Литература ремезова Т. Ю. Использование подхода, ориентированного
жүктеу/скачать 345,26 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Methodology of modern research
- Proceedings of the International Scientific and Practical Conference
- Sapayeva G. E. Kazakhstan, Almaty, al-Farabi Kazakh National university
| Proceedings of the International Scientific and Practical Conference 100
ЛИТЕРАТУРА 1.
Ремезова Т.Ю. Использование подхода, ориентированного на продукт при обучении написанию Writing Task 1 в IELTS // Материалы XI Международной научно-практической конференции: «Научная мысль информационного века – 2015» (Филологические науки). Sp. z o.o. “Nauka I studia”,Przemysl, Польша 2015. – Режим доступа: http://www.rusnauka.com/Page_ru.htm 2.
S.J. Stang, R. Wiltenburg. Collective Wisdom. New York, 1988 – 361 pp. 3.
Millrood, R., Modular Course in ELT Methodology // Teaching to Write. 2001. 4.
Jersey: Prentice Hall regents, 1988 – 236 p. 5.
McCall J. How to write themes and essays. New York: Arco Publishing, 1998 – 138 p. 6.
Essays. New York: McGraw-Hill, 1999 – 108 p.
профессор Асанов Наухан, ф. ғ. к. Садықова Роза Қазақстан, Алматы М.ӘУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» ЭПОПЕЯСЫНЫҢ ШЕТ ТІЛДІК АУДАРМАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ СИПАТЫ Бұл мақалада қазақ ғылымындағы аударма және М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының шет тілдік тәржімаларының зерттелу сипаты жайында айтылды. Қазақ
мәдениетіндегі аударманың практикасы өткен
ғасырлардан басталатыны белгілі. Дегенмен өзге тілдерден қазақ тіліне және қазақ тілінен басқа тілдерге көркем шығармаларды аударудың барынша кең қанат жайған дәуірі – ХХ ғасырдың орта тұсы. Бұл туралы «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деп аталатын еңбекте толық айтылған, онда әсіресе 1950 жылдан бастап орыс әдебиеті үлгілерінің қазақшаға қаншалықты көлемде және тілдік-стильдік Methodology of modern research 101
жағынан қандай дәрежеде тәржімаланғаны толық талданған. Сонымен қатар зерттеушілер осы аталған кезеңде қазақ әдебиетіндегі көркем туындылардың қазақ тілінен басқа роман-герман тілдеріне аударылғанын да атап өтеді. 1953 жылы М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы ағылшын және неміс тілдеріне аударылған. Осы кезеңде бұл роман Болгарияда, Польшада, Румынияда, Венгрияда аталған елдердің тілдерінде басталған. 1958 жылы эпопеяның бірінші том «Абайдың жастық шағы» деген атпен, ал 1960 жылы екінші кітап «Абай жолы» деген атпен Францияда жарық көрген [1, 49 б.]. Осы ғасырдың басында, яғни 2004 жылы роман қытай тіліне аударылды, ал кейінгі жылдары Н. Асғар Заде 1997 ж. парсы тіліне аударды [2]. Романның орыс тіліндегі нұсқасы 1950 жылдарда жарияланған болатын, қазір Мұрат Әуезовтің қолдауымен эпопеяның толық нұсқасы орыс тіліне қайтадан аударылған. Бұл туралы Мұрат Әуезовтің өзі былай деп жазады: «Романның орыс тіліне жаңа аудармасын іске асыру керек болды, оны ойлап тапқан біз емес, кезінде Әбдіжәміл Нұрпейісов, әлемдік әдебиеттің екі жүз топтамасын жарыққа шығаруға әзірленіп жатқанда, бұл мәселені өткір көтерген болатын. Бір романды бес бірдей адам аударды ғой, әрқайсының өзіндік шығармашылық даралығы бар, бірі күшті, екіншісі әлсіздеу. Демек бес адам аудару мүмкін емес! Сондықтан жаңа аударма жасау мәселесі әлдеқашан пісіп жеткен-ді. Бұл мәселе жөнінде Герольд Бельгер өз кезінде салиқалы сөз қозғап, айшықты дәлелдерін де келтірген. Орыс аудармасының орташа деңгейі әрқашан оның ызасын шақырып, ол аударманы түпнұсқамен салыстырып отырды, ал бұл салыстырма, әрине, аударма пайдасы жағында болмады» [3]. Бұл пікірлер қазіргі заманда ұлттық ойсана барынша жетілген кезде айтылып отыр, ал шындығында романның орыс тіліндегі аудармасы жарияланғаннан кейін аударма нұсқаға «қазақ әдебиеті нұсқаларының ішіндегі ең жақсы аударма» деген баға берілген болатын. Енді «Абай жолы» эпопеясының өзге шет тілдеріне аударылуының қазақ лингвистикасында зерттелуіне тоқталып, төмендегілерді атап көрсетеміз. Бірінші. Роман ағылшын және неміс тілдеріне тәржімаланған кейін аударма нұсқа зерттеушілердің назарын өзіне бірден аударды. Оның бірнеше себептері болды: ең алдымен, «Абай жолы» эпопеясы – қазақ әдебиеті мен мәдениетін дүние жүзіне танытқан ең көлемді, аса құнды шығарма болды, әрі роман – әлем әдебиетіндегі аса жоғарғы көркемдікке ие туындыларының бірі. Оның үстіне жоғарыда көрсеткеніміздей, романның аудармасы өз заманында «жақсы аударылған» деген баға алды. Сонымен қатар осы туындының
Proceedings of the International Scientific and Practical Conference 102
аударылуынан бастап
қазақ тілтанымында салыстырмалы лингвистикалық зерттеулер бастау алды деп айтуға болады. «Абай жолы» эпопеясының тілін салыстырмалы түрде зерттеу мәселесіне алғаш барған ізденушілердің бірі – А. Ермағамбетова. Ол шығармадағы ұлттық реалийлерінің ағылшынша берілуіне талдай жасай отырып, аударма практикасының дамуына ықпал жасады. Автордың өзі осылай көрсетуден байқайтынымыз – өткен ғасырдың 70-інші жылдарында аударманың практикасы теориялық зерттеулерге мұқтаж болған немесе теориялық мәселелердің іргетасы жаңадан қалана бастаған. Әрине, романның сюжетіне қазақ халқының белгілі бір дәуіріндегі тұрмыс-тіршілігі арқау болғандықтан, әрі роман тарихы шығарма болып танылатындықтан, ұлттық реалийлер романда молынан қолданылған. Реалийлер транслитерация, аналог (жуықтау аударма), сипаттама аударма және контекстуалды аударма арқылы жасалған. Бұл – автордың қорытындысы [4]. Бірақ, біздің ойымызша, жұмыста ағылшын тіліндегі нақты мысалдар аз. Жоғарыда аталған аударма тәсілдерінің қай-қайсысы да толыққанды мысалдармен жабдықталмаған. Ғалым романды аударуда транслитерация мен аналогтың тиімді екендігін атап өтеді. Аталған тәсілдерге «Абай жолының» неміс тіліне аударылуын алғаш зерттеген Б. Репин де көңіл бөледі. Ол аналогтың бес-алты түрін санамалап көрсете отырып, романдағы реалийлер неміс тіліне осы жолмен тәржімаланған және бұл дұрыс, тиімді бағыт деп санайды. Б. Репин ұлттық реалийлер ұғым түсініктердің функционалды теңбе- теңдігі, ұғым-түсініктердің қасиеттерінің тепе-теңдігі, сыртқы ұқсастық, аналог ретінде диалектизмдерді қолдану арқылы жүргізіледі деп көрсетеді, бірақ тілдік фактілерді өте аз ұсынады. Сөйтіп, мынадай қорытынды жасайды: «перевод слов – реалий с помощью аналога обеспечивает легкость, доходчивость понимания, простоту и краткость слова-реалий оригинала, переданного с редствами языка перевода» [5, с. 79]. Романның француз тіліне аударылуын Ю. Сушков зерттеген болатын. Ол контекстің мағынасын және көпмағыналы сөздердің, сондай- ақ фразеологизмдердің берілуін талдады. Осы ретте айта келерлік жайт – романның французша аудармасы, Мұрат Әуезовтің айтуы бойынша – ең сәтті шыққан аударма. Ол былай дейді: «Мамандардың пікірінше, французша аударылған тәржіма ең сәтті шыққан аударма болып табылады. Антуан Витездің «тең шығармашылық» шабытты аудармасының арқасында роман француз жұртшылығының арасында елеулі және тұрлаулы құбылысқа айналып, үйлесімді және терең енуіне қатысты көп айғақтардың біріне жатады» [6]. Methodology of modern research 103
Бұл келтірілгендерден көрініп отырғандай, «Абай жолы» эпопеясының роман-герман тілдеріне тәржімалануын қарастырудың бастапқы кезеңдеріндегі жағдайға алдымен аударманың практикасы мен теориясын өзара байланыстыру жағы қандай дегенді аңғарып көру тән болды, осыған байланысты авторларды пікірлерінде біріне- бірі сәйкес келмейтін көзқарастар да кездеседі. Сонымен бірге өткен ғасырдың 70-інші
