М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы

Мәтін жэне сөйлеу мәдениеті
1-косы мша
А.Байтұрсынұлы еңбегінде көркем шығарманың жазылуына 
катысты айтқан пікірі жалпы кез келген мәтіннің дұрыс ұйымдасуы 
ушін қойылатын талап деп қарауымызға болады. Өйткені сөйлеу 
мәдениеті жогары адамның сөйлеген не жазған сөзі жүйелі болып, 
эрбір сөз өз орнында колданылып, әрбір сөйлем қазақ тілінің 
құрылысына сәйкес құрылып, бір сейлемдегі ой екіншісімен 
байланьісып, мэтіннің басы мен аяқталуы болып, тыңдаушысына 
іүсініктілігі ескірілуі шарт. Автор баяндайтын мэтін белгілі жоспармен, 
ретпен кұрылуы тиіс. Өйтпеген жағдайда сөйленген сөз тьщдаушысыз, 
ал жазьшған мәтін оқырмансыз қалады. Енді А.Байтұрсынұлы пікірін 
келпрейік: «Сөз шыгарудан бұрын шығарушы айтатын пікірін кай 
ретпен жазатынын мерзімдеп, жоспарлап алады; онысы неден бастап, 
неден соң нені айтып, немен аяктайтынын белгілеп алу болады.
ңпменің жоспарын шыгарушы адам ойында белгілеп алады я кағазға 
жазып алады» (Жоғарыда көрсетілген еңбектің 344-6).
Ғылыми баяндама жасар алдында көпшілік кауымның алдына 
шығып эр мәселенің басын бір шалып шығудан гөрі, алдын-ала 
оиымызды жүйелеп, жоспарлап шыгатынымыз анық. Өзін сөйлеу 
мәдениеті жетілген адаммын деп санайтын әрбір азамат ойын дұрыс 
жеткізуге, қабылдаушыға эсер етуге тырысады. Ойдың дұрыс
^®TKI3U1VL TKlHiraviHLirck г»« -------- - 
.
4 -----------, « w i v / w r i x i V / J i i
I
и і Д і л
мәтін ішінде дұрыс орналастырып, жұмсаумен байланысты 
айқындалады. Демек, тілді қолданабілуіміз керек. «Тілді колданабілу 
деп айтатын ойға сэйкес келетін сөздерді таңдал ала білуді және сол 
сөздерді сөйлем ішіне орьш-орньша дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазак 
тілі қазақ ортасындағы бәріне бірдей ортақ мүлік болғанмен, бэрі бірдей 
пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады» 
(Жоғарыда көрсетілген еңбектің 349-6).
Тіпті ұлы ойшыл Демосфен де халық алдында сөйлейтін сөздерінін 
шешендік шыңына көтерілуі үшін ерінбей-жалықпай еңбек еткені 
тарихтан белгілі. Шешендер алдын-ада сөйлейтін сөздерін әзірлеген 
кезде жеке сөздермен не сөйлемдермен емес, тұтас ойлардьш 
жиынтыгьшан тұратын мэтіндермен дайындалған екен.
А.Байтұрсынұлы сөйлеу мәдениеті мэселелерін мәтіннен бөліп 
альт карастырмағаньш төменде сөз дұрыстыгына қоятьш шарттарынан
124

да аңғарамыз:
1. Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, 
жұрнақ, жалғаулық сиякты нәрселерді жақсы біліп, әрқайсысын өз 
орньша тұтыну.
2. Сөйлем ішіндегі сезді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс 
ымыраластыру.
3. С өйлем дерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дүрыс 
құрмаластырып, дұрыс орналастыру.
Ғалым санамалап отырған шарттарының үшіншісіне назар аударар 
болсак, ол мэтін кұрылымындағы сөйлемдердің дұрыс ұйымдасуына 
жете мэн бергендігі байқалады.
2-косымша
Талдауға үсынылатын мәтіндер

жүктеу/скачать 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: