоқ. Бұл ілім 
өзіне  дейінгі  ілімдердің  үздік  ойлары мен  жетік  принциптерін  басшылыққа  ала  отырып  қалыптасты»[4]. 
Ғалым  мəтін  стилистикасының  зерттеу  нысандарына  мəтіннің  жасалу  жолдары,  оның  көркемдегіш 
құралдары,  көркем  шығарманың  композициялық  құрылымын  құрайтын  тілдік  бірліктер,  олардың  бір-
бірімен  арақатынасы,  микромəтіндердің  мəтін  құрылымындағы  стильдік  қызметі,  микромəтіндерді  бір-
бірімен байланыстырып тұратын тілдік көрсеткіштер, осылардың жазушының дара стиліне қатысы сияқты 
мəселелерді жатқызады.  
     
1.
 
Пропп В.Я.  Морфология сказки. – М., 1928.  
2.
 
Откупщикова М.И.  Синтаксис связного текста. – М., 1999. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
7
 
3.
 
Шалабай  Б.  Көркем    проза    тілін    зерттеудің    ғылыми-теориялық    негіздері:  
Филол.ғыл.док. ...дисс. -Алматы, 1997. 
4.
 
Бүркіт  О.  Қазақ    тіліндегі    қайталамалардың    лингвостилистикалық  жүйесі: 
Филол.ғыл.док. ...дисс. -Алматы, 2002. 
      5. Маретбаева М. Əңгімелеу мəтінінің тілдік-стилистикалық сипаты: Филол.ғыл.канд...дисс. 
авторефераты.  -Алматы, 2008. 
Резюме 
   В данной статье рассматриваются актуальные проблемы лингвистики,  такие как формирование 
текстов, текстообразующие средства, структурные детали текста и их функции образования текста. 
 
Summary 
Actual lingwistic problems as formation of texts,  text forming units, structural  details of texts, 
semantical units and their functions in text formation are investigated in the given article. 
 
 
 СТЕРЕОЛИНГВИСТИКА: ПОПЫТКА СИНТЕЗА  
ОПИСАТЕЛЬНОЙ И ОБЪЯСНИТЕЛЬНОЙ ЛИНГВИСТИКИ  
 
В.Н.Базылев - 
доктор филологических наук, профессор, 
Государственный институт русского языка 
 им. А.С.Пушкина (г. Москва) 
  
В своих последних работах Вяч. Вс. Иванов констатирует, что сейчас во всем мире гуманитарные 
науки  переживают  глубокий  кризис  [Иванов 2009: 8].  Хотя  теоретически  многими  лингвистами 
осознается, что, вслед за биологией и отчасти опираясь на ее опыт, науки о человеке начнут сближение с 
основными  областями  точного  знания,  тем  не  менее,  движение  в  этого  направлении  к  концу  прошлого 
века  замедлилось  [Маковский 1992]. И  все  же,  как  считает  Вяч.  Вс  Иванов,  лингвистика  сегодняшняя 
приближается  к  возможностям  соединения  синхронного  описания  с  диахроническим,  напоминающим 
осуществляемое в таких естественных науках, как астрофизика и молекулярная биология, эти вероятные 
пути,  сулящие  новые  достижения  в  понимании  самых  ранних  периодов  истории  современного 
человечества,  привлекают  пока  лишь  немногих  смельчаков.  Впереди,  по  его  словам,  нас  ждет  пока  еще 
недоступный  синтез  описательной  и  исторической  лингвистики,  математически  строгих  методов    и 
синхронного детального описания, учитывающего экспериментальные результаты, получаемые на стыке с 
нейропсихологией, а также с другими смежными науками [Иванов 2004: 10-11]. 
Упомянутая  смежность  с  другими  науками  сегодня  понимается  как  полипарадигмальность, 
являющаяся,  наряду  с  антропоцентричностью  и  типологичностью,  неотъемлемой  характеристикой 
современного научного знания.  Об этом свидетельствуют многие современные исследования [Кубрякова 
1995: 144-238; Базылев 2002: 4-9; Базылев 2004: 45-77; Базылев 2003: 16-24; Базылев 2004: 10-25; Базылев 
2005: 7-24; Базылев 2005: 12-18; Базылев 2005: 174-181; Базылев 2005: 97-107; Базылев 2009].  При этом не 
следует 
отождествлять 
полипарадигмальный 
подход 
с 
подходом 
междисциплинарным.  
Полипарадигмальный  подход  предполагает  многоуровневое  исследование  языкового  материала 
(концептуальный,  языковой,  чаще – функционально-семантический – и  ассоциативный  анализ)  с 
использованием данных междисциплинарного подхода, как предлагает С.И.Терехова [Терехова 2009: 86-
87].  Для  полипарадигмальности  в  лингвистике  характерны:  многоуровневая  репрезентативность,  т.е. 
распространение  на  разных  уровнях  иерархии  парадигм;  антропо-  и  андроцентричность;  необходимость 
классификации и шире – таксономизации анализируемого материала на внутри- и межъязыковом уровнях; 
полифункциональность, т.е. способность одновременно или попеременно выполнять несколько функций; 
трансфункциональность 
как 
особая 
функциональная 
«переходность»; 
транссемантичность; 
репрезентативная разноплановость, которая безэквивалентно или эквивалентно по-разному представлена в 
языковых и научных категориях  
Обратимся в качестве примера исследования к языковой антиномии «говорящий – слушающий». 
Она  является  вместе  с  рядом  других  антиномий  (например,  кода  и  текста;  возможностей  языковой 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
8
системы  и  узуса;  значающего  и  означаемого;  информационной  и  эстетической  функций)  внутренним 
стимулом  саморазвития  языка  и  порождает  два  противоборствующих  принципа - принцип  экономии  и 
принцип  избыточности.  Проблема  «экономии»  языка  как  вопроса,  решение  которого  важно  для  теории 
языкознания  и  для  практики  общения,  возникла  давно.  Мысль  о  том,  что  языковая  структура  должна 
определяться  «экономным  распределением»  между  ее  частями,  получила  достаточно  широкое 
распространение уже в XYII-XYIII вв.  в связи с обсуждением разных проектов создания искусственных 
языков.  Эта  идея  оказалась  настолькозаманчивой,  что  позднее,  уже  в XIX в.,  ее  частично  стали 
распространять и на языки естественные, стремясь «упростить» их, при этом ссылаясь на природу самого 
языка.  В  истории  языкознания  наметились  два  основных  истолкования  проблемы  «экономии»:  чисто 
количественное  и  более  широкое,  при  котором  «экономия»  отождествляется  с  совокупностью  всех  
тенденций языка. 