жылдарында аударманың лингвистикалық теориясының өзі әлемдік ғылымда қалыптаса қоймай, бұл жөнінде де пікірлер әртүрлі болғандықтан, қазақ тілі мен өзге тілдердің материалдарын салыстыра зерттеген қазақстандық ғалымдарда да мықты ғылыми тірек болмады. Сөйтіп, аналог, транслитерация, сәйкестік сияқты аударманың теориясына қажетті негізгі ғылыми концептуалдық-терминологиялық аппараттың аражігінің ашылмауы, тұрақты түрде қалыптаспауына орай қазақ әдеби шығармаларының аудармасы тұрғысынан алғанда, ағылшын және неміс тілдерінен келтіретін фактілердің де әлсіз болғанын көреміз. Дегенмен «Абай жолын» өзге тілге аударудағы ерекшеліктерді зерттеу үзіліп, тоқтап қалған жоқ. Әсіресе, қазіргі кезде бұған айрықша назар аударылып отыр. Бұл ретте бірнеше экстралингвистикалық факторлар байқалады:ең алдымен, Қазақстанның мәдениеті үшін де мәдени мұралардың өзге тілдерге аударылуы маңызды; ал тіл ғылымы тұрғысынан келетін болсақ, қазіргі кезде көптеген жаңа ғылым салалары (когнитивті лингвистика, антропоцентрлік лингвистика, мәтінтану, мәдениаралық қарым-қатынас) міндеттерінің шешімінде аударманың өзіндік қосар үлесі зор деуге болады; үшіншіден, аударма мәселелері тұрғысынан салыстырмалы тіл білімінің де аспектілері кеңейді. Әдебиеттану ғылымы да салыстырмалы аспектілерге назар аударуда, бұған қатысты біз М.Х. Маданованың «Казахско- французские литературные связи ХХ века и проблемы сравнительного литературоведение» деп аталатын жұмысын көрсете аламыз [7]. Қазіргі кезеңде салыстырмалы тіл білімі аясында «Абай жолы» эпопеясының өзге тілдерге аударылуын зерттеген жұмыстардың қатары көбейді. Ғалымдардың көрсетуінше, бұл кездейсоқтық емес, өйткені қазіргі кезде тіларалық қатынастарды және оған байланысты тілдерді болатын үдерістер мен құбылыстарды зерттеуде әртүрлі жүйедегі тілдердің материалдардын салыстыра талдай ғылымға үлкен үлес қоса алады. Бұл ретте Г. Дүкембайдың [8], К. Каримованың [ 9] еңбектерін атауға болады. Г.Н. Дүкембайдың диссертациялық жұмысы Proceedings of the International Scientific and Practical Conference 104
орыс және
неміс тілдері
аудармасындағы идиоэтникалық фразеологизмдердің аударылу тәсілдеріне арналған. Зерттеуші мәдениетаралық байланыстар, мәдениеттердің өзара бірін-бірі байытуы
жағынан қарағанда, фразеологизмдердің этномәдени маңызы бар типтерінің рөлін көрсете келіп, романның орыс және неміс тілдеріне аудармасында төмендегідей тәсілдердің жұмсалғандығын анықтаған және олардың тиімді немесе тиімсіз жақтарын бағалаған: – калька (сөзбе-сөз аударма). Бұл тәсіл
қайсыбір фразеологизмдердің ұлттық сипатын
нақты көрсету
үшін пайдаланылған. Автордың пікірінше, калька тәсілі ұлттық колоритті жеткізу үшін және барынша толыққанды баламалылықты сақтау үшін оңтайлы, тиімді тәсіл; – балама аударма, бұл қазақ тіліндегі фразеологизмдердің абсолютті немесе относительді түрдегі баламаларын жасау үшін пайдаланылған; – сипаттама аударма, бұның ерекшелігі – басқа халықтардың өкілдері үшін түсініксіз фразеологизмдерді сипаттап береді. Аудармашы кейде сілтеме арқылы түсіндіреді, сондықтан аударма фразеологизмнің аудармасы емес, түсіндірмесі болып табылады; – контекстуалды аударма. Қазақ тіліне тән фразеологизмдердің мағынасын контекст арқылы түсіну мүмкіндігі бар; – түсіріп тастау. Аудармаларда қазақ тіліне
тән фразеологизмдерін түсіріп тастау кездеседі, бұл түпнұсқаның көркемдік ерекшеліктерін жеткізуді әлсіретеді [ 8 ,11 б.]. Этностың менталитетін және ұлттың ойсаналық архетипіне барып тірелетін, тілдің концептуалды жүйесінің аксеологиялық сипаттарын құрайтын тілдік бірліктердің қай-қайсысы да – аударматану эпопеясы үшін және аударма практикасы үшін аса маңызды проблемалардың бірі. Бұндай тілдік бірліктерді алдыңғы кезеңдердегі зерттеулерде «баламасыз лексика» деген атаумен топтастырған болатын. Кейінгі жылдардағы салыстырмалы тіл білімі бойынша зерттеулерде осындай тілдік бірліктер лингвомәдениеттану ғылымымен тығыз байланыста қарастырыла бастады. Ізденушілер мен зерттеушілер әсіресе концептілер мен лингвокультуремалардың аудармада қалай берілетіндігін жаңа позициялар шеңберінде талдауға кірісті. Бұл
бағытта К.
