бүлыңгыр  күйін  болектеп  корсетпекпіз,  себебі,  бүл  күйге

0Й-машығы мен мінез-қүлкынан едәуір ерекшеленетін ка- 

толиктер 

көптеп табыла қояр ма екен?  Бүған қоса, кептеген 

діншіддердің доктриналарга қатысты барып түрған надан- 

дьігы мен оларға (доктриналарга) және соларга жататынның 

барлығына 

деген барынша немкүрайдылығын көлденең тар­

туга 

болады.  Д ін  қазіргі  заманғы  адамдардьщ  көпшілігі 

үціін -  бар болғаны жоралғы я салт, өрі беріден соң, өншейін 

керітартпа  ескішілдік.  Жиі  бүндай  катынасқа  дін  хақын- 

дағы моселенін,  аз да болса,  анық-қанығына жетуге әрекет- 

тенушілік  атаулыдан  саналы  түрде  бас  тартушылық  ілесе 

жүреді де,  қайсыбірде  бүл дінді  мүлде  түсініп  болмайсың 

немесе онда түсінетін де дөнеңе жоқ деген ашықтан-ашық 

пікір-пайымдарға  шейін  жетеді.  Іс  жүзінде,  дінді  шын 

түсінетін адам  барша қалған күнделікті қам-қарекетгер ара­

сында  оган  осындай  елеусіз  орын  боліп  қойған  болар  ма 

еді? Осыган сэйкес, доктрина жарым-жартьшай не толығы- 

мен үмытылады я жоққа тон етіледі,  ал, бүл католиктік іс- 

төжірибені протестанттық түжырымдама деңгейіне дерлік 

томендетеді.  Және де,  бүл әбден  кисынды,  ойткені,  екі ф е­

номен де интеллектуалдылық атаулыға ашықтан-ашық жау- 

лық ниетті  сол  бір  ғана  қазіргі  замангы тенденциялардың 

жемісі болып табылады. Жоне осы сананың қазіргі замангы 

жай-күйін озгертуге тырысып,  бүган белсенділікпен қарсы 

түруға тиіс болган дәстүрлі католиктік оқу-білім іс жүзінде 

бүған әзірлікпен жол беретіні,  әсіресе, қапаландырады.  Бар­

лыгы  бірте-бірте  мораль мәселелеріне  саяды,  ал доктрина 

жайында,  оның түсінікке  тым  күрделі тиетіндігі  сылтауы- 

мен, барған сайын аз айтылады. Осылайша, дін морализмге 

айналады  немесе,  кемі,  ешкім  бүдан  былай  оның  шын 

мәнінде не болып табылатынын түсінуге талпынбайды.  Егер 

Қайсыбірде талқылаулар мен  пікірталастар  тақырыбы нақ 

католиктік  доктринаның  озі  болганында,  бүл  кобіне-коп 

оган тек қана кесірін тигізеді,  себебі,  “қарсыластармен” ди­

алог, дағдыға сай,  солардың оз айрықша “қарабайыр” аума- 

гьінда жүреді де,  бүл әуел бастан еш ақтаусыз  “қарабайыр- 

лықтың”  жақтаушыларының ыңғайына жыгылушылықты 

Діттейді. Діни доктрина қоргаушыларының қазіргі замангы 

критицизмнің” нөтижелерін назарга алуга оп-оңай келісе- 

тшдіктері қайран қалдырады, бүның қасында баска, қазіргі 

замангы соқыр нанымдардан тәуелсіз козқарасқа табан тіреп, 

нәтижелердің барлыгьшың  толық магынасыздыгын, қауқар-

77

сыздыгын және терістігін көрсетіп беруден оңай ештеңе жок 

Бұндай жағдайда әлгі, дәстүрлі рухтың титтей де нышанда - 

рын көрмейтіндігімізге таң калуға түра ма? Әрі бүндай жаг ­

дайларда ол қалай сақталып қалар еді? 

!