Так,  английский  философ  и  социолог  Г.Спенсер  понимал  «экономию»  как  сокращение  длинных 
слов и предложений, а младограмматики, в частности Г.Пауль, - как дифференциацию форм и категорий в 
язык. Г.Пауль, будучи образованным лингвистом и тонким знатоком индоевропейских языков, в отличие 
от Г.Спенсера, отходит от проблемы «экономии» языка в чисто количественном выражении. 
По-новому  ставил  проблему  «экономии»  А.А.Потебня,  который  писал: «...чтобы  доказать,  что 
число форм уменьшается, нужно ... считать формальные оттенки значений - труд не столь легкий, как счет 
окончаний... И дальше: ... новые языки вообще суть более совершенные органы мысли, чем древние, ибо 
первые  заключают  в  себе  больший  капитал  мысли,  чем  последние» [Потебня 1958: 63-64]. При  такой 
постановке  вопроса  А.Потебня  не  мог  понимать  «экономию»  языка  как  сокращение  слов  или  длины 
предложений. 
Особую  известность  принцип  «экономии»  языка  получил  в  фонетике,  а  позднее  и  в  фонологии. 
Поль  Пасси  в 1880 г.,  имея  в  виду  звуковую  систему  французского  языка,  писал: «Язык  постоянно 
стремится  освободиться  от  того,  что  является  лишним,  и  выделить  то,  что  оказывается  необходимым» 
[Будагов 1972: 21]. Вслед  за  Г.Суитом  П.  Пасси  называл  первую  тенденцию  «законом  наименьшего 
усилия», а вторую – «принципом экономии». Обе эти тенденции П.Пасси хотел обнаружить в фонетике. 
Предпринималась попытка объяснить причину тенденции к «экономии» языка ссылками на человеческую 
лень.  Эта  точка  зрения  была  развита  замечательным  советским  лингвистом  Е.Д.Поливановым, 
лингвистические взгляды которого складывались под влиянием И.А.Бодуэна де Куртенэ и Л.В.Щербы. 
Факт,  что  целый  ряд  типичных  эволюционных  процессов  повторяется  и  в  историях  самых 
различных  языков - как  родственных,  так  и  неродственных,  позволил  Е.Д.Поливанову  обобщить 
тенденции,  которые  обнаруживаются  в  типичных  эволюционных  процессах.  Он  писал: «И  вот,  если 
попытаться 
одним 
словом 
дать 
ответ 
относительно 
того, 
что 
является 
общим  во  всех  этих  тенденциях  (и  без  конца  в  самых  различных  языках  повторяющихся) «типичных» 
процессов, то лаконический ответ этот - о первопричине языковых изменений - будет состоять из одного, 
но  вполне  неожиданного для  нас  на  первый  взгляд  слова  «лень».  И  дальше:  Как  это  ни странно, но  тот 
коллективно-психологический фактор, который всюду при анализе механизма языковых изменений будет 
проглядывать  как  основная  пружина  этого механизма,  действительно,  есть  то,  что, говоря  грубо,  можно 
назвать  словами  «лень  человеческая»,  или,  что  то  же,  стремление  к  экономии  трудовой  энергии» 
[Поливанов 1968: 81]. 
Удивляться этому не приходится, так как стремление сэкономить расход трудовой энергии - это 
общая черта различных видов трудовой деятельности человечества. Е.Д.Поливанов устанавливает в виде 
общего признака для всех видов трудовой деятельности границы экономии энергии: «Экономия трудовой 
энергии  склонна  осуществляться  (и  фактически  осуществляется)  именно  до  тех  пор,  пока  сокращение 
энергии не угрожает бесплодностью всего данного трудового процесса (т.е. недостижением той цели, для 
которойданный труд вообще предпринимается)»  [Поливанов 1968: 81]  
В 1955 г.  с  аналогичным  идеям  П.Пасси  истолкованием  выступает  А.Мартине.  Французский 
ученый  подчеркивает,  что  язык  постоянно  подвергается  действию  двоякого  рода  сил:  с  одной  стороны, 
язык  изменяется,  так  как  потребности  людей  в  выражении  мыслей  и  чувств  все  время  увеличиваются  и 
осложняются, а с другой стороны - язык не изменяется, так как инерция людей приводит к ограничению 
лингвистических средств выражения.  
«Языковое  поведение»,  по  А.  Мартине,  регулируется  принципом  наименьшего  усилия,  или 
принципом  экономии.  А.Мартине  пишет: «Термин  экономия  включает  все - и  ликвидацию  бесполезных 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
9
 