Каримованың «Трансформация лингвокультурем романа М.О. Ауэзова «Абай жолы» при прямом и опосредованном переводе» деп аталатын жұмысы бар [10]. Жұмыста тілдің концептуалды жүйесіне тән құрамдас бөліктерді анықтауға, ұлттық дүниетанымның тілдік және экстралингвистикалық сипаты Methodology of modern research 105
ретінде лингвокультуремалар корпусын анықтауға және жүйелеуге, осындай лингвокультуремалардың тікелей және дәнекер – тіл арқылы аударылуындағы трансформация тәсілдерін белгілеуге арналған. К. Каримова атшабар, жертөсек, жеңге, жұт, жігіт, малшы, қатын, түндік, ағайын, пұшпақ ішік, аяқ баспас жер, аға, қасқыр бала сияқты әртүрлі тақырыптарға жататын тілдік бірліктердің қатарында түр-түс атауларында да ұлттық мәдени белгілері бар элементтер деп таниды. Ол былай деп көрсетеді: «Түр-түс атаулары да мәдениетті нысандау мен бейнелеудің маңызды тәсіліне жатады. Кез келген халықтың дәстүрлі дүниетанымында түр-түс атауларының жүйесі негіздемелі кодтардың бірі. Кез келген дәстүрлі мәдениетте түр-түстің көмегімен әлем моделін жасауға болатын элементтердің бірі. Түр-түс өзіндік эталон, өйткені ол адамның табиғатпен байланысы туралы ақпаратты қамтиды. Соның өзінде ол тек қана нақты жағдайды көзбен ғана қабылдау емес, дүниені құндылық ретінде танып, мұра етіп қалдыру» [9 ,18 б.] дей отырып, автор мынадай мысалдарда талдайды: 1. Сүйіндік жас кіс өлсе, туы қызыл болатынын, кәрі кісі өлсе ақ болатынын айтып келеді де, «Бөжейдей орта жасты кісінің қаралы туы – бір жағы ақ, бір жағы қызыл болуы керек дегенді айтқан». Орыс тілінде: Суюндук ответил, что у тела молодого умершего вывешивается красное знамя, должно состоять из двух полос-черной и белой. К. Каримова бұл аударманы «қате» деп бағаланған. «И в прямом, и в опосредованном вариантах перевода, наблюдается переводческий брак» [9,с.18]. Қорыта айтқанда, бұл жұмыс аударма кезіндегі лингвокультуремаларды трансформациялаудың және
декодтаудың ғылыми-әдіснамалық негіздерін көрсетуге ұмтылыс жасаған еңбек болып табылады. Ал қазақ тілінен парсы тіліне және парсы тілінен қазақ тіліне көркем әдебиетті аударудың практикалық мәселелері мен бұның ғылыми тұрғыдан талдануы жайын айту үшін төмендегілерді көрсетеміз. Осы тұрғыдан алғанда, ұлы жазушы М. Әуезовтің қазақ өмірінің тұтас бір дәуірін ұлттық нақыш-бояуымен суреттеген көркем туындысының парсы тіліндегі аудармасының сапасын қарастырған Д. Дүйсебаевтың ғылыми еңбегі аса маңызды [11]. Бұл зерттеуде қазақ тіл білімінің аударматану саласы үшін ғана емес, сонымен бірге этнолингвистика, лингвомәдениеттану салаларының да теориясы мен практикасы үшін құнды мәліметтер орын алған.