Діни  салада  индивидуализмнің  көрінімдеріне  катысты 

біз жасаған  шегініс өте-мөте  ақталған  іс  болып табылады 

өйткені ол зүлымдық бір  қарагандагыдай емес,  олдеқайд; 

тереңірек  өрі  қауіптірек  екендігін  анық  көрсетеді.  Бүгаг 

коса,  бүл  шегіністің,  өз мөнінде,  сол бір индивидуализмге 

қатысы  бар  -   өйткені  дэл  осы  индивидуализм  рухы  жер] 

жерде нешеме алуан пікірталастар мен айтыс-тартыстарды 

өмірге өкелуде ғой.  Замандастарымыз үшін тіршілікте өзінің 

табиғаты бойынша-ақ талкылауға жатпайтын затгар барын 

түсіну кереметтей күрделі.  Өзін ақиқатқа шейін биіктетуге 

талпынудың орнына, қазіргі замангы адам ақиқатты өзінің, 

деңгейіне төмендетуге дәмеленеді. Дэл осы себептен де коп­

теген адамдар, еш қымсынбастан, өздеріне “дөстүрлі гылым­

дар” туралы немесе,  тіпті,  “таза метафизика” жайында ай-j 

тылганда,  сөз  бар  болганы  “қарабайыр  гылым”  туралы,  я 

“философия” туралы екендігіне нық сенімді болады. Инди-  „ 

видуалды пікір аясында кез-келген себеп бойынша  пікірталас  ;| 

болып  мүмкін,  ойткені,  барлыгы  рационалдықтың  шең- 

1

 

берінде қалады және де, рационалдылық деңгейінен басым| 

түсетін жогары принципке ден қоймаса болды, пікір талас- 

тырушы тараптардьщ әркайсысы қашан да оз козқарас-пікірін 

қоргау  үшін  азды-копті  салмақты  айгак  таба  алады.  Жиі 

| 

бүндай пікірталас  қандай да болмасын белгілі бір түжырымга 

келмей,  болжаусыз  үзап  кетеді.  Сондыктан,  бүкіл  дерлік 

! 

қазіргі  замангы  философия  софизмдерге  ж әне  сыйықсыз ; 

қүралган  ой-пікірлерге  қүрылған.  Пікірталастар,  тіптен 

мәселені айқындамайды,  неге екенін,  осылай санау қабыл- ; 

данган, бірақ, дагдыга сайып, тек қана оны бүрынгысынан 

бетер күңгірттендіріп, шиеленістіре түседі, содан да, кобіне- 

коп,  пікірталас нэтижесінде катысушылардың әрқайсысы, 

қарсыласының козін жеткізуге үмтыла отырып,  бар болга­

ны оз басының козқарас-пікіріне одан сайын беки түсіп, оз 

басының дүрыстыгына бүрын ешқашан болмаган дәрежеде  |} 

сенімді  бола  түседі.  Бүндай  пікірталастың  шын  себебі  бо-  j| 

лып  -   ақиқатқа  жету,  я  оны  анықтау  емес,  қайта,  озіне 

қарсы шабуылдар болатындыгына қарамастан,  озгелерді оз 

сөзінің растыгына сендіру, ал, егер оның реті келмей жатса,  |

78

кемі, барлығына кереғар өзінікінің дұрыстығын сезіну ниеті 

қьізмет етеді.  Баскаларды сендіруге қабілетсіздік, эдетте, тек 

қана  өкініш  сезімін  тудырады,  өйткені  “прозелитизмге” 

умтылыс  —  қазіргі  заманғы  батыстық  сананың  өзіне  тән 

сипаттарының  бірі.  Кейде  сөздің  ең төмен  және  тұрпайы 

магынасындағы, индивидуализм,бұрынғысынан бетер көр- 

некті  көрініс  табады:  мөселен,  шығармашылық  пен  жеке 

өмір арасында алуан килы және қайсыбірде аса күрделі ара- 

катынастар болуы мүмкін болса да,  адамның шыгармашы- 

лығын оньщ жеке өмірі жайында белгілі деректерден келіп 

шыға,  бағалауға үмтылыстан корінеді. Дэл осы тенденция, 

усак-түйекгі  білуге  деген дертті  әуестікпен  еселене,  “үлы 

адамдар”  өмірінің ең болымсыз  анық-қанықтарына деген 

кызығушылықтан, сонымен бірге, ол адамдардьщ іс-өрекеті 

атаулысы — олардың жекелік ерекшелігін  “психика-физио- 

логиялык” талдау негізінде — түсіндіріле алатынына мүлде 

алдамшы сенімділіктен көрінеді.  Осының  барлығы қазіргі 

заманғы ой-машықтың ақиқи табиғатын шынымен пайым- 

дауға үмтылатындар үшін аса айқын белгілер болуы тиіс.