различий,  и  появление  новых  различий,  и  сохранение  существующего  положения.  Лингвистическая 
экономия - это  синтез  действующих  сил» [ Мартине 1960: 130]. Шаг  назад  в  сторону  количественной 
интерпретации«экономии» был сделан американским лингвистом Л.Блумфилдом. С своей книге «Язык» 
он  писал: «Даже  сейчас  ясно,  что  изменения  в  языке  направлены  в  сторону  укорочения  слов 
иупорядочения  их  построения:  звуковые  изменения  делают  слова  более  короткими,  а  изменения  по 
аналогии  заменяют  нерегулярные  образования  регулярными» [Блумфилд 1968: 559].  Кака  видим, 
Л.Блумфилд возвращается к Г.Спенсеру.  
Дальнейшее  развитие  принцип  «экономии»  получил  в  работах  Р.А.Будагова,  Н.В.Глаголева, 
В.П.Кобкова,  Н.  Н.Монтьевой,  М.Е.Шафиро,  Г.Х.Суярова  и  Н.В.Черемисиной.  При  этом  наибольшей 
известностью  в  современной  лингвистической  науке  пользуется  толкование  принципа  экономии, 
предложенное  в  работах  А.Мартине.  Однако  это  определение,  как  правильно  замечает  Р.А.Будагов, 
является  слишком  широким  и,  следовательно,  нуждается  в  дальнейшем  осмыслении.  Дело  в  том,  что  в 
процессе исторического развития языка принцип экономии конкурировал и продолжает конкурировать с 
принципом избыточности. Говорящий стремится к экономии произносительных и мыслительных усилий, 
а  слушающий  заинтересован  в  развертывании  реплики  говорящего,  так  как  стремится  затратить 
наименьшие  усилия  на  восприятие  и  понимание.  Принцип  экономии,  конкурирующий  с  принципом 
избыточности,  связан    с  тенденцией  к  стандарту,  ибо  стандарт  предполагает  ограничение  разнообразия. 
Человек  и  сегодня  еще  стремится  зачастую  выразить  мысль  стандартно,  по  стереотипам,  по  заданным 
алгоритмам.  Поэтому  в  стандарте  заинтересованы  как  говорящий,  так  и  слушающий.  Однако  часто 
стандарт  свидетельствует  о  бедности  и  шаблонности  мысли  и  речи.  Поэтому  в  практике  речи  следует 
придерживаться  «золотой  середины»:  найти  то,  что  способствует  и  соответствует  реализации  принципа 
экономии, но в то же время не приводит к злоупотреблению стандартом.  
Разговорный  стандарт  соответствует  узусу  языка,  вот  почему  его  изучение  представляет  собой 
интерес. Тенденция к стандарту и противодействующая ей тенденция к увеличению разнообразия вместе с 
остальными 
постоянно 
действующими 
в 
языке 
закономерностями - тенденцией 
к  аналитизму  формальных  структур  и  к  синтетизму;  к  экономии  в  парадигматике  и  к  избыточности;  к 
интеграции  средств  языкового  выражения  и  к  дифференциации - существовали  во  все  времена.  На 
современном  этапе  развития  языка  в  условиях  массовой  коммуникации  тенденция  к  стандарту 
активизировалась.  Активизацию  стандарта  объясняется,  по-видимому,  тем,  что  стандарт  снимает  на 
какое-то  время,  так  как    в  принципе  речевой  стандарт,  как  и  большинство  штампов,  недолговечен  и 
исторически изменчив, антиномию говорящего и слушающего. 
Появление  стандартных  предложений-высказываний  обусловлено  прагматикой  языка,  его 
направленностью на общение, которая вызывает потребность в стандарте. Роль стандартных предложений 
в  процессе  общения  велика.  Очевидно,  стандартизация,  понимаемая  как  процесс  установления 
стереотипов в предметной деятельности и человеческих отношениях, является одним из общих принципов 
построения организованных социальных систем.   Чтобы функционировать как единое целое, как сложная 
социальная  система,  общество  должно  установить  такие  рамки  поведения  индивидов,  в  которых  это 
поведение становится единообразным, стабильным, повторяющимся.  
Сегодня  стандартные  предложения-высказывания  получили  психолингвистическое  объяснение  в  
так называемой стереолингвистике. Стереолингвистика - это такой подход к языковым явлениям, который 
