М е ң г е р т у д е г і т і л д а м ы т у ж ұ м ы с т а р ы Ұ. Р. Ержанова «Практикалыц цазац тілі және құжаттану»

М

е м л е к е т т і к

 

т і л д і

 

м е ң г е р т у д е г і

 

т і л

 

д а м ы т у

 

ж ұ м ы с т а р ы

Ұ.Р. Ержанова

«Практикалыц цазац тілі және құжаттану»

кафедрасыныц доценті

Тіл  дамыту  -   барлық  сабақта  жүргізіліп  отыратын  процесс.  Соның  ішінде  тіл  сабағында 

алатын  орны  ерекше,  өйткені  студент  сауатгы  жазып,  сөйлемді  дұрыс  құра  білудін  негізін  осы 

тіл  сабағынан бастайды.

Тіл дамыту -  сөйлей,  жаза білу,  ойды байланыстырып  айту,  сөйлем  кұрай  білу,  сөздік корды 

молайту,  жеке  дыбыс,  сөз,  сөз  тіркестерін  дұрыс  айта  білу  мен  тығыз  байланысты.  Осы 

айтылған  мәселелер төңірегінде тіл дамыту жұмысы  жүргізіледі.

Университетте  аптасына  6  сағаттан  жүргізілетін  казақ  тілі  жэне  3  СРСП  сабағынын 

негізгі  аркауы  да  осы  тіл  дамыту  жүмыстары.  Окушылар  белгілі  дэрежеде  дұрыс  сөйлеп,  омы 

практикада  қолдану  үшін  текст  оку,  сол  тілдің  грамматикасымен  танысу,  өз  бетінше  жүмыс 

жүргізу  әдістері  аркылы  сол  тілдің  байлығын,  дүрыс  сөйлеу,  дүрыс  жазу  заңдылыктарын 

меңгереді.

Орыс 

аудиториясындағы 

қазақ  тілі  сабағы,  негізінде,  эрі  тіл,  әрі 

танымдык-  тіл 

дамытушылық  міндетін атқарады,  ягии  бір сабакта текст,  грамматика,  жаттығу орындау сиякты 

жүмыс  түрлері  бір-бірімен  жалғасып  жүргізіледі.  Демек,  эр  сабақты  тіл  дамыту  сабагы  деп. 

студе  птердің  тілін  икемдеу  үшін  текстерді  көп  окытып,  аударма  жұмыстарын  катар 

жүргі ;у тиімді  болып  табылады.

Орыс  аудиториясында казак тілі  өзге  тіл  есебінде окытылады. Сондыктан оның эдістері  ана 

тілін  оқытудан,  әрине,  өзгеше.  Студенттерді  бірте-бірте  қазақша  сөздерді  дүрыс  айта  білуге, 

мүгалімнің  койган  сүрактарына  жауап  беруге,  үйренген  сөздерін  бұзбай,  эсіресе 

күрамында 

казақ  тіліне  тэн  дыбыстары  бар  сөздер  мен  сөз  тіркестерін  дұрыс  айтуға,  ауызекі  сабакта 

меңгеріп  алған сөздерін  орынды колданып, дұрыс сөйлем  кұрауға үйренеді.

Сабактың  эр  кезеңінде,  такырыпка  орай  тіл  дамыту 

жүмысы  үнемі  жүргізілуі  керек. 

Өйткені  екінші  бір  тілде жатык  сөйлеп,  сауатты  жазу  үшін  байланыстырып  сөйлей  білу  міндет. 

Ал, байланыстырып сөйлеу тіл  дамыту жұмыстарының алуан түрлерімен ұштасады.

Орыс  аудиториясында  оқитын  студенттер  үшін  казак тілін  білу  тек  кана  өндірісте,  ауыл 

шаруашылығында  кызмет  істеуге,  тұрмыста  карым  -   катынас  жасауға  ғана емес,  сонымен  катар 

күнделікті  сабак  процесінде,  яғни  сабак  оқу  үшін  де  кажет.  Окушылар  казак тілін  окып  үйрену 

арк;ллы  казак  х^ікының  тілін  білумен  катар,  сол  халыктың  тұрмыс  салты,  мэдениеті,  тарихы, 

.үлі  адамдард'  .н емірімен т.б. танысады,  біледі.