Пікірталасты, тіпті,  оның болуға еш кақысы жок салала- 

рға да кірістіру өдетіне бағып,  “апологетикалық” мақсат аса 

осал үстаным болып табылатындығын кесімді түрде айтқан 

жөн, себебі,  бүл,  сөздің заңгерлік мағынасындағы,  “қорғау” 

факторы. Ерекшелігі сол,  “апологетика” термині шыту тегінде 

“апология” созіне тіреледі,  бүл юриспруденцияда қоргаушы 

арыз-шағымын білдіреді және тегінде  “кешірім” созіне ба­

рабар.  Бүгінгі танда апологетикага дарытылатын жеке-дара 

маңыздылық діни рухтың әлсіздігінің даусыз дәлелі болып 

табылады.  Бүл әлсіздік “апологетика”  мүлдем “қарабайыр” 

(әдісі бойынша да, дэл сондай, сапасы бойынша да) пікірталас 

деңгейіне  шейін азғындағанда,  әсіресе тереңдей түседі,  ол 

“қарабайыр”  пікірталаста дін конвенциялық  жэне аса ги- 

потезалық философиялық,  гылыми немесе жалған-ғылыми 

теориялар деңгейіне дейін төмендетіледі және  қайсыбірде 

Дін апологеттері  “бітімгерлік” мақсаттарда бірден-бір мақ- 

сатпен — өзін алгандагы дінді жою үшін ойдан шыгарылган 

түжырымдамалардың  күкылы-зандылыгына  белгілі  бір 

аУҚымда  жол  береді.  Бүндай  апологеттер,  өз  тарапынан, 

өздерін  азды-көпті  занды  өкілдері  коретін  доктринаның 

Шьінайы  мазмүнына  қатысты  барып  түрған  надан  мағлү- 

Матсыздықтарының даусыз дөлелдерін алга тартады. Дәстүрлі

79

доктринаның атынан толық негізде сөйлей алатын жан не 

“қарабайырлармен”  пікірталастарға, не әр қилы жарыссөз- 

дерге мүқтаж емес.  Бүндай адамдар бар болғаны доктрина-' 

ны оны түсінуге әлі де қабілеттілерге сол күйінше таратып 

берсе  және,  бір  мезгілде,  сәйкес түстарына  шынайы  білім 

сөулесін түсіре,  қателік пен адасушылықты әшкерлесе 

ж ө н і І І  

Олардың функциясы түрлі қарабайыр дау-тартыстарға тар- 

ту арқьілы докгринаны беделсіздендіруде емес, қайта, бүлжы- 

мас  принциптерді  шын  үғынып,  дәл солардан  шабыт  ала- 

тындықтарынан  да,  өздері  айтуға  толық  қақысы  бар  ой-' 

толғамдарын  айтуда  жатыр.  Жарыссөз  өрісі  -   бүл  әрекет 

өрісі, яғни,  индивидуалды жөне уақытша сала.  “Қозғалмай- 

тын  қозғаушы”  өрекетті  тудырады  және  бағыттайды,  өзі 

алайда, оған тартылмайды.  Білім әрекетгі,  оның қажетті шы- 

ғындарына ортақтаспай, дәріптейді. Руханият уақьптықты, 

онымен  араласпай-ақ,  басқарады.  Осылайша,  бәрі  озінің 

орнында,  омбебап  иерархия  аясындағы  озінің  деңгейінде 

қалады.  Бірак,  қазіргі заманғы дүниеде біз бүгін иерархия 

идеясын қайдан кездестіре алмақпыз? Ешкім және ешнэрсе 

бүгінде  озінің тиісті  орнында  емес.  Адамдар  ендігі рухани; 

деңгейдің озіндегі ешқандай шынайы рухани беделді жөне 

уақыттық  жөне  “зайырлы”  деңгейдегі  ешқандай  занды 

билікті  мойындамайды.  Қарабайыр  озін  сакральдіні  баға- 

лауға қақылы деп есептейтіні сонша,  әуелі,  оның сапасына 

дау  айтуға  не,  тіпті,  оны  мүлде  терістеуге  шейін  жетеді. 