Proceedings of the International Scientific and Practical Conference 106
«Абай жолы» сияқты ұлттық-мәдени деңгейде құнды көркем шығарманың аудармасын зерттеу арқылы аудармашының этномәдени жалпы бағдарлы ақпарат тұрғысындағы біліктілігін бағалау, шығарманың түпнұсқадағы көркемдігі реңкі мен құндылығын көмескілейтін тілдік деректерді анықтау, ұлттық ұғыммен тығыз байланысты тілдік құбылыстардың: мақал-мәтелдердің, тұрақты сөз тіркестерінің, жалқы есімдердің парсы тіліне аударылу тәсілдеріне талдау жасау, жазушы стилінің аударма нұсқасында ескерілу деңгейін, яғни жазушы стиліне тән маңызды тілдік элементтердің аудармаға енбей қалуын, контекстегі сөйлемдердің, абзацтардың аудармада орын ауыстырулары түпнұсқадағы көріністің аудармаға толық қалпына жетпеуіне себеп болатынын т.б. ғылыми жолмен түсіндіру арқылы қазақ аударма теориясы үшін зор үлес қосқан.
1 Мир Абая / Под ред. Маданова М., Машакова А. – Алматы: Междунар. клуб Абая, 2004. – 168 с. 2 Ауезов М. Раһ-е Абай / Аударған Н. Асқар Задэ– Тегеран: Конгре, 1376. – Т. I-II. – 790 б. 3 Қаратаев М. О работе Пленума Союза писателей Казахстана // Литературная газета. –1970. –8 июля. – №28. 4 Ермагамбетова А.С. Сущность и значение национальных слов-реалий в языке художественного произведения и способы их перевода (на материале перевода романа-эпопеи М.О. Ауэзова «Путь Абая» на английский язык): дисс. ... канд. филол. наук. – Алматы, 1972. – 185 с. 5 Репин Б.И. Аналог как способ перевода слов-реалий // Известия АН КазССР. Серия общественная. – Алматы, 1971. – №1. – С. 75-79. 6 Әуезов Мұрат. Көшпелі халықтың «ғарыш» әлемі «Абай жолы» романының жаңа аудармасы туралы // Қазақ әдебиеті. – 2007. – 28 қыркүйек. – №39. 7 Маданова М.Х. Казахско-французские литературные связи XX века и проблемы сравнительного литературоведения: дисс. ... доктора филол. наук. – Алматы, 1999. – 267 с. 8 Дукембай Г.Н. Идиоэтнические фразеологизмы казахского языка и способы их перевода на русский и немецкий языки (на материале перевода романа М. Ауэзова «Абай жолы»): автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2007. – 26 с.
Methodology of modern research 107
9. Каримова К.К. Трансформация лингвокультурем романа М.О. Ауэзова «Абай жолы» при прямом и опосредованном переводе: автореф. ...канд. филол. наук. – Алматы, 2008. – 27 с. 10. Каримова К.К. Трансформация лингвокультурем романа М.О. Ауэзова «Абай жолы» при прямом и опосредованном переводе: дисс. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2008. –173 с. 11. Дүйсебаев Д. «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Астана, 2006. – 150 б.
Kazakhstan, Almaty, al-Farabi Kazakh National university METHODS OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN TEACHING KAZAKH AS A FOREIGN LANGUAGE The main purpose of the innovation process in education is to prepare the person to live in a constantly changing world. The essence of this training is the orientation of the educational process on the potential rights and their implementation. According to the state program for the development of language, development and introduction of innovative technologies and training systems is a prerequisite for the development of higher education, ensuring the integration of Kazakh universities in the world educational space. Demonstrate professional excellence and raise the learning process to the next level is only capable teacher, with a deep and solid knowledge of the subject, quite erudite in the related fields of science, broad-minded and able to see the prospects of his teaching. The teacher shall have the right to determine the strategy and work methods to select appropriate abilities and capabilities of his students, to determine the educational and additional literature, outline the prospects of his career and more. Every teacher couldn’t cope with such tasks. In practice, each teacher uses a variety of methods and technologies. In recent years, more and more often raised the issue of the use of new information technologies in education. The task of the teacher is to create the conditions of practical language learning for each student to choose such training methods that would allow each student to show their activity, their creativity. Here are a few methods used in teaching as a foreign language. жүктеу/скачать 345,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|