Оқулықтаі-ы  материалдар  оқушылардьщ  іс-әрекеттерімен  ұштасып,  жаңа  сөз,  сөйлем 

үйретуде  үлкен жәрдемін тигізеді.  Сондай-ак жыл  мезгілдеріне  байланысты  тіркестерді  өткенде 

оны  ез  ана тілдеріндегі  білімімен,  күнделікті  өз  байкауларымен,  өздерінің  жылдын  кай  мезгілін 

үнатагынымен  байланыстыра  үйреткен  (ауызша,  жазбаша)  сөз,  сөз  тіркестері,  сөйлемдер 

окушылардың есінде ұзак сақталады.

-  

1 8

-

Қазақ  тілі  сабағының  барлық  кезеңінде  мұгалім  тіл  дамыту  жұмысын  оқушылардың  ойлау 

қабілетімен  ұштастырып жүргізіп отырады.  (текст,  грамматика,  суретпен, сөздікпен жұмыс т.б.)-

Сонымен тіл дамыту жұмыстарына қойылатын талаптар:

а) оқушылардың сөздік қорын байыту;  э) сөйлемді дұрыс  қүра білу;

б) байланыстырып  сөйлеуге жаттықтыру;

в) қазақтың ерекше дыбыстарын айта білу;

г) сурет бойынша жұмыс  істеу;

д) оқушылардың ойлау  кабілетін дамыту;

ж) оқығанын, естігенін анық, түсінікті етіп айта білуге жаттықтыру т.б.

Мұғалім  бүл  талаптарды  сабақ  мақсатына  қарай  ұштастырып  жүргізіп  отырса,  оқушы  қазақ 

тілінен  сауатты, өз ойын ауызша жеткізе алатын  болады.

Осы  тұрғыдан  алғанда,  біз  қазак  тіліне  тэн  тоғыз  дыбысты  сегіз  түрлі  тәсілмен  оқытуды 

үсынамыз.

Сурет  бойынша  жүмыс  жүргізу.  Бұл  оқушылардың  тілін  дамытып  өткен  материалдарды 

бекіту  үшін  ұтымды  әдістердің  бірі.  Көрнекі  құрал  арқылы  түсіндірілген  материал  баланың 

есінде берік жэне ұзақ сақталады.

Балаға  тіл  үйретуде  көрнекіліктің  алатын  орны,  оның  мэні  туралы  К.Д.Ушинский  былай 

деген  болатын:  «Балаға  белгісіз  бес  сөз  үйретіңізші.  Оларды  игеру  үшін  бала  ұзақ  уақыт  босқа 

қиналады,  ал  сондай жиырма сөзді  суретпен байлыныстырыңызшы,  оларды  бала біледі,  игереді. 

Сіз  балаға  ең  қарапайым  ойды  үғындырыңызшы,  ол  сізді  түсінбейді  де,  сол  балаға  қиын  сөзді 

түсіндіріңізші,  ол  сізді  тез  ұғады.  Бір  уақиғаны  қабілеті  бірдей  екі  балаға:  біреуіне  сурет 

бойынша,  екіншісіне  суретсіз  айтып  көріңізші,  бала  үшін  суреттің  қандай  екенін  сонда 

бағалайсыз».

Ана тілі емес басқа тілді үйренуде  кітаппен жүмыс  істеудің орны ерекше.  Оқулықпен жұмыс 

істеу  дегеніміз  -   кітаптағы  тексті,  жаттығуды,  сөздікті,  суретті  меңгеру.  Мұндай  оқу  тәсілі  -  

грамматика, тіл дамыту, жазу сабағының қай- қайсысында болмасын, бэріне де қатысы бар,  яғни 

қазақ тілінің эрбір сабағында оқулықпен жүмыс  міндетті түрде жүргізіледі.

Оқулықпен  жүмыс  -  берілген тексті  оқу,  жаттығулардың  мақсатын  түсініп  орындау,  сөздік 

қорын байьпу, грамматикалық ережелерді дүрыс қолдана білу деген сөз.

Ж аңа дыбысты  таныстыратын  алгашқы  сабақта  оқулықпен  жүмыс  істеледі.  Сурет  бойынша 

эңгіме,  құрамында  қазақ  тіліне  тэн  дыбысы  бар  сөздерді  бөлу,  жаңа  әріптің  таңбасымен 

таныстыру,  дыбыстың  айтылуы,  жасалу  жолдарын  түсіндіруден  кейін  сабақ  оқулықпен  жұмыс 

істеу эдісімен жалғасады.

Оқушылар  оқулығын  ашып  мұғалімнің  қалай  оқығанына  зейін  сала  тыңдап  отырады.  Ең 

алдымен  сурет  астындағы  сөз,  сөйлем  оқылады,  оқушылардан  сөздің,  сөйлемнің  аудармасы 

сүралады.

Екінші  кезекте  мүғалім  жеке  немесе  буынға  бөлінген  сөздерді  оқиды,  өзінен  кейін 

оқушыларға оқытады, орыс тіліне аудартады.

Үшінші  кезекте  сүрақ-  жауаппен  кұрылған  тексті  оқиды.  Оны  бірнеше  оқушыға  оқытады. 

Кітап  оқыған  кезде мүғалім  оқушының эрбір  буынды (әсіресе жаңа дыбысы  бар  буынды),  сөзді 

дүрыс  оқуын  қадағалап  отырады.  Оқушылардың  көпшілігі  қазак  тіліне  тэн  дыбыстарды  былай 

қойганда,  екі  тілде  бар  таныс  дыбыстардың  өзін  де  бүрмалап  оқуы  мүмкін.  Мысалы:  кельди, 

барди,  минау т.б.

Оқулықтағы  тексті  мұғалім  басынан  аяғына  дейін  бір-ақ  оқып  беруге  асықпауы  керек. 

Өйткені  өздеріне  таныс  емес  сөз  бен  сөйлемдерді  түгел  тыңдауға 

оқушылардың  шыдамы 

жетпейді,  мұғалімнің  не  оқып  тұрғаны  оларға  элі  түсініксіз.  Ал  түсініксіз  нәрсені  үзақ  тындау, 

есте  қалдыру  мүмкін  емес.  Сондықтан  біз  бір  параграфты 

бес  түрлі  үзіліспен 

оқытуды 

ұсынамыз.  Бірінші,  оқулықта  берілген  сурет  астындагы  сөз  бен  сөйлемдерді  алдымен 

мүғалімнің  өзі,  содан  кейін  бір-екі  оқушы  оқиды,  орыс  тіліне  аударады.  Екінші,  баганға  бөліп 

берілген  сөздер  оқылады.  Бағандағы  сөздерді  аудару  сурет  астындағы  сөздерді  аударудан  гөрі 

қиындау, дегенмен мұғалімнің көмегімен бүл сөздерді  де дүрыс оқып,  аударуға болады.  Үшінші, 

кітаптағы  сүрақ-жауап  я  қысқа  тексті  мұғалім  өзі  соңынан  бірнеше  оқушыға  оқытып,  орыс 

тіліне  аударуға  көмектеседі.  Төртінші,  эріптің  жазба  түрі  көрсетілген  үлгі  мен  жаттығулар 

таныстырылады.  Бүл  жерде  мүғалім  тексті  орыс  тіліне  аударып  қана  қоймай,  сонымен  бірге 

жаңа дыбыстың жазылуына оқушылардың зейінін аударады, эрі  жаттығу жұмысының орындалу 

шартын түсіндіреді.  Бесінші, текст соңындағы  сөздікпен  жүмыс  істеледі.  Мүғалім  сөздікгі  оқып, 

