М. Н. Баратова Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық сипаты Оқу-әдістемелік құрал Павлодар, 2007
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғаты
жүктеу/скачать 429 Kb.
|
| 1.18 Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғаты
Өлеңдердің жанрлық табиғатын айқындағанда, онда бір ғана лирикалық қаһарман сезімі жырланатыны, екі және үш кейіпкері бар туынды эпосқа жататыны алдымен ескерілетіні мәлім. Осы орайда лирикада бір ғана лирикалық қаһарман сезімі жырланады дегенде, онда екінші және үшінші лирикалық бейнеге мүлде орын жоқ деуге де болмайтыны анық. Мәселен, ақынның «Иманжүсіп атынан шығарғаны» өлеңін алайық. Онда басты толғаныс Мәшһүр Жүсіптің өз сезімі десек те, соған қозғау салып, әсер еткен екінші бір сезім, яғни екінші лирикалық бейне тебіренісі мүлде жоқ деп айта алмаймыз: Күн қайда, керуендей жүрген көшіп?! Оқыс-оқыс кетесің еске түсіп! Талай қатын қыпшақтан ұл тапқанмен, Өйткенмен бола алмас Иманжүсіп. Күнім қайда баяғы таңдай атқан, Қараөткелдің көшесін тасырлатқан?! Бидайықтай күндерім кетіп қалып, Жарқанаттай күнімді көрдің жатқан! Әкем Құтпан болғанда, ағам – Шоңай, Адамзатта мендей боп тумас құмай. Көзім түскен қыздарды ап кетуші ем, Тоқты мен лақтай тіпті оңай. Мен жерімде, бозбала, қадден астым, Менменсіген талайдың көңілін бастым! Қасыма ерген жігітке олжа салып, Бір қыста сегіз қызды алып қаштым. «Алып кетті – деген соң, - Иманжүсіп», Қалушы еді ел – жұрты сылқ түсіп. Қайда кетіп қалғанын білмей жүрмін – Ұрттап, төгіп жүрген күн, шайқап ішіп?! [22, 304 б.]. Осындағы жекелеген шумақтардың сәл өзгерген күйде Иманжүсіптің өз тума өлеңі есебінде халық арасына кең тарауы да тегін емес. Өлең шынында да тек Иманжүсіптің өзі шығарған өлеңі тәрізді. Әйтсе де белгілі бір шығарма авторлығын анықтауда да алдымен өткен ғасырлардағы жазба деректерге сүйену керектігін, кейінгі ауызша тараған үлгілер сол жазбадан бастау алғанын діттесек, Мәшһүр Жүсіп шығармалары бірінші томында жарияланған мына бір түсінікті теріске шығаруға қандай негіз бар? Мәшһүр Жүсіп шығармалары араб әрпімен жазылып, оны кейінірек түсініп оқушылар кемдігінен және көне мұраға – деген әміршілдік жүйе қыспағы салдарынан ақын өлеңдерінің мұрағаттарда ескерілмей қалуы, жарияланбауы оның ел арасына тараған үлгілерін жатқа айтушылардың жаңылуынан т.б. өріс алған түрлі ауытқуларды да көп туғызды. Соның бір көрінісі – Мәшһүр Жүсіптің «Иманжүсіп атынан шығарғаны» өлеңінің бұрмалануы, өлең қаһарманының кейіпкерлікпен тынбай, шығарма авторына айналып кеткендігі. Туындыны бізге жеткізген Жолмұрат, Мұхаммедфазыл жазбаларында өлеңнің Мәшһүр Жүсіптікі екендігі анық аталып көрсетілген. Мәселен, Жолмұрат: «Иманжүсіп шығарды қылып, Мәшһүр Жүсіп жазғаны», - деп, ап-айқын ескерткен.» [22, 427-428 б.]. Тек Жолмұрат жазбасы емес, шығарманың өзіне үңілсек те, Мәшһүр Жүсіп стилін, сөз саптауы үлгісін қоса көреміз: Еңбегім, кетемісің текке зая, Жараттың бейнет үшін, бар Құдая! Бір Құдайым салмаса көздің қырын, Пана болып кім тұрар, маған сая! Сағындым құрбы-құрдас еске түсіп, Еркімізше сөйлескен желдей есіп. Тілеулес боп тұра гөр, Ғайып ата, Сүйіндіктің бұлбұлы – Мәшһүр Жүсіп! [22, 305 б.]