основан на идее восприятия высказывания слушающим в зависимости от близости высказывания  к телу 
(соматике)  говорящего.  Согласно  стереолингвистичекому  подходу,  человек  живет  в  четырех 
концентрических  сферах.  Французский  лингвист  Жан  Дюрен,  основоположник  стереолингвистики, 
называет  эти  сферы  сферами  когниции  или  когнитивными  подмирами  [Дюрен 2002: 275-276]. 
Стандартные  предложения – высказывания: Еще бы! Держи карман шире! - не поддающиеся членению, 
привели  Ж.  Дюрена  к  открытию  четвертой,  нулевой  сфере,  самой  близкой  к  телу  человека.  Время-
пространство сферы нулевой сужено почти до точки; пространство - это место, занятое данной сущностью 
или  носителем  данного  свойства  и  непосредственная  его  близость;  время - это  данное  мгновение,  без 
всякого осознаваемого прошлого или будущего. Человек, согласно Ж.Дюрену, только что наступивший на 
кнопку  босой  ногой  и  испустивший  крик  или  громкое  ругательство,  дает  представление  о  речевом  (и 
неречевом) поведении в рамках сферы нулевой [Дюрен 2002: 275]. 
Ж.  Дюрен  при  выделении  нулевой  сферы  когниции  опирается    на  идеи  французского  психолога 
Анри  Валлона,  который  противопоставляет    ум  практический  уму  дискурсивному  или  речевому,  и  в 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
10
качестве иллюстрации практического ума  приводит следующий  пример: шимпанзе видит висящий банан, 
кричит, жестикулирует… и вдруг подтаскивает ящик, вскарабкивается и схватывает банан, однако, если 
банан  и  ящик  не  оказываются  одновременно  в  поле  зрения  шимпанзе,  он  не  находит  правильного 
решения. Имеются особи, которые вообще не умеют находить решения.  
Стандартные  предложения  имеются  в  виде  готовых  фраз  в  ассортименте  словарного  мышления 
человека.  Однако  всплывают  в  памяти  в  определенной  конкретной  ситуации  (ситуация  выполняет 
функцию  ящика  в  примере  А.  Валлона),  а  у  некоторых  людей  не  возникают  вообще,  ибо  объем 
оперативной памяти человека невелик, и у разных  людей различен. 
Таким  образом,  можно  постулировать,  что  речевая  деятельность - это  деятельность,  в  ходе 
которой  используется  язык.  В  основе  речи  лежит,  однако,  не  столько  употребление  языка,  сколько 
обращение  к  языку  и  его  неиссякаемым  возможностям.  Язык  выступает  не  просто  как  выразитель  уже 
готового,  но  как  оформитель  еще  не  определившегося.  Речевой  импульс  как  бы  вторгается  в  язык  и  
находит в нем ровно столько, сколько нужно для преодоления его собственной, языковой косности, для 
поднятия языка выше того, что он, казалось, может. Речь приводит в движение две системы: ограничений 
и  высвобождений  от  них.  Стандартные  предложения,  будучи  единицами  языка,  целиком  и  полностью 
воспроизводятся  в  речи,  однако  речевой  импульс  вторгается  и  в  эту  систему.  Он  разрушает  их 
стандартность,  варьирует  их,  обогащая  и  увеличивая  фонд  стандартных  предложений - единиц  языка. 
Этот фатальный выход языка за себя в речь  и в мир  оказывается  по сути лишь его самоуглублением и 
самоутверждением в по праву завоеванных им сферах.                                            
В этой связи, Н.Д. Бурвикова, В.Г. Костомаров, Ю.Е. Прохоров называют  XXI век в лингвистике 
веком обостренного внимания к стереотипам.  «Ведь стереотип, - пишут они, - облегчает  коммуникацию, 
позволяя  каждый  раз  заново  не  конструировать  словосочетание  или  высказывание.  Стереотипный  язык 
противопоставляется  эмоциональному  языку,  и  различим  только  на  фоне  последнего.  Стереотипы, 
наконец, исчислимы.  Стереотипно - не значит плохо. Стереотипно означает - быстро.  Цель реализации 
стереотипов - затратив  минимум  языковых  и  поведенческих  усилий,  достигнуть  нужного 
коммуникативного эффекта»  [Костомаров и др. 2000: 5; Бурвикова и др. 2006: 13]. 
 
1.
 
Базылев    В.Н.  Лингвистические    знания    и      решение  коммуникативных    задач.  –   М., 
2009. – 80 с. 
2.
 
Базылев  В.Н.  Несистемно-теоретический  подход  к  языку – Вопросы  когнитивной 
лингвистики. – 2005. - № 3. – С. 97-107. 
3.
 
Базылев В.Н. Когнитивная стилистика// Стереотипность и творчество в тексте: Вып. 
8. – Пермь, 2005. – С. 7-24. 
4.
 
Базылев В.Н. Ментальные стереотипы// Этнокультурные константы в русской языковой 
картине мира. – Белгород, 2005. – С. 12-18. 
5.
 
Базылев  В.Н.  Маргинальные  парадигмы  в  лингвистике 21 века//  Новая  Россия:  Новые 
явления в языке и науке о языке. – Екатеринбург, 2005. – С. 174-181. 
6.
 
Базылев  В.Н.  О  диахронической  интерпретации  динамизма  семантической  модели// 
Проблемы лингвистической прогностики. – Воронеж, 2004. – С. 10-25. 
7.
 
Базылев  В.Н.   От  парадигм-маргиналий  к  парадигмам-доминантам  в  современной 
лингвистике  //Лингвистика на рубеже эпох: доминанты и маргиналии. – М., 2004. – С. 45-77. 
8.
 
Базылев  В.Н.    Традиции  и  инновации  в  исследовательской  парадигме  «язык  и  этнос»   
//Ученые записки Ульяновского ГУ.- 2003. – № 1 (18). – С. 16-24. 
9.
 
Базылев В.Н. Лингвистические повороты  // Ученые записки Ульяновского ГУ. – 2002. - № 
1(7). – С. 4-9. 
10.
 
Блумфилд Л. Язык. – М., 1968. – 607 с. 
11.
 
Будагов  Р.А.  Определяет  ли  принцип  экономии  развитие  и  функционирование  языка? – 
Вопросы языкознания. – 1972. - № 1. – С. 17-36. 
12.
 
Бурвикова Н.Д. и др. Жизнь в мимолетных мелочах. – СПб., 2006. – 68 с. 
13.
 
Дюрен Ж. О стереолингвистике// Коммуникативно-смысловые параметры грамматики и 
текста. – М., 2002. – С. 275-285. 
14.
 
Иванов Вяч. Вс. История науки: недавнее прошло (ХХ век). – М.,  2009. -  384 с. 
15.
 
Иванов Вяч. Вс. Лингвистика третьего тысячелетия. – М., 2004. – 208 с. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
11
 
16.
 
Костомаров В.Г. и др. Дом бытия языка. – М., 2000. – 124 с. 
17.
 
Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М., 1976. – 156 с.  
18.
 
Маковский М.М. Лингвистическая генетика. – М., 1992. – 189 с. 
19.
 
Мартине А. Принцип экономии в фонетических изменений. – М., 1960. – 261 с. 
20.
 
Поливанов Е.Д. Статьи по общему языкознанию. Избранные работы. – М., 1986. – 376 с. 
21.
 
Потебня А.А. Из записок по русскому грамматике. – М., 1958. – 536 с. 
22.
 
Терехова  С.И.  Полипарадигмальный  подход  в  лингвистике//  Актуальные  проблемы 
германистики и романистики: Вып. 13. – Смоленск, 2009. – С. 86-90. 
 
Түйін 
Мақалада қазіргі лингвистикалық теориясының мəселелері қарастырылады.  
 
Summary 
The contiguity of the humanities and natural sciences is an integral part of a characteristic of 
contemporary scientific attainments.