кейбір  сөздердің  орыс  тіліне  аударылғандығы  ерекшелігін  ұғындырады,  сөздерді  сөздік

-  

1 9

-

дәптерлеріне 

көшіртіп,  жаттауға  тапсырады.  Бір  оқушыға  қазақша  сөзді,  екіншісіне  оның 

орысша  аудармасын  айтқызуға  болады.  Масылы,  жазды  деген  сөз  қазақшадан  орысшаға  писал, 

писала,  писали  деп  аударылатынын  түсіндіре  келіп,  «в  казахском  языке  рода 

нет»  деген 

анықтаманы  жол-жөнекей  аңғарта  кетеді.  Асылы,  қазақ  тілінің  алғашқы  сабағынан  бастап-ақ 

қажетті  жерінде тілдік ерекшеліктерімен де таныстырған жөн.

Жаңа  дыбысқа,  эріпке  байланысты  текстермен  жұмыс  жүргізгенде  үнемі  есте  болатын  бір 

нәрсе  -  әрбір  сөзде  кездесетін  жаңа  дыбыстарға  оқушылардың  зейінін  үнемі  аударып  отыру, 

яғни  құрамында  жаңа  дыбысы  бар  буынды  көтеріңкі  дауыспен  айтқызу,  басқа  балаға  қайталау 

секілді  әдіс-тэсілдерді  кеңінен қолдану керек.

Енді  жазбаша  жаттығу  жұмыстары  қалай  жүргізіледі.  Жазбаша  жаттығу  жұмысы  көбінесе 

оқулықта  берілген  жаттығу  жұмыстарының  төңірегінде  өтеді.  Бірақ  бізге  керегі  сөйлем,  сөз 

ішіндегі жаңа дыбыстарды  ажырату,  тану.  Дэл  осындай  мақсатқа қүрылған жаттығу жұмыстары 

оқулықта  көп  емес,  сондықтан  жеке  жаңа  дыбыстарды  танытатын,  ажырататын,  тиісті  орнына 

қойып,  сөз талдау жүмыстарын  мұғалімнің өзі жүргізу  керек.

Оқушыларға  қазак  тіліне  ғана  тэн  дыбыстарды  үйретуде  мұндай  тәсілдердің  үтымды 

жақтары:  біріншіден,  оқушылар  сұраққа  жауап  беріп,  сөйлеп  үйренеді;  екіншіден,  олардың 

сөздік  қоры  молаяды;  үшіншіден,  фонетикалық  талдау  жүргізу  аркылы 

казақ  тілінің 

грамматикасынан  алғашқы  түсінік  алады,  төртіншіден,  қысқа  сөйлемдер 

қүрып  тілдері 

ширайды.

Қорыта  айтқанда,  біз  жүргізген  байқау  сабақтарында  бұл  эдіс  өзінің 

нәтижелі  екенін 

көрсетеді.  Сондықтан  казақ тілінде  дұрыс  сөйлеп,  сауатты  жазуға үйретемін деген  мұғалім б р  

әдістерді  жүйелі  түрде  алғашқы  сабақтан  бастап  үнемі  жүргізіп  отыратын  болса,  оның  пайдалы 

екеніне  көзі жететін болады.

Тексті  оқумен байланысты тіл дамыту жұмыстары.

Екінші  бір  тілді  үйретуде  текспен  жүргізілетін  жұмыстың  мэні  ерекше.  Әрбір  жаңа  тексті 

өту  арқылы  сол  тілде  дүрыс  оқу,  сауатты  жазу,  байланыстырып  сөйлей  білу,  грамматикалық 

анықтаманы бекіту, жаңа сөз  үйрену т.б.  жүмыстар қамтылады.

Бүл  тарауда  мына  мәселелер  айтылады:  текст  оқу,  текст  бойынша  сүрақтарға  жауап  беру, 

сүрақтарды  дұрыс  қоя  білу,  оқығанын  өз  сөзімен  ауызша  және  жазбаша  айта  білу,  жатқа  айта 

білу, сөздікпен жэне суретпен жұмыс.