Томенгі жоғарғы туралы сын айтады,  надандық даналықты 

бағалайды,  адасушылық  ақиқаттан  үстемдік  етеді,  адами| 

қүдайыны ысырады, жер озін коктен биік қояды, индиви­

дуалды заттардың шамасын белгілейді және Ғаламға оның —j 

түтастай әрі толығымен қатыстық және отпелі акыл-пайым- 

нан шығарылған — зандарын белгілеуге дәмеленеді.  “Сор- 

ларың  қайнайды,  соқыр  жетекшілер!”  дейді  Ізгі  Хабар.  ; 

Шынында да,  бүгінде  біз жер-жерде тек қана оз  соңдары-  ! 

нан соқыр топты ерткен соқыр жетекшілерді кореміз. Және !| 

егер  бүл  шеру дер  кезі  тоқтатылмайтын  болса,  бүлардын 

біріншілері де, екіншілері де еш шарасыз шыңырауға қүлап, 

сонда бері бірге біржола опат болатыны әбден айқын.

80

!

0 

тырылуына арнайы токталуды ниет етпейміз,  себебі,  іргелі 

п р и н ш и п т е р  

қосымшасының мейлінше екінші дөрежелі са­

ласы  болып  танылатындықтан,  ол  бізді  тек  жанама  түрде 

ғана кызыктырады. Дәл осы екінші дәрежелілігі  әлеуметтік 

денгеиді казіргі ешбір жағдайда заманғы дүниедегі озекті іс 

жай-күйін  түзетуді  бастағанда  қолға  алатын  есебінен  сала 

бола алмайды.  Егер,  әйтсе де,  бүл түзету дол осы әлеуметгік 

өрістен,  яки,  себептердің емес,  салдарлардың түзетілуінен 

басталса да, оған ешқандай да салмакты негіздеме болмаған 

соң,  ол акыр-соңында, кезекгі алдамшы қиял болып шығар 

еді. Таза әлеуметгік қайта қүрулар ешқашан шынайы түрақ- 

тылықтың орнауына алып келе алмайды жоне де, егер негіз- 

дік және абсолюттік (айрықша әлеуметтік шындық шегінен 

тыс) ііринциптерге қатысты бастапқы келісімнің қажетгілігін 

назардан  жіберіп  алар  болса,  бүл  салада  әр  кез  барлығын 

басынан бастап отыруға тура келеді.  Сондыктан,  біз өрке- 

ниеттіің  саяси деңгейі  басқа  емес,  берілген  кезенде  жалпы 

қабылданған ой-машық типінің сыртқы үжымдық корінісі 

екендітіне нык сенімдіміз.  Әйткенмен,  біз қазіргі заманғы 

хаостың осы әлеуметгік оріске нәр беретін аспектілерін мүлде 

үнсіз 

і 

айналып оте алмаспыз.

Біз  корсетіп  кеткендей,  қазіргі  ахуал  түсында  Батыста 

OHbiHjinnd 

табиғатына сай оның озіне  (Батыска)  тән орын- 

дарды ендігі жерде ешкім иеленбейді. Қазіргі заманғы дүние- 

де касіталык жүйенің жоқтығы турасында айтылғанда, дәл 

осы  ^айт  назарда  түрады.  Каста,  осы  терминнің дәстүрлі 

түсінілуінде,  баска емес адамның аса терең жекелік табиға- 

тыныіі

 жөнс сол табиғатымен біте қайнасқан, әрбір адамды 

әлдебір міндеттерді атқаруға алдын-ала белгілейтін ерекше 

ыңғай -бейімдер жиынтығының корінісі.  Бірақ, бүл міндет- 

т е РДІц 

атқарылуы қатаң бекітілген  (адамның касталық та- 

биғатына негізделген)  ережелерте бағынудан қалған бойда- 

эқ,  осының шарасыз  салдары ретінде әркім тек қана қолы 

жеткен жүмысты жасауға мөжбүр болатын, тіпті адам оған 

титтей  де  қызығушылық  сезінбейтін,  оны  орындау  үшін 

ешқаңдай ішкі біліктілікке не емес жагдайда да солай бола­

тын жай-күй орын алмақ. Адамның қоғамдағы ролі бүндай

6-тарау.  ӘЛЕУМЕТТІК ХАОС

8 1

мүқият  түрде  қорғалатындыгы  және,  оған  қандай  да  бір 

қисынды  негіздемелер  мүлде  жоқ  бола  түра,  даусыз  һәм 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: