М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы
Алтын сарай алдындагы Сенек». - д е д і тілмаш сы бы р етіп
жүктеу/скачать 0,6 Mb.
|
М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Астау толы етке сегіз адамнан оралып отырды. Астауларда да алалың жоқ. Бас, жамбас, қазы-қарта түгел. Шай дастарқаны да сондай мол. Ж орыцтан ңайтцан ж ігіттерді
| Алтын сарай алдындагы Сенек». - д е д і тілмаш сы бы р етіп
(М.Мағауии). Кейде күрдепі фразалық түтасымдардың қорьпу бөлігінде алдыңгы бөліктерде қамтьшған ойды жинақгап, аяктау мақсатында халык қазынасы болып саналатьш мақал-мәтелдер мағына үйлесімділігше кэрай қопданылады. Ондай күрделі фразалык тұгасымдардьщ қорьпуы жай гана ойдың аяқгалуын білдірмейді, өйткені қорытуда үлкен философиялықтүйін беріліп, оқырманына ерекше эсер етеді. Мысалы: Астау толы етке сегіз адамнан оралып отырды. Астауларда да алалың жоқ. Бас, жамбас, қазы-қарта түгел. Шай дастарқаны да сондай мол. Ж орыцтан ңайтцан ж ігіттерді түсірген үшердің бәрінде де осындай молшылық агайын арасында эшейінде бола бермейтін еремие бір ңадір-цұрмет. Үппан бүгЫ «Жақыныңды жаттай сыйла. жат көніпінен түнілсін!» дегісі келгендей екен (Ғ.Мүсірепов). Мэтін лингвистикасында абзацқа келгенде зерттеушілердін арасында бірізді пікір жоқ. Бір ғалымдар абзацты мәтіннің семантикалық компонент); шмпозициялық-стилистикалык біргіігі десе; енді біреулері синтаксистік категория ға жатқызады. Академик В.В.Виноградов көркем эдеби шығарманын бөлшегі - абзацты лингвистикалық күбылыс ретінде таниды. Н.С.Поспелов та абзацты лингвостилистиканың аумағында қарастырып, оны өзара байланысты сөйлеуцің күрделі бірлігіне жатқызған. Т.С.Ряднова абзацты тарау мен күрделі синтаксистік бірліктің аралығынан орын апатын синтаксистік қүрылым дәрежесіне квтереді /4,86/, Л.К.Чикина болса абзацты композициялык-сгилистикалық эрі синтаксистік бірлік деп алып, күрделі си нтакси ст тұтастыктан абзацты ерекшелейтін бірнеше белгілерін көрсетеді /5, 67/. В.Г.Гак абзацты мэтіннін композициялық-күрылымдык алементі дейді 16, 202/. Л.Г.Фридман пікірінше: «...күрделі синтаксиспгік түгасгық фразадан тыс синтаксистік бірлік емес, ол - сөйлемдердің фразадан тыс мағыналык бірлігі..-> ...ал абзац өзіне ғана тэн қүрылысы мен шекарасыи айкындайтын түлғалық сипаты бар ерекше синтаксистік құрылым» /7, 5-6/- . .Қайшығүлова еңбегінде КФТ мен абзац форма мен мазмұннын ірлігі ретінде, яғни күрдепі фразапык тұтасымды мәнділік (мазмұй) деп танып, ал абзащы оның сырт көрінісі деп кэрастырады. ЗерггеуШІ олардың жазба тілде бір-бірімен сәйкес келмей ауыткитын түстарын а зацтьщ стюіьдік-композициялық қосымша функциясы деп танУ 90 қажетгігін айтады /8/. Ғалымдардың көпшілігі мэтінді абзацқа мүшелеу субъективті сипатқа ие дегенді айтады. Өйткені абзацқа мүшелеу мәтін авторының алдына қойып оты рған прагматикалық мақсатымен гікелей байланысты. Мәтіннің айқын түрде графикалық тұрғыдан абзацқа бөлшектеніп тұруы окырманның мазмүвды жеңіл тусіңуін қамтамасыз етеді. Күрделі фразалык түтасым кемінде екі сөшіемнің тізбегінен кұралса, абзац бір сөйлем арқылы да ұйымдаса алады. Абзацта бір немесе бір-бірімен байланысты бірнеше тақырып төңірегінде сөз қозғалуы мүмкін. Соған байланысты абзацтың кұрамында бір не болмаса бірнеше күрделі фразалык іүтасым кездесуі, кеңде бірнеше абзац бір күрделі фразалық тұгасымнан ғана тұруы әбден мүмкін. Бүл күрделі фразалык түтасым мен абзацтың бір-бірімен сәйкес келмей қолданылғанын көрсетеді. «Егер абзац бір сөйлемнен, не болмаса 2-3 курделі синтаксистік тұтастыктан түрса, онда олардың айкын стилистикалық м ақ сат та ж ұ м сал ған д ы ғы байқалады. Алғашкысында көзге айқьш түсетін экспрессияны білдіреді жэне окиғаны көлемді ауқымда береді, ал екінші жағдайда әр түрлі оқиғаларды бір көріністе біріктіруге қызмет атқарады» /9, 154/. Абзац пен күрделі фразалык түгасымньщ шектері бір-бірімен сәйкесетін болса, ол классикалык абзац (Т.И.Сильман) деп аталады. Басқа стиль түрлеріне қарағанда көркем шығармаларда бір күрдачі фразалық тұтасымдагы сөйлемдерді даралал, абзацтарга бөлшектеп орналастыру кездесіп отырады. Мүндайда автор жекелеген сөйлемдерде камтылған х а б а р д ы ерекшелеп көрсеткісі келеді. Жекелеген абзацтарда орналасқан сөйлемдердегі мағынанын. мэнін тереңтүсіну үшін оқырманның қабыпдауына күштүсіріледі. Окырман Щнд ай бөліктерге көңіл бөліп, ыкылас койып окиды. Мысалы: Опардың опыр-топыр есіктен шыга беруі-ақмұң екен, көрші қоршаудан бәйбіше көрінді. Ол устпіне тугел көміп тұратын зер шайып, кестелеген цызыл көйлек киіпті. Оның сүйретілген узын етегін он бес әйеп көтеріп келеді. _ Ханымның әбден ңапысыз опсшап-сүрмеленген беті ңагаз аи вппақ. Оныц устіне, бет-аузын төгілген ақ селдір пердемен қымтап алыпты. Басына өне бойына асыл тасты аямай пгвккен мұнара icnemm биік сэукеле киіпті. Оныц салпыніийц ңызыл мауыты етегі екі иыгын ■Жауып тұр. Мойнына әржер-эр жеріне лагылменмеруертті алма кезектестіріп, көз цадаган алтын алқа пшвыпты. 91 |