Жалпы текст оқудың міндеті -  дұрыс түсініп, жылдам оқу,  мэнерлеп оқу.

Дұрыс оқу - эрбір эріпті,  буынды,  сөзді бүрмаламай,  әрбір сөзге екпінді дүрыс түсіру.

Түсініп  оқу-  тіл  үйренуде қажетті  әдіс.  Окушы  сөзді,  сөйлемді, тұтас  тексті түсініп оқымаса, 

ол сөз де, тіл де  үйрене  алмайды.  Сондықтан оқушы текстегі  эрбір сөздің, сөз тіркестерінін тура 

және  келтірінді  (ауыспалы)  мағынасын,  жеке  сөйлемнің,  тұтас  тексті  мазмұнын  түсініп  оқуы 

керек.

Жылдам  оқу-  казақ тіліндегі тексті ежелеп,  буынға беліп түрмай,  орташа екпінмен оку.  Егер 

оқушы  ежіктеп,  буынға  бөліп  оқитын  болса,  сөйлемнің  аяғына жеткенше  не  туралы  оқығанын 

ұмытып  та  қалады.  Мұндай  жағдайда  оқушының  бар  назары  эріпті,  буынды,  сөзді  оқуға  ауады 

да, сөйлемнің жалпы  мазмүнына түсінбей  қалады.

Тексті  оқығанда  сөзді,  сөз  тіркестерін,  сөйлемді  дүрыс,  түсініп,  жылдам,  мэнерлеп  оку 

жеке-  жеке  қолданылатын  әдістер  емес,  қайта  олар  бір-  бірімен  тығыз  байланыста  болады. 

Тексті  түсініп  оқыған оқушы дүрыс та,  жылдам  да,  мэнерлеп  те  оқи  алады. 

Ал 

тексті дұрыс  оки 

алмай,  «ежелеп» түрған  оқушы түсініп  те,  жылдам  да,  мэнерлеп  те  оқи  алмайды.  Тексті  ДҰРЬІС- 

түсініп  оқу  бір  ғана  жылдың жемісі  емес,  ол  -   қазақ тілін  алғаш  оқығаннан  бастап 

жүргізілетін 

жүмыс.

Ең  алдымен  оқушылар  қазақ  тіліндегі  сөздің,  сөз  тіркестерін,  сөйлемді  дұрыс  оку  ҮШІН- 

қазақ  алфавитін,  ондағы  ерекше  дыбыстардың  айтылуымен,  жазылуымен,  буын,  екшн 

ерекшеліктерімен танысады.

Тексті  түсініп  оқу  үшін  оқушының  қазақ  тілінен  сөздік  қоры  жеткілікті  болуы  шарт,  яғни 

бірінші  сабақтан  бастап  меңгерген  жаңа  сөздерін  есінде  сақтайды,  ал  жаңа  сөздерді  кұРгаК 

жаттаған  оқушы  оны  есінде  қалдыра  алмайды.  Ол  үшін  сол  сөздерді  ауызша,  жазбаша 

жүмыс 

түрлеріне ендіріп,  практикада қолданып отырады.

Оқушы  тексті  дүрыс,  түсініп  оқымайынша,  оны  мэнерлеп  те,  жылдам  да  оқи 

алмайды, 

өйткені  түсінбеген  сөздерді,  сөйлемдерді  жылдам  оқу  қиын.  Немесе  қазак  тіліне  тэН 

дыбыстардың  айтылу  ерекшелігін  білмесе  (ұмытып  қалса),  оларды  есіне  түсіргенше,  я  таныс 

емес сөздің аудармасын  іздеп тапқанша біраз уақыт өтеді,  ондай жағдайда оқушы  өзінің не окып

тұрганын  өзі  түсінбейді.  Сондықтан  қазақ  тілінің  эр  сабағында  текст,  жаттығу,  өлең,  жұмбақ, 

т.б.  оқығанда,  мұғалім  оқушылардан  оқуға  қойылатын  талаптың  мүлтіксіз  орындалуын  талап 

етіп отыруға тиіс.

Текстпен  жұмыс  істеуде  қойылатын  талаптардың  ең  бастысы  -   түсініп  оқу.  Осылай  дейтін 

себебіміз,  біріншіден,  оқушы  текст  мазмұнына  түсінгенде  ғана  жылдам  оқи  апады,  сөйлемді 

сыдыртып  оқып  шыққаннан  есте  еш  нәрсе  қалмайды,  екіншіден,  оқушы  сөздің,  сөйлемнің 

мағынасына,  түлғасына  түсінбейінше,  оны  дұрыс  оки  алмайды,  үшіншіден,  дұрыс,  түсініп, 

жылдам  оқу сияқты  шарттардың басы  бір  жерге  қосылганда ғана  мәнерлеп  оқу  шығады,  демек, 

мәнерлеп оқу дегеніміз -  тексті дұрыс, түсініп,  жылдам оқу деген сөз.

Тексті  мұғалімнің  өзінің оқуы,  не оқушыларға оқытуы -  жүмыстың  бастамасы  гана.  Оқыған 

текст бойынша сүрактар  қоя  білу  және  оған  дұрыс жауап беру  әдісі -   қазак тілін  меңгерудің бір 

жолы болып саналады.

Оқушының  текс  мазмұнын  әуелі  ауызша,  соңынан  жазбаша  айтып  беріп,  кейбір  сөз,  сөз 

тіркестерін  жатқа  айта  алуы,  ең  алдымен  тексті  оку,  оған  сүрак  қою,  сұрақтарға  жауап  беру 

сияқты  жұмыстардың жүйелі  жүргізілуіне  байланысты  болады.  Текстегі  сөз,  сөз  тіркесі,  сөйлем 

неғүрлым  көп  қайталанса, соғүрлым  оқушының есінде ұзак сакталатыны белгілі.

Тіл  дамыту  -   грамматикалық  ережелер  мен  жаттығу  жүмыстарын  орындау  арқылы  да  іске 

асады.  Текске  байланысты  тіл  дамытуда  сөздік  қоры  молайып,  қазақша  сөйлеуге,  грамматика, 

жаттығулар  орындау  арқылы  сөйлем  қүрауға,  құрамында  қазақ  тіліне  тән  дыбыстары  бар 

сөздерді бүзбай айтуға жаттығады.

Жалпы  грамматикалық  анықтаммаларды 

түсіндірудің  екі  түрлі  әдісі  бар.  Олар  -  

дедукциялык жэне индукциялық әдістер.

Дедукциялык әдіс дегеніміз -  белгілі  бір  грамматикалық анықтаманы  айтып,  соңынан  мысал 

келтіре отырып түсіндіру,  ягни жалпыдан жалқыға қарай.

Индукциялық  әдіс  дегеніміз  -   белгілі  бір  грамматикалық  анықтаманы,  мысалдарды 

талдағаннан  кейін  барып  айту,  яғни  жалқыдан  жалпыға  қарай  болады.  Грамматиткалык 

анықтаманы  түсіндіргенде  бүл  екі  эдіс  те  қолданылады.  Дегенмен,  орыс  мектебінде  қазақ  тілі 

сабағында көбінесе дедукциялык әдіс колданылады.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1.  Назарбаев  Н.  Қазакстан  -   2003,  Барлык  Қазакстандыктардың  өсіп -өр к ен деуі,  кауіпсіздігі  ж эн е  эл- 

ауқатының артуы. 

Алматы:  Білім  1997.

2.  Хасанұлы  Б.  М ахамбеттің  тілдік  тұлғасы:  әлеуметтік  лингвистиалык  ж эне  психолингвистикалык 

сыр-сипаты.  Алматы,  2003.

3.  Караулов  Ю .Н.  Русский язык  и языковая личность.  М,  1987.