. Рас, бұл сөзді айтқан адам Иманжүсіптің өзі. Бірақ ол неге басқаны емес, тек Мәшһүр Жүсіпті бөліп атап өтеді десек те, әңгімені айтушы – Иманжүсіп те, қағазға түсіруші Мәшһүр Жүсіп екені анықталады. Демек мұнда екі сезім қатар өрілген. Оның біріншісі – бастапқы кейіпкер Иманжүсіптің өз ой-сезімдері де, екіншісі – сонымен әсерленіп дамыған Мәшһүр Жүсіптің өз тебіренісі. Қайсысы басым десек, өлеңде қанша дерек келтіріліп, не ойлар айтылса да, бәрі де Мәшһүр Жүсіптің басқа да туындыларында орын тепкен өзекті идеямен сарындас ақынның өз көзқарас, танымына сай бейнеленген деуге негіз толық. Өлеңдегі одан кейінгі мына жолдар да Мәшһүр Жүсіп стилін айғақтай түседі: Еске түсті жерлерім жатып-тұрған, Сескенбеуші ем мылтықтан атып тұрған! Еріксіз айдап келтірген осы жерге – Дәм мен тұздың бұйрығы татып тұрған. Жарандар (жаранлар), болмаңыздар Хаққа ғасы, Заманы жоқ: батырлық-жанның қасы! «Адам басы – Алланың добы!» - деген, Не көрмейді ат пенен жігіт басы [22, 305 б.]?! Осы іспеттес үлгіні «Мәшһүр Жүсіптің Әмен атынан сөйлегені (1916) өлеңінен де кездестіреміз. Мәшһүр Жүсіптің «Иманғали атынан шығарғаны» өлеңнің бұған дейін Иманғали өлеңі болып қате саналып келген кебін бұл туынды да киді. Мәселен, ақын шөбересі Нартай Жүсіповтің 1989 жылы «Жалын» журналында бұл туындыны Әмен Көпеев өлеңі ретінде беруі тегін емес [52]. Ол кезде ҚР ҒА орталық ғылыми кітапханасы, қолжазба қоры 1173 папка ішіндегі Жолмұрат Жүсіпұлы жазбасы Н.Жүсіпов қолына ілікпеген еді. «Онда былай деп ап-анық жазылған: «Мәшһүр Жүсіптің 1916 жылы июнь жарлығымен Мұхаммедәмен деген баласы призывқа алынып бара жатқанда, «Әменнің жазып кеткені» - деп, жазған өлеңі» [53]. Қазір соған сүйеніп бұл туындының ақын шығармаларының төртінші томына енгізілуі, тегін емес. Мәшһүр Жүсіп шығармалары дегенде, бірінші автор қолжазбасы бұлтартпас дәлел болса, одан кейінгі жазбалар ішіндегі ең сенімдісі – Жолмұрат көшірмесі саналуы керек деп ойлаймыз. Себебі Жолмұрат атамыз әрі Мәшһүр Жүсіптің Мәдинадан қарындасынан туған жиені, әрі Мәшһүр Жүсіптен тікелей оқып, өмірін ақын шығармаларын жинап, зерттеуге арнаған. Жолмұрат көшірмелерінің жоғарыда аталған қолжазба қорындағы көлемі ақынның өз қолжазбасынан кейінгі орынды алуы да тегін емес. Сонымен бірге Жолмұрат ескертпесін қабылдай отырып, Әменнің басқа өлеңдері мен осы өлеңін салыстырсақ, кейінгінің жырлау машығы Мәшһүр Жүсіпке ғана тән екеніне көз жеткіземіз: Алдымен өлеңнің бірінші шумағын алайық: Қолыма хат жазғалы алдым қалам, Құбылып толқын боп тұр күллі ғалам. Қалдырып құрбыларға өрнек үшін, Кетейін бір сөз сөйлеп, келсе шамам. Шығарманың соңғы шумағын келтіреміз: Ажалдай еріксіз айдап, ұшырып жел, Шегініп ешбір мойын қала алмаған. Мақал бар: «Аз сөз - алтын, көп сөз – көмір», Мұны[мен] сөз аяғын тамамдаған [23, 227, 230 б.]. Зерделесек, басқаны былай қойғанда, өлеңнің бастауы мен аяқталымына ерекше мән беру үлгісі Мәшһүр Жүсіптің басқа өлеңдерінде ұшырасса, Әмен өлеңдерінде оның онша байқалмайтынына көз жеткізер едік. «Мәшһүр Жүсіптің Мұса Шормановты оның келіні атынан жоқтауы» өлеңіне келсек, жоғарыда айтылған қолжазба қорындағы 1171 папкадағы өлең маңдайшасында ақынның өз қолымен жазылған мына ескертуі орын алған: «Мұса марқұмға шығарылған – Мәшһүрдің – Мұсаның келіні шығарды қылып» [54]. Бір назар аударарлығы: әдетте Мәшһүр Жүсіп өз өлеңін көбінесе, тіпті үнемі дерлік он бір буынды қара өлең ұйқасы өлшемімен жазса, бұ жолы туынды келіннің жоқтап жылау мақамына бағындырылып, 8-9 буынды өлшеммен, шумақтағы тармақ саны біркелкілігі сақталуымен ерекшеленеді: Бісмілла – сөздің басында Көрдім бір қасірет жасымда! жүктеу/скачать 429 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|